Toğızqwmalaq taqtayşasın kim jasağan? Qazirgi tañda osı sport türiniñ elimizde nasihattaluı qalay bolıp jatır? Ol üşin nendey şarualar atqarıluda?

Toğızqwmalaq - qazaqtıñ teñdesi joq köneden mwra bop qalğan, siqırğa tolı intelektualdı oyını!

Toğızqwmalaq oyını tört mıñ jıldıq tarihı bar ekenin arheolog ğalımdar onıñ eñ ejelgi tastan oyılıp jasalğan taqtasın tabu arqılı däleldegen. Onımen qosa, osı toğızqwmalaq oyınınnıñ atı Qıtay jazbalarında da kezdesedi. Mısalğa, ejelgi ğwn täñirqwtı Qıtay äskerin talqandauda, soğıs barısın osı oyınnıñ ädis-täsilderi men taktikalarına süyene otırıp jürgizgen desedi. Osı twsta siz «jay ğana qwmalaqtar men taqtadan qwralğan oyındı qalay ğana attı äskerden qwralğan iri qoldı basqaruğa qoldanuğa boladı?» dep oylauıñız mümkin. Bwl oyında öz qaramağıñdağı qwmalaqtardı basqaru arqılı oyınşı qarsılasına şabuıl jasay aladı, birneşe jaqtan qıspaqqa ala aladı, qarsılasınan qorğana otırıp, ne bolmasa beytaraptıq saqtay otırıp aldağı şabuıldarına dayındaladı. Twzaq qwradı. Qarsılasınıñ jüretin jürisi men mekenin qısqarta aladı. Bir sözben aytqanda "taqta üstindegi şayqas"!

Qazaq halqınıñ wlttıq sportınıñ bir türi toğızqwmalaqtıñ oynau erejesi eriksiz tañ qaldıradı. Sebebi, ol qıp-qızıl esepke qwrılğan oyın. Toğızqwmalaqşı oyın taqtayşasınıñ är bir şwñqırında jatqan tastıñ qanşa ekenin jäne olardı birine birin qosqanda jwp san şığa ma, älde taq san şığa ma degendi oyşa eseptep otıruı tiis. Al esepten jañılsa jeñisti qoldan beredi. Oyın erejesiniñ kürdeliligi sonşalıqtı bir oyında ayaqtauğa bes-altı sağattıñ özi azdıq etui mümkin

Keñestik imperiya qwramında bolğan jıldarı qazaqtıñ tili, dini men diline qosa wlttıq sportınıñ da basına qara bwlt üyirilgen bolatın. Otarşıldıqtıñ ozbırlığın toğızqwmalaq ta basınan ötkergen. Äkimşil-ämirşil jüye wlttıq sportımızdıñ damuı wlttıq ruhımızdı köteredi degen sebeppen onıñ keñ qanat jayuına kedergi jasadı. Osılayşa, wlttıq qwndılığımız qwrdımğa ketip bara jatqan twsta M.Äuezov, Q.Quanışbaev, K.Kenjetaev bastağan bir top ziyalı qauım ökilderi toğızqwmalaqtıñ tağdırına alañdauşılıq bildirip, 1960 jılı Ortalıqqa hat joldağan. Onda toğızqwmalaqtı halıq arasında jüyeli türde nasihattau qajettigi aytılğan.  Wltjandı azamattardıñ arqasında 1974 jılı elimizde toğızqwmalaq federaciyası qwrıldı. Sodan keyin ğana toğızqwmalaq resmi türde «sport oyını» degen märtebege ie boldı.

Wlttıq sportımızdıñ keñes zamanındağı tarihı qısqaşa aytqanda osınday. Al keñestik jüye artta qalıp, täuelsizdik tañı atıp, barımızdı bağalap, joğımızdı tügendedik degen twsta toğızqwmalaq ta damudıñ jaña satısına köterildi. Jetildirildi. Al, toğızqwmalaqtıñ bügingi qoldanısta jürgen taqtayşasın kim oylap tapqanın bilesiz be? Bilmeseñiz aytayıq. Ol Jambıl oblısınıñ tuması, fizik-matematik Serikbay Tileubaev. Serikbay Tileubaev toğızqwmalaq taqtayşasın jañartıp qana qoyğan joq. Ol är bir wyaşıqtağı äripterdi cifrğa almastırıp oyın erejesine eleuli özgeris engizip, jeñildetti.

Mwsrät Elibäkiev - Serikbay Tileubekov tärbielegen şäkirtterdiñ biri äri kök taqtayşanıñ şığaruğa kömektesken jan: «Bir küni Serikbay ağa mağan toğızqwmalaq taqtayşasınıñ jetildirilgen nwsqasınıñ sızbasın wsındı.  «Mına sızbanıñ sömkemde jürgenine bir jılday boldı. Özimde onday qarajat joq. Biraz adamnıñ esigin qağıp edim onımnan eş nätije şıqpadı. Sondıqtan sağan tapsıramın. Osını jarıqqa şığaruımız kerek» dedi. Ol kezde toğızqwmalaqtan ötetin jarıstarğa är kim öz taqtayşasın äkeletin. Ärkimdiki är türli bolatın. Keyde sonıñ özi jetispey jatatın. Serikbay ağa jasağan taqtayşanıñ nwsqasın jasauğa men de qarajat tappay bir jılday jürip qaldım. Talay demeuşiniñ tabaldırığın men de tozdırdım. Äyteuir amalın tauıp 2008 jılı Qıtaydan mıñ danasın jasatıp äkeldim. Söytip Serikbay ağanıñ sızbası boyınşa jasalğan taqtayşa ıñğaylı bolğandıqtan köpşilikke keñinen tarap ketti.» deydi.

Negizinde toğızqwmalaqqa wqsas oyın türi Qazaqstannan tıs jerlerde de bar. Atap aytqanda Afrika qwrlığında däl osı toğızqwmalaqqa wqsaytın Omveso degen oyın bar. Alayda Uganda elinde keñ tarağan bwl oyınıñ erejeleri de oyın taqtası da özgeşe. Ayta ketetin bir jäyt, ugandalıqtar bwl oyın türinen älemdik birinşilikterdi de wyımdastırıp jür.

 “The Qazaq Times”