Zardıhan Qinayatwlı: Euraziyanıñ iesi - Resey, Qazaqstan emes

Bıltırğı jıldıñ soñında ömirden ozğan  tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor, qoğam qayratkeri Zardıhan Qinayatwlınıñ bwl swhbatı osıdan bes jıl bwrın  «Wlt Times» aptalıq gazetinde jariyalanğan bolatın. Biz ömirden ötken qayratker twlğanıñ qwrmetine osıbir män-mañızın joğalıtpağan, äli de özekti, qazirgi jağdayğa tereñ bağa beruge ülken kömegi tietin swhbattı keñ auqımdı auditoriyağa qayta wsınıp otırmız.

– Ötken jiırma jıl Qazaqstan üşin ne berdi? Tarihqa aynalğan täuelsizdiktiñ jiırma jılına tarihşınıñ közimen qanday bağa berer ediñiz? Neni dwrıs istedik, sonımen birge qay twstan qatelik jiberdik?

– Jiırma jıl tarih üşin az uaqıt qoy. Söz joq, osıdan jiırma jıl bwrın qazaqtıñ memlekettik täuelsizdigin aluı – halqımızdıñ basına qonğan baqıt dep bilemiz. Älemdik qauımdastıqqa tanıldıq, memleketimizdiñ irgetası qaytadan, jañaşa qalandı. Qalandı degende 1991 jıldan bwrın qazaqta memleket bolğan joq degen söz emes. Qazaq memlekettiliginiñ tım äriden bastalatın tarihı bar. Al, täuelsizdiktiñ jiırma jıldıq tarihı – öz aldına bölek tarih.

– Qazaq memlekettiliginiñ tarihı tım arıda ekenin ayttıñız. Qay kezden bastaladı?

– Bizdiñ zamanımızdan bwrınğı V ğasırdan, Saq däuirinen bastaladı. Odan keyin tek memleketterdiñ atı özgergeni bolmasa, aumaq twtastığı, mwndağı mädeniet, salt-dästür ünemi jalğasın tauıp otırğan. Bizdiñ jerimizde birinen keyin biri sabaqtasqan otızğa juıq memlekettik qwrılım bolğan. Biraq olardıñ atı ärtürli. Biz Orıs han qwrğan Aq Ordadan bastap qazaq memleketi dep esepteymiz. Odan keyin Qazaq handığı 300 jılday ömir sürdi. Odan bergi memlekettiñ jañaşa türi osı – täuelsiz Qazaqstan. Iä, täuelsizdiktiñ barısında bizdiñ tapqan tabısımız, kuä bolğan jañalıqtarımız da jeterlik. Sonımen birge jibergen qateligimiz de köp dep oylaymın. Jaqsılığımız: ekonomikamızdıñ negizin qaladıq, şeteldegi qazaqtar köşip keldi, halıqtıñ sanı östi. Mädenietimizge köptegen jañalıqtar äkeldi. Qazaqtıñ tili öziniñ biik därejesine jetpese de, birşama kemeldendi. Ayırılğanımız: tağı da ekonomikağa baylanıstı. Bizdiñ baylığımız jeke adamdardıñ qolına tüsip ketti. Olar qazaq bolsa bir säri, köbi basqa wlt pen memleketterdiñ ökilderi. Kapitalımız şeteldikterdiñ qolında ketti. Jerimiz satıldı. Bwl mäsele tübinde bizdi öte qiın jağdayğa äkelui mümkin. Qarız alu köbeydi, sırqtı qarız jağınan elimiz älem boyınşa joğarğı satıda twr. Är qazaqstandıqtıñ basında jeti mıñ dollar qarızı bar. Bwnı keleşekte öteuge tura keletini sözsiz. YAğni, bwl kelesi wrpaqqa jaqsılıq äkelmeydi. Osı jayt meni jii tolğandıradı. Sosın, biz egemendigimizdi alıp, orıstıñ şekpeninen bölinip şıqpay jatıp, qaytadan solardıñ qoltığına kirip bara jatırmız. Mäselen, «EurAzEQ», Keden odağı, Euraziyalıq odaq t.b. Jalpı, aymaqtıq deñgeyde ekonomikalıq odaq qwru qwptauğa bolatın jağday. Biraq, bwl biz üşin öte asığıs jasalğan qadam boldı. Osı asığıstıqtıñ qiınşılığın keler wrpaq bastan keşedi. Bwl – Reseydiñ ıqpalına tüsudiñ eñ tiimdi jolı.

– Euraziya wğımı qaydan şıqtı, tereñdete tüsindirip ötseñiz?

– Europa men Aziyanı bölip jatqan sızıq bar. Onıñ boyında Kaspiy, Oral tauı, Oral özeni jatır. Mine osı bölinisten Ündi tübegine deyingi wlı dalanı Euraziya dalası dep atap keldi. Bwrın bwl dalada tört imperiya bolğan. Birinşisi, Attilanıñ imperiyası, ekinşisi, Batıs türik qağanatı, üşinşi, Moñğol imperiyası, törtinşisi, Resey imperiyası. Aldıñğı üş imperiya qazir memleket retinde joq. Törtinşi imperiyanıñ atı özgergeni bolmasa qazir tiri. Eger, Euraziyanıñ iesi kim degen swraqqa jauap tabılmay jürse, onıñ iesi – Resey. Qazaqstan emes, biz oğan ie bola almaymız. Sondıqtan bwl da asığıs jasalğan qadam. Euraziyalıq odaq bastap qwrıldı, ol äri qaray tereñge tamır tartatın bolsa, mañayındağı elderdi Reseydiñ ıqpalına baylap beredi. Ärine, Keñes Odağınıñ türimen emes, otarlaudıñ basqa täsilimen bwrınğı Resey imperiyasınıñ qwramına kiredi.

– Biz qazir Reseymen qatısı bar türli odaqtardıñ qwramına kiruge wmtılıp otırmız. Eger olardıñ bäri Qazaqtsan üşin tiimsiz, tipti, qauipti bolatın bolsa, onday qadamğa nege baramız? Älde, mäjbürlilik, bolmasa strategiyalıq twrğıda dwrıs oylastırmaudıñ saldarı ma?

– Men mwnı mäjbürlilikten dep oylamaymın. Orıstar jağınan eptep qısım boluı mümkin. Biraq, keyingi jiırma jıldıñ işindegi osınday odaqqa, türli salada biriguge qatıstı 16-17 bastamanıñ bäri bizdiñ tarapımızdan boldı. Juıqta Putin "EuraZES-tiñ" de, odaqtıñ da avtorı sizsiz" degen söz ayttı ğoy bizdiñ basşılıqqa. Al bwl mäsele bizdiñ dwrıs oylastırmauımızdan ba, joq älde basqa sebebi bar ma, ol belgisiz. Qısqası, "nege orısqa jaqınday beredi?" degen sayasattıñ sırı äli aşılğan joq, jwmbaq.

– Euraziya imperiyasınıñ soñğı iesi – Resey dediñiz. Al, bilikke qayta kelgen Putin osı Euraziyağa ielikti küşeytip, aynalasına ıqpalın tipti arttıra tüsetini anıq. Negizi, Putinniñ Resey prezidenttigine qayta kelui jaylı öz tolğamıñız qanday?

– Putin – wlı imperiyalıq, şovinistik közqarastağı adam. Onıñ "Keñes odağınıñ ıdırauı joyqın apatpen birdey" degeni bar edi. Sondıqtan Putinniñ sayasatı Reseydiñ wlı derjavalıq deñgeyin köteruge negizdeledi. Biraq, tapqa bölinetin, jwmısşı-şarua deytin qızıl kommunistik bağıtpen emes. Putin bastağan Reseydiñ sayasi elitası, ziyalı qauımı imperiyalıq nietke qwlaş wruda jäne bizdi eptep soğan tartıp bara jatır. Olar küşpen de tartıp jatqan joq, biz özimiz jetekke erip baramız.

– Euraziyalıq aumaqta konservatizm bağıtı ornauı mümkin degen joramaldardıñ qanşalıqtı janı bar?

– Putin – konservator emes. Ol – orıstıq, wlı derjavalıq közqarastağı adam. Konservatizm degenimiz – ülken filosofiyalıq wğım. Negizinde twraqtı, bayıptı, aspay-saspay jasalatın sayasattı konservatizm bağıtına jatqızadı. Putin bolsa Reseydiñ bwrınğı ayırılğan ıqpalın qaytarıp alu üşin birşama asığıs ketip bara jatqan sayasatker.

– Büginde älemniñ damu betalısı jañaşa, zımırağan uaqıt qoğamnıñ bet-beynesin de sät sayın özgeriske tüsirude. Al, osı talabı qatal, sınağı mol jañalıqşıl qoğamdağı qazaqtıñ ömir süru formulası qalay bolmaqşı?

– Düniejüzilik deñgeyden alıp qarağanda qazaqtıñ däl bügingi hali, işki tınıs-tirşiligi, äsirese, basqa wlttarmen salıstırğanda öte küşti dep sanamaymın. Biz birşama wlttıq qwndılıqtardan bwrın-aq ayırılıp qaldıq. Däl qazir ayırılıp jatır dep ayta almaymın. Qanşa degenmen jetilu bar. Biraq, älemdik jahandanudan qorğanu öte qiın. Öytkeni, qazir bükil dünie informatikalıq bir keñistikte ömir sürude. Äskerdiñ strategiyalıq twrğısı da, ğılımi-tehnikalıq sala da, mädeniet jağınan da bir keñistikte, bir auamen tınıstap otır. Mwnday jağdayda tek qazaqtıñ öziniñ "mınau meniki" dep alıp şığatın qwndılıqtarı bolu kerek. Sol qwndılıqtarımızdı jañaşa örkendetuimiz tiis. Mädenietimizdi, eldiñ bolaşağı jastardı düniejüzilik ürdisterge beyimdep, olardı kimmen bolsa da teñ söylese alatın, dünie jüzinde qazaq degen halıqtıñ osınday quatı, mümkindigi bar ekenin sezindiretin deñgeyge jetkizuimiz şart. Bizde wlttıq potencial asa küşti emes. Sırttay qarağanda özimiz qoldan jasağan "mıqtılığımız" ğana bar. Eger, şın mäninde işimizge üñiletin bolsa, qazaqta osaldıq öte köp.

– Al, osı osaldıqtarımızdı kim tüzetedi, istelui kerek dünielerimiz köp eken. "İselui kerek, jasaluı tiis" dep az aytılıp jatqan joq ekenin bilesiz. Osınıñ bäri qaşan iske asadı? Memleketti basqaruşı elita, wlttıñ, eldiñ jauapkerşiligin arqalauşı bilik qaşan iske kirisedi?

– Täuelsiz jiırma jıldıñ işinde tuğan jaña zamannıñ jastarı äli kemeline kele qoyğan joq. Täjiribesi jetkiliksiz. Endi-endi buını qatayıp kele jatır. Al, ülken buınnan jañalıq kütu qiın. Mısalı, meniñ jasım jetpisten astı. Bizdiñ potencialımız azaydı. Qoğamğa degen közqarasımız, dünietanımımız keñestik kezeñde qalıptasqan, jäne ol tolıq özgergen joq. Sondıqtan, jaqsılıqtı tek jastardan kütu kerek. Däl qazir kommunistik jüyeden şıqqan el basqaruşı qwrılım wlt pen memleketke qatıstı tıñ bastama, ömirşeñ reforma jasay almaydı.

– Sizdiñ Moñğoliya memleketinde Ükimet basşısınıñ orınbasarı, Parlamenttegi Wlı hural spikeriniñ orınbasarı sekildi lauazımdı qızmette bolğanıñızdı el biledi. Tipti, sol eldegi sayasi-ekonomikalıq reformalardıñ negizin qalasıp, demokratiyalıq ürdisti engizuşi twlğalardıñ biri retinde tanidı. Däl qazirgi Moñğoliya men Qazaqstandı salıstıra otırıp, eki jaqtağı demokratiyanıñ damu bağıtına qanday pikir aytar ediñiz?

– Ärine, ekonomikalıq äleueti jağınan Moñğoliya Qazaqstanmen qara talastıra almaydı. Biraq, qazirgi sayasi jüye, demokratiyalıq betalıs twrğısınan Qazaqstan Moñğoliyadan köp artta. Moñğoliyada parlamenttik basqaru jüyesi 1991 jılı zañmen bekitildi. Sodan beri konstituciyağa eşqanday özgeris kirgen joq. Zañdı jasaqtaytın komissiyanıñ törağası Moñğoliyanıñ prezidenti, men orınbasarı boldım. Sol negizgi zañnıñ jasalğanına juıqta ğana jiırma jıl toldı. Soğan oray Moñğoliya memleketi jibergen tösbelgini, mine, bügin alıp otırmın. Aytpağım, Moñğoliyada demokratiyalıq tüzim jaqsı qalıptasıp ülgerdi. Parlamentte eki partiya otır. YAğni, Wlı huraldağı jetpis üş deputattıñ otız segizi bwrınğı kommunistik negizdegi partiyadan, al qalğanı jastardan qwralğan demokratiyalıq partiyanıñ ökilderi. Saylau kezinde ärbir saylau komissiyasında toğız adam bolsa, eki partiyanıñ adamı tört-törtten teñ otıradı. Bir adamdı Parlament wsınadı. Mäselen, bizdegi Konstituciyalıq keñes olarda Konstituciyalıq sot dep ataladı. Ol da solay, toğız adam tepe-teñ därejede eki partiyadan jinaladı. Sosın, işinen özderi jasırın dauıs beru arqılı basşıların saylap aladı. Saylau kezinde halıqtıñ baqılauı da öte küşti. Onşaqtı künnen keyin Moñğoliyada parlamenttik saylau bastaladı. Säl ğana ayırmaşılıq bolğanımen, eki partiyanıñ adamdarı birdey deñgeyde Parlamentke ötedi. Törağa qay partiyadan bolsa da meyli, onı da demokratiyalıq jolmen öz işterinde ötetin jasırın dauıs beru arqılı saylaydı. Saylau kezinde dau-damay tuınday bermeydi. Saylauşılar adal bolğandıqtan qatelik ketse dau qattı tuındaydı. Osıdan üş jıl bwrın bir okrugta saylaudan qate ketkeni üşin bwrınğı partiyanıñ ordasın örtep jibergenin bilesizder.

– Moñğoliyağa qarağanda bizdiñ demokratiyamız alda sekildi ğoy. Parlamentte eki emes, üş birdey partiyanıñ ökilderi otır?

– Onıñ atı ğana üşeu ğoy. Bir auızdan dauıs beredi, bir qwlaqpen tıñdaydı, söyleytin auızdarı bireu. Bizdiñ Parlamentte memlekettiñ tağdırın şeşetindey ülken mäsele qaralmaydı. Tek zañ şığaradı, jäne onı älsin-älsin özgertedi. "Mına Parlament eşqanday jañalıq äkelmedi" desip qayta saylau jürgizdi de alpıs-jetpis payızı bäribir qaytıp öz orındarına qayta jayğastı. Sondıqtan, bwl Parlamentten men öz basım eşqanday jañalıq küte almaymın.

– Memleketti qwrauşı wlt retinde, aynalamızğa toptasqan basqa etnikalıq toptardıñ ökilderin özimizge siñirudiñ qanday joldarı bar? Osı bağıtta qanday da bir is-qimıl jürip jatır ma?

– Däl bügin olardıñ bärin siñirip, qazaq qılıp alayıq dep ayta almaymın. Äytse de, olardı memleket qwruşı wltqa jaqındata tüsu kerek. Ol üşin bizdiñ qazirgi jürip jatqan sayasatta özgeris boluı tiis. Mısalı, bizde 130 wlttıñ ökili bar deymiz. Tört-bes adamnıñ basın qosıp, "sen çeşensiñ, sen wyğırsıñ, sen anausıñ, sen mınausıñ" dep mañdayına wrıp körsetemiz. Olardı jaqındatu bılay twrsın, kerisinşe jat qılıp, bir-birinen alıstatıp baramız. Bwlay ayta bergennen keyin ärine, olardıñ da işki jan-düniesinde tüysikter payda boladı, psihologiyasında özgeris tuıladı. Men mınalardan bölek ekenmin ğoy degen işki täuelsizdigi wlğaya tüsedi. Bwl bizdi ıdıratuğa aparatın jol.

– Mümkin, Qazaqstandıq wlt ideyasınıñ töñireginde toptasqanımız jön şığar?

– Ol da tükke twrmaytın sayasat. Ol bärin bir jerge biriktiru, biraq, qazaqtıñ atın atausız qaldıru degen söz.

– Qazaqtıñ tili men salt-dästürin negiz etken Qazaqstandıq wlttı biriktiruge bolmay ma?

– Basında aytqanımday, ol üşin bizdiñ wlt quattı boluı kerek. Ekonomikalıq deñgeyi biik, ruhı mığım, wlttıq qwndılıq ornıqqan jağday qalıptasuı qajet. Mäselen, Amerikadağı amerikalıq wlttıñ ekonomikası älemge, älemdik strategiyalıq sayasatqa ıqpal jasap otır. Adamdardıñ ömir süru deñgeyi öte joğarı. Mısalı, itter nege süyekke talasadı. Ärqaysısında öz müjuiri bolmağandıqtan. Bizde ärkimge öz ülesi jetpegendikten ortaq üleske talasadı. Adamnıñ da, ittiñ de izdegeni tamaq. Sol sekildi, bizdiñ jan basına şaqqandağı kirisimiz az, ziyalılıq, bilimdilik, mädeni-sayasi sauattılıq deñgeyimiz ösip-jetilgen joq. Bireu toq, bireu aş, bireui toyıp kekiredi, bireui aş qarınğa tamaq taba almay otır. Qazir Qazaqstandağı mañdayaldı milliarderiniñ denin özbek, käris, evrey qwraydı. Al Qazaqstanda kim kedey? Qazaq kedey!  Köşede jürgen on kezbeniñ (BOMJ) bir-ekeuinen basqası qazaq.

– Bizde Moñğoloiyadağıday emes, Prezidenttik basqaru jüyesi ornıqtı. Qazirgi jağday üşin osı basqaru täsiliniñ qanday artıqşılıqtarı bar?

– Iä, bizde prezidenttik basqaru zañmen bekitildi. Mäselen, Moñğoliyada prezidenttiñ zañda belgilengen erekşe qwqığı on tört bolsa, bizde ol jiırma bir-jiırma ekiniñ aynalasında. Negizi, parlamenttik basqaru jüyesindegi elderde ol on törtten, on bes, on altınıñ mañında boladı. Bizde parlament öz betinşe eşteñe şeşe almaydı. Äytse de, basqa jağınan sın közben qarağanımızben, däl qazir Qazaqstan üşin öz deñgeyindegi, älemdik klassikalıq formadan auıtqımağan prezidenttik bilik kerek. Öytkeni, Qazaqstan halqı – öte bwratana halıq. Eger, parlamenttik bilik jüzege asatın bolsa, parlamentte basqa wlttardıñ sanınıñ basımdığı artıp, memleket qwrauşı wlt öz ıqpalınan ayırılıp qalu mümkin.

– Bwğan ru-jüz, jerşildik sekildi traybalizm dağdısın süyretip, özimizdiñ qazaqı faktor da aralasuı mümkin ğoy?

– Ärine, bizde tek qazaq birligi twrğısınan ğana oylaytın biik deñgeyli sana äli qalıptasqan joq. Sondıqtan, bwl faktordı da esten şığarmağan dwrıs.

– Onday deñgeyge qaşan jetemiz?

– Onıñ bäri eldiñ mığım örkendeuine ğana baylanıstı. Äleumettik jağday jaqsarğan kezde wsaq-tüyek närseler wmıt qaladı. Demokratiyalıq damu da kerek. Demokratiyası ornıqqan, twrmıs jağdayı jaqsı qoğamda onday keleñsizdikter ekinşi orınğa ısırıladı. Jwrt basqa biik deñgeylerge jetuge tırısadı. Alğa qoyılatın maqsat ta basqaşa boladı. Biraq, oğan jetu üşin äli birşama uaqıt kerek şığar...

– Öziñiz aytıp otırğan äleumettik jağdaydıñ tömendigi, ört twtandıratın jağdayğa jeteleytinin Jañaözen oqiğası aşıp berdi. Mümkin, sodan alğan sabağımız wlt deñgeyin köterudiñ jolı - äleumettik jağdaydı jaqsartuda öz jemisin beretin bolar?

– Men Jañaözennen sabaq ala qoydıq dep  ayta almaymın. Älemdik täjiribede jwmısşı, qarapayım adamdar eñ iri qwqıq qorğauşı wjım - käsipodaqtarğa süyenu arqılı öz qwqın qorğay aladı. Al, Qazaqstanda kapitalizm deñgeyindegi käsipodaqtardı körip otırğanım joq.

– Bizde bar ğoy.

– Iä, atı bar ğoy. Kapitalizm men socialistik kezeñdegi käsipodaqtardıñ ayırmaşılığı jer men köktey. Bügingi bizdiñ käsipodaqtıñ basşılığında sol keñestik käsipodaqtıñ jetekşisi bolıp jwmıs istegen adamdar otır. Mäselen, Jañaözenniñ jwmısşıları künge qaqtalıp jeti ay jattı. Sol uaqıtta käsipodaqtan adam barğandı qoyıp, jwmısşı qauımnıñ talabın alğa wstağan jergilikti käsipodaqtıñ belsendi basşısı Sokolovanı sottauğa deyin bardı ğoy. Käsipodaqtar qwqığın qorğamasa halıq qayda baradı? Äleumettik jağday jaqsarmayınşa Jañaözen oqiğası bwdan da kölemdi jağdayda qaytalanuı mümkin. Onıñ aldın alu üşin halıqtıñ mwqtajına qwlaq asu kerek. Halıq nege mitingige şığadı, nege aştıq jariyalaydı degenniñ astarına üñilgen kim bar? Halıq bwnıñ bärine amaldarı tausılıp, ümitteri üzilgen soñ barıp otır.

– Bizdiñ bilikte kommunistik jüyede qızmet istegen adamdar otır dedik, Al, kommunister eñ bastısı qarapayım halıqtı jarılqaudı wran etti emes pe?

– Olardıñ kezinde barlıq bilik Ükimettiñ qolında boldı. Mädeni-ruhani sala, ekonomikalıq resurstardıñ bärin öz qolında wstadı. Kez-kelgen tauarğa qanday bağa qoyu kerektigin özderi şeşti. Al, qazir Ükimettiñ qolında salıqtan jinalğan aqşadan basqa eşteñe joq. Bayıp alğan jeke adamdar tek salığığın töleydi, al halıqtıñ tınıs-tirligimen isi joq. Bizdiñ baylar aqşanı öz eñbegimen ter tögip tappağandıqtan äli de aşköz, ala bergisi keledi, ala bergisi keledi.

– Bizdegi klandıq jüye turalı ne aytuğa boladı? Bolaşaqta ülken tartıstardıñ ortasında qaldırmay ma eldi. Basqa elderdegi jağday qalay?

– Klandıq jüye eñ mıqtı damığan el – Ündistan. Olar öz işinen bälenbay jüz klanğa bölinedi. Qarapayım adamnıñ joğarğı klannıñ su işetin qwdığınan bir tamşı su aluğa qwqı joq. Onday jağday bolıp qalsa, qattı jazağa wşıraydı. Arab elderinde de klandıq toptar damığan. Biz de qarajayau emespiz. Negizinen jerlestik, tuıstıq, rulıq, özge de sebepter negizinde qwrılğan kalandıq jüyemiz bar. Biraq, bwl öte qauipti. Bwrın qazaqta rulıq jüye bolğan. Ol köşpendi qazaqtıñ twrmısına say edi. Ru iesi öz ruınıñ müşesin eşqaşan dalağa qaldırmağan. Barlığı sonıñ aynalasında, malın bağısıp, otın jağısıp qauımdasıp kün körgen. Qazir onıñ öñin aynaldırıp aldıq. Tek belgili bir müdde twrğısınan ğana, böten piğılda (saylauda jeñu, basqamen küresu, bilikke talasu siyaqtı) paydağa jaratuğa tırısamız.

– Mädeni-ruhani taqırıptardan birer swraqqa jauap alğımız keledi. "Jaujürek mıñ bala" filimine keñesşi retinde qalay şaqırıldıñız jäne kino tüsiru barısında qanday qatelikterdi tüzete aldıñız?

– Bwl kinonıñ tüsirilu jwmısına bastan-ayağına deyin qatıstım. Tarihşı retinde jazuşı, tarihşı Qayrat Begalin, Alma Ordabaev üşeuimiz jwmıs istedik. Biz scenariy jazılğan künnen kino tüsirilip bitkenge deyin bası-qasında boldıq. Kinoğa men joñğar faktorı arqılı şaqırılğan şığarmın. Joñğarlardıñ etnografiyası, tili, salt-sanası, tarihın kino jasauşılar bilu kerek boldı. Bwl barısta öte köp material jinadıq. Onıñ bäri tiisti jerinde qoldanıldı. Kino rejisseri Aqan Sataev qazaq, orıs tilderin jaqsı biletin, wltına janı jaqın jigit eken. Bwrın onı jaqsı bilmeytinmin. Bwl kinoda meniñ qoltañbalarım az emes. Mäselen, ülken kilemge moñğolşa jazılğan jazu ol - Ğaldan Serenniñ jer kartası. Ondağı jazulardı öz qolımmen jazdım. Jäne futlyarğa salınğan joñğardıñ hattarı men rwqsat qağazdarındağı jazulardı da men öz qolımmen jazdım. Joñğar bolıp oynağan qazaqtıñ balalarına joñğarşa söz üyretuge kömektestim. Qazaqqa qatıstı da barlıq tarihi derek-däyekterdi säykestendirude atsalıstıq. Mäselen, keyipkerge ärtis tañdağanda olardıñ jas-şamasına qaray layıqtauğa kömektestik. Mısalı, ol kezde Äbilqayır han otız jeti jasta, Bögenbay qırıq toğızda, Nauırızbay jiırma törtte, Abılay on segiz jasta degen mäselelerdi, olardıñ tür-twlğasın anıqtau jağına şamamız kelgenşe qolğabıs ettik. Jalpı, biz üş jüzden asa eskizderge  qol qoydıq.

– Scenariyde uaqıt jağınan, oqiğa bolğan jerge qatıstı auıtqular, säykessizdikter bar ma eken?

– Onday boldı dep ayta almaymın. Bwl körkem fil'm ğoy. Ol belgili bir tarihi roman, nemese tarihi derektiñ negizinde jazılğan scenariy emes. Halıqtıñ kökireginde jürgen «Mıñ bala» turalı añızğa negizdelgen şığarma. Bwl derekti fil'm emes. Biraq, sol zamandı dwrıs tüsinip, zamana kelbetin şınayı körsete bilu kerek boldı. Joñğardıñ, qazaqtardıñ sauıt-saymanı, qazaqtıñ köşin kim jetekteydi, ondağı bäybişeniñ, kelinniñ, qızdıñ röli qanday degen dünielerdiñ bärin dwrıs qoldanğan jön ärine. Üş ay köleminde tüsiru alañında jürip, Qapal, Qapşağay, Almatı köli sekildi jerlerde boldım.

– Fil'mniñ halıqqa berer eñ bastı düniesi ne dep oylaysız?

Zardıhan Qinayatwlı: – Eñ birinşi ol qazaqqa ruh beredi. Ondağı qazaqtıñ ruhı tiri, ölmegen. Qazaqtıñ batır, erjürek, qayrattı jastarınıñ şın beynesi somdalğan. Jauımen küresip, otanı üşin jan bergen qaysarlığın paş etken kino. Öz basım qazaq kinolarınan birinşi ret "Alaş" "Qazaq" dep wran saludı osı kinodan estidim. Soğıs kezinde "Äruaq" degen wran da qoldanıldı. Muzıkası da jaqsı jazıldı. Sosın, qazirgi kino tüsirudegi tehnologiya öte qattı damığanına közim jetti. Kün men tünniñ qay uaqıtında da körinisterdi sapalı tüsiretin mümkindikter bar eken. Sondıqtan da kartina sapalı şıqqan bolu kerek. Aqan Sataev ta mädenieti joğarı, biyazı, öz isiniñ şın mamanı deuge layıq azamat eken. Jalpı, kinonıñ bas-ayağına jartı jılday uaqıt ketti. Alğaşqı aylar senariy, eskizderin jasau, qwrılıstardı saulğa ketti. Al, fil'm üş ayda tüsirildi. (Bwl turalı Aqan ayttı ğoy).

– Qazaq tarihınıñ aytılu men jazıluında ädildik pen şınşıldıq qanşalıqtı saltanat qwra alıp otır?

Zardıhan Qinayatwlı: – Täuelsizdik kezinde qazaq tarihına dañğıl jol aşıldı. Bwrınğıday taptıq, ideologiyalıq qısım joq. Kezinde Reseydiñ imperiyalıq qaqpayınıñ saldarınan orıs otırğan jerde qazaqtar auız aşa almaytın jağdaylar qalıptastı. Rasında biz tarih salasındağı arheologiyalıq, antroplogiyalıq, petrogliftik t.b derekterge baymız. Al, jazba tarih az. Mısalı, Ämir Temir soğısıp jürgen kezde de janına üş tarihşı erip jürip, kündelikti ömirin jazıp jürdi. Al bizdiñ handarda onday mümkindik bolmadı, öytkeni olar otırıqşı emes edi. Jerimiz keñ, jan-jağımız qaumalağan jau, künde soğıs, qazaq handarınıñ köbi at üstinde jürip ömirden ötti deuge boladı. Bir aytarlığı, "Mädeni mwra" bağdarlaması ayasında tarihtıñ biraz şiki materialdarı dayındaldı. Bizdiñ handarda bwrın tañba bolğan joq dep kelgen edi. Qazirge deyin talay tañba tabılıp otır. Şığıstanu institutı Qıtaydan, basqa elderden sonday jazbalar, Abılay hannıñ mörin alıp keldi. Sosın, Qıtay, Moñğol, Iran elderinen kelgen tarihşılar köp material äkeldi. Men öz basım Moñğoliyanıñ mwrağattarındağı qazaqqa qatıstı degen derekterdiñ bärin derlik alıp keldim.

– Oğan qalay rwqsat etti?

– Qalay aytuğa boladı, men kezinde sol eldiñ basşılıq orındarında jürgende, oraydı qoldan bermey özimizge qatıstı dünielerdi aluğa qol jetkizdim. Sonıñ arqasında Moñğoliyanıñ qazaqtarı turalı tört kitap jarıq kördi. Keybir materialdar äli de qoldanılğan joq. Jeke men emes, bäri tarih jazıp jatır, betbwrıs jaqsı. Qazir Qazaqstan tarihınıñ jiırma tomdığın bastap jazıp jatırmız. Onıñ moñğol däuirine qatıstı bir tomına men jauap beruim kerek. YAğni, moñğol wlıstarı biligi taqırıbı. Bizde "qazaqtıñ tarihı jazılğan joq, bäri ötirik, tarihımız qaşan jazıladı" dep baybalam salatın adamdar da bar. Qazir tarihqa qatıstı jazılğan monografiyalardıñ sanı öte köp. Demek, älgindey pikirdi jarıq körgen monografiyamdı oqımağan adamdar ğana aytadı. Äytpese, tarihşılar qarap jatqan joq. «Öziñdi öziñ sıylasañ jat janınan tüñiledi» deydi qazaq. Basqanıñ eñbegin joqqa şığaru arqılı öziñnen qwday jasay almaysıñ, osını da esten şığarmau kerek.

– Jiırma tomdıq tarih qay däuirden bastaladı?

– Ertedegi tas däuirinen büginge deyin. Bwyırtsa üş jıldıñ işinde ayaqtaluı kerek. Oğan şeteldik tarihşıları da şaqırıluda. Bwl – taza ükimettik bağdarlama. Oğan qazaqtıñ belgili tarihşılarınan özderine tiisti taqırıptarın tereñ zerttegen mamandar qatısatın boladı.

– Äñgimeñizge rahmet!

Mwrat Almasbekwlı

"The Qazaq Times"