زاردىحان قيناياتۇلى: ەۋرازيانىڭ يەسى - رەسەي، قازاقستان ەمەس

بىلتىرعى جىلدىڭ سوڭىندا ومىردەن وزعان  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ بۇل سۇحباتى وسىدان بەس جىل بۇرىن  «ۇلت Times» اپتالىق گازەتىندە جاريالانعان بولاتىن. ءبىز ومىردەن وتكەن قايراتكەر تۇلعانىڭ قۇرمەتىنە ءوسىبىر ءمان-ماڭىزىن جوعالىتپاعان، ءالى دە وزەكتى، قازىرگى جاعدايعا تەرەڭ باعا بەرۋگە ۇلكەن كومەگى تيەتىن سۇحباتتى كەڭ اۋقىمدى اۋديتورياعا قايتا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– وتكەن جيىرما جىل قازاقستان ءۇشىن نە بەردى؟ تاريحقا اينالعان تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىنا تاريحشىنىڭ كوزىمەن قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ نەنى دۇرىس ىستەدىك، سونىمەن بىرگە قاي تۇستان قاتەلىك جىبەردىك؟

– جيىرما جىل تاريح ءۇشىن از ۋاقىت قوي. ءسوز جوق، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن الۋى – حالقىمىزدىڭ باسىنا قونعان باقىت دەپ بىلەمىز. الەمدىك قاۋىمداستىققا تانىلدىق، مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسى قايتادان، جاڭاشا قالاندى. قالاندى دەگەندە 1991 جىلدان بۇرىن قازاقتا مەملەكەت بولعان جوق دەگەن ءسوز ەمەس. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تىم ارىدەن باستالاتىن تاريحى بار. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىق تاريحى – ءوز الدىنا بولەك تاريح.

– قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى تىم ارىدا ەكەنىن ايتتىڭىز. قاي كەزدەن باستالادى؟

– ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردان، ساق داۋىرىنەن باستالادى. ودان كەيىن تەك مەملەكەتتەردىڭ اتى وزگەرگەنى بولماسا، اۋماق تۇتاستىعى، مۇنداعى مادەنيەت، سالت-ءداستۇر ۇنەمى جالعاسىن تاۋىپ وتىرعان. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە بىرىنەن كەيىن ءبىرى ساباقتاسقان وتىزعا جۋىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعان. بىراق ولاردىڭ اتى ءارتۇرلى. ءبىز ورىس حان قۇرعان اق وردادان باستاپ قازاق مەملەكەتى دەپ ەسەپتەيمىز. ودان كەيىن قازاق حاندىعى 300 جىلداي ءومىر ءسۇردى. ودان بەرگى مەملەكەتتىڭ جاڭاشا ءتۇرى وسى – تاۋەلسىز قازاقستان. ءيا، تاۋەلسىزدىكتىڭ بارىسىندا ءبىزدىڭ تاپقان تابىسىمىز، كۋا بولعان جاڭالىقتارىمىز دا جەتەرلىك. سونىمەن بىرگە جىبەرگەن قاتەلىگىمىز دە كوپ دەپ ويلايمىن. جاقسىلىعىمىز: ەكونوميكامىزدىڭ نەگىزىن قالادىق، شەتەلدەگى قازاقتار كوشىپ كەلدى، حالىقتىڭ سانى ءوستى. مادەنيەتىمىزگە كوپتەگەن جاڭالىقتار اكەلدى. قازاقتىڭ ءتىلى ءوزىنىڭ بيىك دارەجەسىنە جەتپەسە دە، ءبىرشاما كەمەلدەندى. ايىرىلعانىمىز: تاعى دا ەكونوميكاعا بايلانىستى. ءبىزدىڭ بايلىعىمىز جەكە ادامداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتتى. ولار قازاق بولسا ءبىر ءسارى، كوبى باسقا ۇلت پەن مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى. كاپيتالىمىز شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا كەتتى. جەرىمىز ساتىلدى. بۇل ماسەلە تۇبىندە ءبىزدى وتە قيىن جاعدايعا اكەلۋى مۇمكىن. قارىز الۋ كوبەيدى، سىرقتى قارىز جاعىنان ەلىمىز الەم بويىنشا جوعارعى ساتىدا تۇر. ءار قازاقستاندىقتىڭ باسىندا جەتى مىڭ دوللار قارىزى بار. بۇنى كەلەشەكتە وتەۋگە تۋرا كەلەتىنى ءسوزسىز. ياعني، بۇل كەلەسى ۇرپاققا جاقسىلىق اكەلمەيدى. وسى جايت مەنى ءجيى تولعاندىرادى. سوسىن، ءبىز ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، ورىستىڭ شەكپەنىنەن ءبولىنىپ شىقپاي جاتىپ، قايتادان سولاردىڭ قولتىعىنا كىرىپ بارا جاتىرمىز. ماسەلەن، «ەۋرازەق»، كەدەن وداعى، ەۋرازيالىق وداق ت.ب. جالپى، ايماقتىق دەڭگەيدە ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ قۇپتاۋعا بولاتىن جاعداي. بىراق، بۇل ءبىز ءۇشىن وتە اسىعىس جاسالعان قادام بولدى. وسى اسىعىستىقتىڭ قيىنشىلىعىن كەلەر ۇرپاق باستان كەشەدى. بۇل – رەسەيدىڭ ىقپالىنا ءتۇسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى.

– ەۋرازيا ۇعىمى قايدان شىقتى، تەرەڭدەتە ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز؟

– ەۋروپا مەن ازيانى ءبولىپ جاتقان سىزىق بار. ونىڭ بويىندا كاسپي، ورال تاۋى، ورال وزەنى جاتىر. مىنە وسى بولىنىستەن ءۇندى تۇبەگىنە دەيىنگى ۇلى دالانى ەۋرازيا دالاسى دەپ اتاپ كەلدى. بۇرىن بۇل دالادا ءتورت يمپەريا بولعان. ءبىرىنشىسى، اتتيلانىڭ يمپەرياسى، ەكىنشىسى، باتىس تۇرىك قاعاناتى، ءۇشىنشى، موڭعول يمپەرياسى، ءتورتىنشىسى، رەسەي يمپەرياسى. الدىڭعى ءۇش يمپەريا قازىر مەملەكەت رەتىندە جوق. ءتورتىنشى يمپەريانىڭ اتى وزگەرگەنى بولماسا قازىر ءتىرى. ەگەر، ەۋرازيانىڭ يەسى كىم دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابىلماي جۇرسە، ونىڭ يەسى – رەسەي. قازاقستان ەمەس، ءبىز وعان يە بولا المايمىز. سوندىقتان بۇل دا اسىعىس جاسالعان قادام. ەۋرازيالىق وداق باستاپ قۇرىلدى، ول ءارى قاراي تەرەڭگە تامىر تارتاتىن بولسا، ماڭايىنداعى ەلدەردى رەسەيدىڭ ىقپالىنا بايلاپ بەرەدى. ارينە، كەڭەس وداعىنىڭ تۇرىمەن ەمەس، وتارلاۋدىڭ باسقا تاسىلىمەن بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.

– ءبىز قازىر رەسەيمەن قاتىسى بار ءتۇرلى وداقتاردىڭ قۇرامىنا كىرۋگە ۇمتىلىپ وتىرمىز. ەگەر ولاردىڭ ءبارى قازاقتسان ءۇشىن ءتيىمسىز، ءتىپتى، قاۋىپتى بولاتىن بولسا، ونداي قادامعا نەگە بارامىز؟ الدە، ماجبۇرلىلىك، بولماسا ستراتەگيالىق تۇرعىدا دۇرىس ويلاستىرماۋدىڭ سالدارى ما؟

– مەن مۇنى ماجبۇرلىلىكتەن دەپ ويلامايمىن. ورىستار جاعىنان ەپتەپ قىسىم بولۋى مۇمكىن. بىراق، كەيىنگى جيىرما جىلدىڭ ىشىندەگى وسىنداي وداققا، ءتۇرلى سالادا بىرىگۋگە قاتىستى 16-17 باستامانىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان بولدى. جۋىقتا پۋتين "ەۋرازەس-ءتىڭ" دە، وداقتىڭ دا اۆتورى ءسىزسىز" دەگەن ءسوز ايتتى عوي ءبىزدىڭ باسشىلىققا. ال بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ دۇرىس ويلاستىرماۋىمىزدان با، جوق الدە باسقا سەبەبى بار ما، ول بەلگىسىز. قىسقاسى، "نەگە ورىسقا جاقىنداي بەرەدى؟" دەگەن ساياساتتىڭ سىرى ءالى اشىلعان جوق، جۇمباق.

– ەۋرازيا يمپەرياسىنىڭ سوڭعى يەسى – رەسەي دەدىڭىز. ال، بيلىككە قايتا كەلگەن پۋتين وسى ەۋرازياعا يەلىكتى كۇشەيتىپ، اينالاسىنا ىقپالىن ءتىپتى ارتتىرا تۇسەتىنى انىق. نەگىزى، ءپۋتيننىڭ رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە قايتا كەلۋى جايلى ءوز تولعامىڭىز قانداي؟

– پۋتين – ۇلى يمپەريالىق، شوۆينيستىك كوزقاراستاعى ادام. ونىڭ "كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى جويقىن اپاتپەن بىردەي" دەگەنى بار ەدى. سوندىقتان ءپۋتيننىڭ ساياساتى رەسەيدىڭ ۇلى دەرجاۆالىق دەڭگەيىن كوتەرۋگە نەگىزدەلەدى. بىراق، تاپقا بولىنەتىن، جۇمىسشى-شارۋا دەيتىن قىزىل كوممۋنيستىك باعىتپەن ەمەس. پۋتين باستاعان رەسەيدىڭ ساياسي ەليتاسى، زيالى قاۋىمى يمپەريالىق نيەتكە قۇلاش ۇرۋدا جانە ءبىزدى ەپتەپ سوعان تارتىپ بارا جاتىر. ولار كۇشپەن دە تارتىپ جاتقان جوق، ءبىز ءوزىمىز جەتەككە ەرىپ بارامىز.

– ەۋرازيالىق اۋماقتا كونسەرۆاتيزم باعىتى ورناۋى مۇمكىن دەگەن جورامالداردىڭ قانشالىقتى جانى بار؟

– پۋتين – كونسەرۆاتور ەمەس. ول – ورىستىق، ۇلى دەرجاۆالىق كوزقاراستاعى ادام. كونسەرۆاتيزم دەگەنىمىز – ۇلكەن فيلوسوفيالىق ۇعىم. نەگىزىندە تۇراقتى، بايىپتى، اسپاي-ساسپاي جاسالاتىن ساياساتتى كونسەرۆاتيزم باعىتىنا جاتقىزادى. پۋتين بولسا رەسەيدىڭ بۇرىنعى ايىرىلعان ىقپالىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن ءبىرشاما اسىعىس كەتىپ بارا جاتقان ساياساتكەر.

– بۇگىندە الەمنىڭ دامۋ بەتالىسى جاڭاشا، زىمىراعان ۋاقىت قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن دە ءسات سايىن وزگەرىسكە تۇسىرۋدە. ال، وسى تالابى قاتال، سىناعى مول جاڭالىقشىل قوعامداعى قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسى قالاي بولماقشى؟

– دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەن الىپ قاراعاندا قازاقتىڭ ءدال بۇگىنگى ءحالى، ىشكى تىنىس-تىرشىلىگى، اسىرەسە، باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا وتە كۇشتى دەپ سانامايمىن. ءبىز ءبىرشاما ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان بۇرىن-اق ايىرىلىپ قالدىق. ءدال قازىر ايىرىلىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. قانشا دەگەنمەن جەتىلۋ بار. بىراق، الەمدىك جاھاندانۋدان قورعانۋ وتە قيىن. ويتكەنى، قازىر بۇكىل دۇنيە ينفورماتيكالىق ءبىر كەڭىستىكتە ءومىر سۇرۋدە. اسكەردىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىسى دا، عىلىمي-تەحنيكالىق سالا دا، مادەنيەت جاعىنان دا ءبىر كەڭىستىكتە، ءبىر اۋامەن تىنىستاپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا تەك قازاقتىڭ ءوزىنىڭ "مىناۋ مەنىكى" دەپ الىپ شىعاتىن قۇندىلىقتارى بولۋ كەرەك. سول قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭاشا وركەندەتۋىمىز ءتيىس. مادەنيەتىمىزدى، ەلدىڭ بولاشاعى جاستاردى دۇنيەجۇزىلىك ۇردىستەرگە بەيىمدەپ، ولاردى كىممەن بولسا دا تەڭ سويلەسە الاتىن، دۇنيە جۇزىندە قازاق دەگەن حالىقتىڭ وسىنداي قۋاتى، مۇمكىندىگى بار ەكەنىن سەزىندىرەتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز شارت. بىزدە ۇلتتىق پوتەنتسيال اسا كۇشتى ەمەس. سىرتتاي قاراعاندا ءوزىمىز قولدان جاساعان "مىقتىلىعىمىز" عانا بار. ەگەر، شىن مانىندە ىشىمىزگە ۇڭىلەتىن بولسا، قازاقتا وسالدىق وتە كوپ.

– ال، وسى وسالدىقتارىمىزدى كىم تۇزەتەدى، ىستەلۋى كەرەك دۇنيەلەرىمىز كوپ ەكەن. "ىسەلۋى كەرەك، جاسالۋى ءتيىس" دەپ از ايتىلىپ جاتقان جوق ەكەنىن بىلەسىز. وسىنىڭ ءبارى قاشان ىسكە اسادى؟ مەملەكەتتى باسقارۋشى ەليتا، ۇلتتىڭ، ەلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاۋشى بيلىك قاشان ىسكە كىرىسەدى؟

– تاۋەلسىز جيىرما جىلدىڭ ىشىندە تۋعان جاڭا زاماننىڭ جاستارى ءالى كەمەلىنە كەلە قويعان جوق. تاجىريبەسى جەتكىلىكسىز. ەندى-ەندى بۋىنى قاتايىپ كەلە جاتىر. ال، ۇلكەن بۋىننان جاڭالىق كۇتۋ قيىن. مىسالى، مەنىڭ جاسىم جەتپىستەن استى. ءبىزدىڭ پوتەنتسيالىمىز ازايدى. قوعامعا دەگەن كوزقاراسىمىز، دۇنيەتانىمىمىز كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان، جانە ول تولىق وزگەرگەن جوق. سوندىقتان، جاقسىلىقتى تەك جاستاردان كۇتۋ كەرەك. ءدال قازىر كوممۋنيستىك جۇيەدەن شىققان ەل باسقارۋشى قۇرىلىم ۇلت پەن مەملەكەتكە قاتىستى تىڭ باستاما، ومىرشەڭ رەفورما جاساي المايدى.

– ءسىزدىڭ موڭعوليا مەملەكەتىندە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، پارلامەنتتەگى ۇلى حۋرال سپيكەرىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعانىڭىزدى ەل بىلەدى. ءتىپتى، سول ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ نەگىزىن قالاسىپ، دەموكراتيالىق ءۇردىستى ەنگىزۋشى تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە تانيدى. ءدال قازىرگى موڭعوليا مەن قازاقستاندى سالىستىرا وتىرىپ، ەكى جاقتاعى دەموكراتيانىڭ دامۋ باعىتىنا قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟

– ارينە، ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان موڭعوليا قازاقستانمەن قارا تالاستىرا المايدى. بىراق، قازىرگى ساياسي جۇيە، دەموكراتيالىق بەتالىس تۇرعىسىنان قازاقستان موڭعوليادان كوپ ارتتا. موڭعوليادا پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى 1991 جىلى زاڭمەن بەكىتىلدى. سودان بەرى كونستيتۋتسياعا ەشقانداي وزگەرىس كىرگەن جوق. زاڭدى جاساقتايتىن كوميسسيانىڭ توراعاسى موڭعوليانىڭ پرەزيدەنتى، مەن ورىنباسارى بولدىم. سول نەگىزگى زاڭنىڭ جاسالعانىنا جۋىقتا عانا جيىرما جىل تولدى. سوعان وراي موڭعوليا مەملەكەتى جىبەرگەن توسبەلگىنى، مىنە، بۇگىن الىپ وتىرمىن. ايتپاعىم، موڭعوليادا دەموكراتيالىق ءتۇزىم جاقسى قالىپتاسىپ ۇلگەردى. پارلامەنتتە ەكى پارتيا وتىر. ياعني، ۇلى حۋرالداعى جەتپىس ءۇش دەپۋتاتتىڭ وتىز سەگىزى بۇرىنعى كوممۋنيستىك نەگىزدەگى پارتيادان، ال قالعانى جاستاردان قۇرالعان دەموكراتيالىق پارتيانىڭ وكىلدەرى. سايلاۋ كەزىندە ءاربىر سايلاۋ كوميسسياسىندا توعىز ادام بولسا، ەكى پارتيانىڭ ادامى ءتورت-تورتتەن تەڭ وتىرادى. ءبىر ادامدى پارلامەنت ۇسىنادى. ماسەلەن، بىزدەگى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ولاردا كونستيتۋتسيالىق سوت دەپ اتالادى. ول دا سولاي، توعىز ادام تەپە-تەڭ دارەجەدە ەكى پارتيادان جينالادى. سوسىن، ىشىنەن وزدەرى جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى باسشىلارىن سايلاپ الادى. سايلاۋ كەزىندە حالىقتىڭ باقىلاۋى دا وتە كۇشتى. ونشاقتى كۇننەن كەيىن موڭعوليادا پارلامەنتتىك سايلاۋ باستالادى. ءسال عانا ايىرماشىلىق بولعانىمەن، ەكى پارتيانىڭ ادامدارى بىردەي دەڭگەيدە پارلامەنتكە وتەدى. توراعا قاي پارتيادان بولسا دا مەيلى، ونى دا دەموكراتيالىق جولمەن ءوز ىشتەرىندە وتەتىن جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلايدى. سايلاۋ كەزىندە داۋ-داماي تۋىنداي بەرمەيدى. سايلاۋشىلار ادال بولعاندىقتان قاتەلىك كەتسە داۋ قاتتى تۋىندايدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ءبىر وكرۋگتا سايلاۋدان قاتە كەتكەنى ءۇشىن بۇرىنعى پارتيانىڭ ورداسىن ورتەپ جىبەرگەنىن بىلەسىزدەر.

– موڭعولياعا قاراعاندا ءبىزدىڭ دەموكراتيامىز الدا سەكىلدى عوي. پارلامەنتتە ەكى ەمەس، ءۇش بىردەي پارتيانىڭ وكىلدەرى وتىر؟

– ونىڭ اتى عانا ۇشەۋ عوي. ءبىر اۋىزدان داۋىس بەرەدى، ءبىر قۇلاقپەن تىڭدايدى، سويلەيتىن اۋىزدارى بىرەۋ. ءبىزدىڭ پارلامەنتتە مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىندەي ۇلكەن ماسەلە قارالمايدى. تەك زاڭ شىعارادى، جانە ونى ءالسىن-ءالسىن وزگەرتەدى. "مىنا پارلامەنت ەشقانداي جاڭالىق اكەلمەدى" دەسىپ قايتا سايلاۋ جۇرگىزدى دە الپىس-جەتپىس پايىزى ءبارىبىر قايتىپ ءوز ورىندارىنا قايتا جايعاستى. سوندىقتان، بۇل پارلامەنتتەن مەن ءوز باسىم ەشقانداي جاڭالىق كۇتە المايمىن.

– مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت رەتىندە، اينالامىزعا توپتاسقان باسقا ەتنيكالىق توپتاردىڭ وكىلدەرىن وزىمىزگە ءسىڭىرۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ وسى باعىتتا قانداي دا ءبىر ءىس-قيمىل ءجۇرىپ جاتىر ما؟

– ءدال بۇگىن ولاردىڭ ءبارىن ءسىڭىرىپ، قازاق قىلىپ الايىق دەپ ايتا المايمىن. ايتسە دە، ولاردى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا جاقىنداتا ءتۇسۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ قازىرگى ءجۇرىپ جاتقان ساياساتتا وزگەرىس بولۋى ءتيىس. مىسالى، بىزدە 130 ۇلتتىڭ وكىلى بار دەيمىز. ءتورت-بەس ادامنىڭ باسىن قوسىپ، "سەن چەشەنسىڭ، سەن ۇيعىرسىڭ، سەن اناۋسىڭ، سەن مىناۋسىڭ" دەپ ماڭدايىنا ۇرىپ كورسەتەمىز. ولاردى جاقىنداتۋ بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە جات قىلىپ، ءبىر-بىرىنەن الىستاتىپ بارامىز. بۇلاي ايتا بەرگەننەن كەيىن ارينە، ولاردىڭ دا ىشكى جان-دۇنيەسىندە تۇيسىكتەر پايدا بولادى، پسيحولوگياسىندا وزگەرىس تۋىلادى. مەن مىنالاردان بولەك ەكەنمىن عوي دەگەن ىشكى تاۋەلسىزدىگى ۇلعايا تۇسەدى. بۇل ءبىزدى ىدىراتۋعا اپاراتىن جول.

– مۇمكىن، قازاقستاندىق ۇلت يدەياسىنىڭ توڭىرەگىندە توپتاسقانىمىز ءجون شىعار؟

– ول دا تۇككە تۇرمايتىن ساياسات. ول ءبارىن ءبىر جەرگە بىرىكتىرۋ، بىراق، قازاقتىڭ اتىن اتاۋسىز قالدىرۋ دەگەن ءسوز.

– قازاقتىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن نەگىز ەتكەن قازاقستاندىق ۇلتتى بىرىكتىرۋگە بولماي ما؟

– باسىندا ايتقانىمداي، ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇلت قۋاتتى بولۋى كەرەك. ەكونوميكالىق دەڭگەيى بيىك، رۋحى مىعىم، ۇلتتىق قۇندىلىق ورنىققان جاعداي قالىپتاسۋى قاجەت. ماسەلەن، امەريكاداعى امەريكالىق ۇلتتىڭ ەكونوميكاسى الەمگە، الەمدىك ستراتەگيالىق ساياساتقا ىقپال جاساپ وتىر. ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى وتە جوعارى. مىسالى، يتتەر نەگە سۇيەككە تالاسادى. ارقايسىسىندا ءوز ءمۇجۋىرى بولماعاندىقتان. بىزدە اركىمگە ءوز ۇلەسى جەتپەگەندىكتەن ورتاق ۇلەسكە تالاسادى. ادامنىڭ دا، ءيتتىڭ دە ىزدەگەنى تاماق. سول سەكىلدى، ءبىزدىڭ جان باسىنا شاققانداعى كىرىسىمىز از، زيالىلىق، بىلىمدىلىك، مادەني-ساياسي ساۋاتتىلىق دەڭگەيىمىز ءوسىپ-جەتىلگەن جوق. بىرەۋ توق، بىرەۋ اش، بىرەۋى تويىپ كەكىرەدى، بىرەۋى اش قارىنعا تاماق تابا الماي وتىر. قازىر قازاقستانداعى ماڭدايالدى ميللياردەرىنىڭ دەنىن وزبەك، كارىس، ەۆرەي قۇرايدى. ال قازاقستاندا كىم كەدەي؟ قازاق كەدەي!  كوشەدە جۇرگەن ون كەزبەنىڭ (بومج) ءبىر-ەكەۋىنەن باسقاسى قازاق.

– بىزدە موڭعولوياداعىداي ەمەس، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى ورنىقتى. قازىرگى جاعداي ءۇشىن وسى باسقارۋ ءتاسىلىنىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟

– ءيا، بىزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ زاڭمەن بەكىتىلدى. ماسەلەن، موڭعوليادا پرەزيدەنتتىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن ەرەكشە قۇقىعى ون ءتورت بولسا، بىزدە ول جيىرما ءبىر-جيىرما ەكىنىڭ اينالاسىندا. نەگىزى، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى ەلدەردە ول ون تورتتەن، ون بەس، ون التىنىڭ ماڭىندا بولادى. بىزدە پارلامەنت ءوز بەتىنشە ەشتەڭە شەشە المايدى. ايتسە دە، باسقا جاعىنان سىن كوزبەن قاراعانىمىزبەن، ءدال قازىر قازاقستان ءۇشىن ءوز دەڭگەيىندەگى، الەمدىك كلاسسيكالىق فورمادان اۋىتقىماعان پرەزيدەنتتىك بيلىك كەرەك. ويتكەنى، قازاقستان حالقى – وتە بۇراتانا حالىق. ەگەر، پارلامەنتتىك بيلىك جۇزەگە اساتىن بولسا، پارلامەنتتە باسقا ۇلتتاردىڭ سانىنىڭ باسىمدىعى ارتىپ، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ءوز ىقپالىنان ايىرىلىپ قالۋ مۇمكىن.

– بۇعان رۋ-ءجۇز، جەرشىلدىك سەكىلدى ترايباليزم داعدىسىن سۇيرەتىپ، ءوزىمىزدىڭ قازاقى فاكتور دا ارالاسۋى مۇمكىن عوي؟

– ارينە، بىزدە تەك قازاق بىرلىگى تۇرعىسىنان عانا ويلايتىن بيىك دەڭگەيلى سانا ءالى قالىپتاسقان جوق. سوندىقتان، بۇل فاكتوردى دا ەستەن شىعارماعان دۇرىس.

– ونداي دەڭگەيگە قاشان جەتەمىز؟

– ونىڭ ءبارى ەلدىڭ مىعىم وركەندەۋىنە عانا بايلانىستى. الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارعان كەزدە ۇساق-تۇيەك نارسەلەر ۇمىت قالادى. دەموكراتيالىق دامۋ دا كەرەك. دەموكراتياسى ورنىققان، تۇرمىس جاعدايى جاقسى قوعامدا ونداي كەلەڭسىزدىكتەر ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلادى. جۇرت باسقا بيىك دەڭگەيلەرگە جەتۋگە تىرىسادى. العا قويىلاتىن ماقسات تا باسقاشا بولادى. بىراق، وعان جەتۋ ءۇشىن ءالى ءبىرشاما ۋاقىت كەرەك شىعار...

– ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگى، ءورت تۇتاندىراتىن جاعدايعا جەتەلەيتىنىن جاڭاوزەن وقيعاسى اشىپ بەردى. مۇمكىن، سودان العان ساباعىمىز ۇلت دەڭگەيىن كوتەرۋدىڭ جولى - الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتۋدا ءوز جەمىسىن بەرەتىن بولار؟

– مەن جاڭاوزەننەن ساباق الا قويدىق دەپ  ايتا المايمىن. الەمدىك تاجىريبەدە جۇمىسشى، قاراپايىم ادامدار ەڭ ءىرى قۇقىق قورعاۋشى ۇجىم - كاسىپوداقتارعا سۇيەنۋ ارقىلى ءوز قۇقىن قورعاي الادى. ال، قازاقستاندا كاپيتاليزم دەڭگەيىندەگى كاسىپوداقتاردى كورىپ وتىرعانىم جوق.

– بىزدە بار عوي.

– ءيا، اتى بار عوي. كاپيتاليزم مەن سوتسياليستىك كەزەڭدەگى كاسىپوداقتاردىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. بۇگىنگى ءبىزدىڭ كاسىپوداقتىڭ باسشىلىعىندا سول كەڭەستىك كاسىپوداقتىڭ جەتەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن ادامدار وتىر. ماسەلەن، جاڭاوزەننىڭ جۇمىسشىلارى كۇنگە قاقتالىپ جەتى اي جاتتى. سول ۋاقىتتا كاسىپوداقتان ادام بارعاندى قويىپ، جۇمىسشى قاۋىمنىڭ تالابىن العا ۇستاعان جەرگىلىكتى كاسىپوداقتىڭ بەلسەندى باسشىسى سوكولوۆانى سوتتاۋعا دەيىن باردى عوي. كاسىپوداقتار قۇقىعىن قورعاماسا حالىق قايدا بارادى؟ الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارمايىنشا جاڭاوزەن وقيعاسى بۇدان دا كولەمدى جاعدايدا قايتالانۋى مۇمكىن. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن حالىقتىڭ مۇقتاجىنا قۇلاق اسۋ كەرەك. حالىق نەگە ميتينگىگە شىعادى، نەگە اشتىق جاريالايدى دەگەننىڭ استارىنا ۇڭىلگەن كىم بار؟ حالىق بۇنىڭ بارىنە امالدارى تاۋسىلىپ، ۇمىتتەرى ۇزىلگەن سوڭ بارىپ وتىر.

– ءبىزدىڭ بيلىكتە كوممۋنيستىك جۇيەدە قىزمەت ىستەگەن ادامدار وتىر دەدىك، ال، كوممۋنيستەر ەڭ باستىسى قاراپايىم حالىقتى جارىلقاۋدى ۇران ەتتى ەمەس پە؟

– ولاردىڭ كەزىندە بارلىق بيلىك ۇكىمەتتىڭ قولىندا بولدى. مادەني-رۋحاني سالا، ەكونوميكالىق رەسۋرستاردىڭ ءبارىن ءوز قولىندا ۇستادى. كەز-كەلگەن تاۋارعا قانداي باعا قويۋ كەرەكتىگىن وزدەرى شەشتى. ال، قازىر ۇكىمەتتىڭ قولىندا سالىقتان جينالعان اقشادان باسقا ەشتەڭە جوق. بايىپ العان جەكە ادامدار تەك سالىعىعىن تولەيدى، ال حالىقتىڭ تىنىس-تىرلىگىمەن ءىسى جوق. ءبىزدىڭ بايلار اقشانى ءوز ەڭبەگىمەن تەر توگىپ تاپپاعاندىقتان ءالى دە اشكوز، الا بەرگىسى كەلەدى، الا بەرگىسى كەلەدى.

– بىزدەگى كلاندىق جۇيە تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ بولاشاقتا ۇلكەن تارتىستاردىڭ ورتاسىندا قالدىرماي ما ەلدى. باسقا ەلدەردەگى جاعداي قالاي؟

– كلاندىق جۇيە ەڭ مىقتى دامىعان ەل – ءۇندىستان. ولار ءوز ىشىنەن بالەنباي ءجۇز كلانعا بولىنەدى. قاراپايىم ادامنىڭ جوعارعى كلاننىڭ سۋ ىشەتىن قۇدىعىنان ءبىر تامشى سۋ الۋعا قۇقى جوق. ونداي جاعداي بولىپ قالسا، قاتتى جازاعا ۇشىرايدى. اراب ەلدەرىندە دە كلاندىق توپتار دامىعان. ءبىز دە قاراجاياۋ ەمەسپىز. نەگىزىنەن جەرلەستىك، تۋىستىق، رۋلىق، وزگە دە سەبەپتەر نەگىزىندە قۇرىلعان كالاندىق جۇيەمىز بار. بىراق، بۇل وتە قاۋىپتى. بۇرىن قازاقتا رۋلىق جۇيە بولعان. ول كوشپەندى قازاقتىڭ تۇرمىسىنا ساي ەدى. رۋ يەسى ءوز رۋىنىڭ مۇشەسىن ەشقاشان دالاعا قالدىرماعان. بارلىعى سونىڭ اينالاسىندا، مالىن باعىسىپ، وتىن جاعىسىپ قاۋىمداسىپ كۇن كورگەن. قازىر ونىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ الدىق. تەك بەلگىلى ءبىر مۇددە تۇرعىسىنان عانا، بوتەن پيعىلدا (سايلاۋدا جەڭۋ، باسقامەن كۇرەسۋ، بيلىككە تالاسۋ سياقتى) پايداعا جاراتۋعا تىرىسامىز.

– مادەني-رۋحاني تاقىرىپتاردان بىرەر سۇراققا جاۋاپ العىمىز كەلەدى. "جاۋجۇرەك مىڭ بالا" فيلىمىنە كەڭەسشى رەتىندە قالاي شاقىرىلدىڭىز جانە كينو ءتۇسىرۋ بارىسىندا قانداي قاتەلىكتەردى تۇزەتە الدىڭىز؟

– بۇل كينونىڭ ءتۇسىرىلۋ جۇمىسىنا باستان-اياعىنا دەيىن قاتىستىم. تاريحشى رەتىندە جازۋشى، تاريحشى قايرات بەگالين، الما ورداباەۆ ۇشەۋىمىز جۇمىس ىستەدىك. ءبىز ستسەناري جازىلعان كۇننەن كينو ءتۇسىرىلىپ بىتكەنگە دەيىن باسى-قاسىندا بولدىق. كينوعا مەن جوڭعار فاكتورى ارقىلى شاقىرىلعان شىعارمىن. جوڭعارلاردىڭ ەتنوگرافياسى، ءتىلى، سالت-ساناسى، تاريحىن كينو جاساۋشىلار ءبىلۋ كەرەك بولدى. بۇل بارىستا وتە كوپ ماتەريال جينادىق. ونىڭ ءبارى ءتيىستى جەرىندە قولدانىلدى. كينو رەجيسسەرى اقان ساتاەۆ قازاق، ورىس تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن، ۇلتىنا جانى جاقىن جىگىت ەكەن. بۇرىن ونى جاقسى بىلمەيتىنمىن. بۇل كينودا مەنىڭ قولتاڭبالارىم از ەمەس. ماسەلەن، ۇلكەن كىلەمگە موڭعولشا جازىلعان جازۋ ول - عالدان سەرەننىڭ جەر كارتاسى. ونداعى جازۋلاردى ءوز قولىممەن جازدىم. جانە فۋتليارعا سالىنعان جوڭعاردىڭ حاتتارى مەن رۇقسات قاعازدارىنداعى جازۋلاردى دا مەن ءوز قولىممەن جازدىم. جوڭعار بولىپ ويناعان قازاقتىڭ بالالارىنا جوڭعارشا ءسوز ۇيرەتۋگە كومەكتەستىم. قازاققا قاتىستى دا بارلىق تاريحي دەرەك-دايەكتەردى سايكەستەندىرۋدە اتسالىستىق. ماسەلەن، كەيىپكەرگە ءارتىس تاڭداعاندا ولاردىڭ جاس-شاماسىنا قاراي لايىقتاۋعا كومەكتەستىك. مىسالى، ول كەزدە ابىلقايىر حان وتىز جەتى جاستا، بوگەنباي قىرىق توعىزدا، ناۋىرىزباي جيىرما تورتتە، ابىلاي ون سەگىز جاستا دەگەن ماسەلەلەردى، ولاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن انىقتاۋ جاعىنا شامامىز كەلگەنشە قولعابىس ەتتىك. جالپى، ءبىز ءۇش جۇزدەن اسا ەسكيزدەرگە  قول قويدىق.

– ستسەناريدە ۋاقىت جاعىنان، وقيعا بولعان جەرگە قاتىستى اۋىتقۋلار، سايكەسسىزدىكتەر بار ما ەكەن؟

– ونداي بولدى دەپ ايتا المايمىن. بۇل كوركەم فيلم عوي. ول بەلگىلى ءبىر تاريحي رومان، نەمەسە تاريحي دەرەكتىڭ نەگىزىندە جازىلعان ستسەناري ەمەس. حالىقتىڭ كوكىرەگىندە جۇرگەن «مىڭ بالا» تۋرالى اڭىزعا نەگىزدەلگەن شىعارما. بۇل دەرەكتى فيلم ەمەس. بىراق، سول زاماندى دۇرىس ءتۇسىنىپ، زامانا كەلبەتىن شىنايى كورسەتە ءبىلۋ كەرەك بولدى. جوڭعاردىڭ، قازاقتاردىڭ ساۋىت-سايمانى، قازاقتىڭ كوشىن كىم جەتەكتەيدى، ونداعى بايبىشەنىڭ، كەلىننىڭ، قىزدىڭ ءرولى قانداي دەگەن دۇنيەلەردىڭ ءبارىن دۇرىس قولدانعان ءجون ارينە. ءۇش اي كولەمىندە ءتۇسىرۋ الاڭىندا ءجۇرىپ، قاپال، قاپشاعاي، الماتى كولى سەكىلدى جەرلەردە بولدىم.

– ءفيلمنىڭ حالىققا بەرەر ەڭ باستى دۇنيەسى نە دەپ ويلايسىز؟

زاردىحان قيناياتۇلى: – ەڭ ءبىرىنشى ول قازاققا رۋح بەرەدى. ونداعى قازاقتىڭ رۋحى ءتىرى، ولمەگەن. قازاقتىڭ باتىر، ەرجۇرەك، قايراتتى جاستارىنىڭ شىن بەينەسى سومدالعان. جاۋىمەن كۇرەسىپ، وتانى ءۇشىن جان بەرگەن قايسارلىعىن پاش ەتكەن كينو. ءوز باسىم قازاق كينولارىنان ءبىرىنشى رەت "الاش" "قازاق" دەپ ۇران سالۋدى وسى كينودان ەستىدىم. سوعىس كەزىندە "ارۋاق" دەگەن ۇران دا قولدانىلدى. مۋزىكاسى دا جاقسى جازىلدى. سوسىن، قازىرگى كينو تۇسىرۋدەگى تەحنولوگيا وتە قاتتى دامىعانىنا كوزىم جەتتى. كۇن مەن ءتۇننىڭ قاي ۋاقىتىندا دا كورىنىستەردى ساپالى تۇسىرەتىن مۇمكىندىكتەر بار ەكەن. سوندىقتان دا كارتينا ساپالى شىققان بولۋ كەرەك. اقان ساتاەۆ تا مادەنيەتى جوعارى، بيازى، ءوز ءىسىنىڭ شىن مامانى دەۋگە لايىق ازامات ەكەن. جالپى، كينونىڭ باس-اياعىنا جارتى جىلداي ۋاقىت كەتتى. العاشقى ايلار سەناري، ەسكيزدەرىن جاساۋ، قۇرىلىستاردى ساۋلعا كەتتى. ال، فيلم ءۇش ايدا ءتۇسىرىلدى. (بۇل تۋرالى اقان ايتتى عوي).

– قازاق تاريحىنىڭ ايتىلۋ مەن جازىلۋىندا ادىلدىك پەن شىنشىلدىق قانشالىقتى سالتانات قۇرا الىپ وتىر؟

زاردىحان قيناياتۇلى: – تاۋەلسىزدىك كەزىندە قازاق تاريحىنا داڭعىل جول اشىلدى. بۇرىنعىداي تاپتىق، يدەولوگيالىق قىسىم جوق. كەزىندە رەسەيدىڭ يمپەريالىق قاقپايىنىڭ سالدارىنان ورىس وتىرعان جەردە قازاقتار اۋىز اشا المايتىن جاعدايلار قالىپتاستى. راسىندا ءبىز تاريح سالاسىنداعى ارحەولوگيالىق، انتروپلوگيالىق، پەتروگليفتىك ت.ب دەرەكتەرگە بايمىز. ال، جازبا تاريح از. مىسالى، ءامىر تەمىر سوعىسىپ جۇرگەن كەزدە دە جانىنا ءۇش تاريحشى ەرىپ ءجۇرىپ، كۇندەلىكتى ءومىرىن جازىپ ءجۇردى. ال ءبىزدىڭ حانداردا ونداي مۇمكىندىك بولمادى، ويتكەنى ولار وتىرىقشى ەمەس ەدى. جەرىمىز كەڭ، جان-جاعىمىز قاۋمالاعان جاۋ، كۇندە سوعىس، قازاق حاندارىنىڭ كوبى ات ۇستىندە ءجۇرىپ ومىردەن ءوتتى دەۋگە بولادى. ءبىر ايتارلىعى، "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى اياسىندا تاريحتىڭ ءبىراز شيكى ماتەريالدارى دايىندالدى. ءبىزدىڭ حانداردا بۇرىن تاڭبا بولعان جوق دەپ كەلگەن ەدى. قازىرگە دەيىن تالاي تاڭبا تابىلىپ وتىر. شىعىستانۋ ينستيتۋتى قىتايدان، باسقا ەلدەردەن سونداي جازبالار، ابىلاي حاننىڭ ءمورىن الىپ كەلدى. سوسىن، قىتاي، موڭعول، يران ەلدەرىنەن كەلگەن تاريحشىلار كوپ ماتەريال اكەلدى. مەن ءوز باسىم موڭعوليانىڭ مۇراعاتتارىنداعى قازاققا قاتىستى دەگەن دەرەكتەردىڭ ءبارىن دەرلىك الىپ كەلدىم.

– وعان قالاي رۇقسات ەتتى؟

– قالاي ايتۋعا بولادى، مەن كەزىندە سول ەلدىڭ باسشىلىق ورىندارىندا جۇرگەندە، ورايدى قولدان بەرمەي وزىمىزگە قاتىستى دۇنيەلەردى الۋعا قول جەتكىزدىم. سونىڭ ارقاسىندا موڭعوليانىڭ قازاقتارى تۋرالى ءتورت كىتاپ جارىق كوردى. كەيبىر ماتەريالدار ءالى دە قولدانىلعان جوق. جەكە مەن ەمەس، ءبارى تاريح جازىپ جاتىر، بەتبۇرىس جاقسى. قازىر قازاقستان تاريحىنىڭ جيىرما تومدىعىن باستاپ جازىپ جاتىرمىز. ونىڭ موڭعول داۋىرىنە قاتىستى ءبىر تومىنا مەن جاۋاپ بەرۋىم كەرەك. ياعني، موڭعول ۇلىستارى بيلىگى تاقىرىبى. بىزدە "قازاقتىڭ تاريحى جازىلعان جوق، ءبارى وتىرىك، تاريحىمىز قاشان جازىلادى" دەپ بايبالام سالاتىن ادامدار دا بار. قازىر تاريحقا قاتىستى جازىلعان مونوگرافيالاردىڭ سانى وتە كوپ. دەمەك، الگىندەي پىكىردى جارىق كورگەن مونوگرافيامدى وقىماعان ادامدار عانا ايتادى. ايتپەسە، تاريحشىلار قاراپ جاتقان جوق. «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاساڭ جات جانىنان تۇڭىلەدى» دەيدى قازاق. باسقانىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ ارقىلى وزىڭنەن قۇداي جاساي المايسىڭ، وسىنى دا ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

– جيىرما تومدىق تاريح قاي داۋىردەن باستالادى؟

– ەرتەدەگى تاس داۋىرىنەن بۇگىنگە دەيىن. بۇيىرتسا ءۇش جىلدىڭ ىشىندە اياقتالۋى كەرەك. وعان شەتەلدىك تاريحشىلارى دا شاقىرىلۋدا. بۇل – تازا ۇكىمەتتىك باعدارلاما. وعان قازاقتىڭ بەلگىلى تاريحشىلارىنان وزدەرىنە ءتيىستى تاقىرىپتارىن تەرەڭ زەرتتەگەن ماماندار قاتىساتىن بولادى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

مۇرات الماسبەكۇلى

"The Qazaq Times"