قورقىتتىڭ قوبىزى – سكريپكانىڭ اتاسى

قورقىت بابامنىڭ قوبىزى تەكتەس ىسپالى اسپاپ الەم حالىقتاردىڭ كوبىندە كەزدەسەدى. جاسالۋ تاسىلدەرى ءار ءتۇرلى، ءتۇر-تۇرپاتى بولەك، موينى، شاناعى الۋان ول اسپاپتاردىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىندىعى وينالۋ ادىسىندە. مۋزىكانت ىشەكتىڭ ءۇن شىعارۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ىسقىش پايدالانادى. وسىنداي اسپاپتىڭ ەڭ كونە ءبىر ءتۇرى موڭعول حالقىندا مورينحۋرا دەپ اتالادى. موڭعول ەلىندە مىناداي اڭىز بار:

«ءبىر مالشىنىڭ دامدين دەگەن ۇلى بولىپتى. ەرجەتكەن سوڭ اكەسى وعان قولونەردىڭ ءبىر ءتۇرىن ۇيرەنىپ كەل دەپ تاپسىرما بەرەدى. ۇلى ورالعان سوڭ اكەسى: «قانەكي، ۇيرەنگەنىڭدى ايتىپ بەرشى»، - دەپتى. دامدين قۋانىشتى كوڭىلمەن: «اكە،مەن مورينحۋرادا كۇي تارتۋدى ۇيرەندىم» ، - دەپتى. سوندا مالشى اكە قاتتى كەيىپ: «وزگەنىڭ ۇلى مال باعۋدى ۇيرەندى، ال سەن بولساڭ...اپىر-اۋ،سەنىڭ ول ۇيرەنگەنىڭنەن قانداي پايدا بار؟»، - دەپ قاتتى اشۋلانىپتى. دامدين اكەسىنە: «اكەتاي،كىم دە كىم مەنىڭ كۇيىمدى تىڭداسا، سوعان ءومىر ءسۇرۋ جەڭىل بولادى جانە ونىڭ جۇرەگى جۇمسارادى» دەپ باسۋ ايتىپ كورەدى. بىراق، اكەسى ونىڭ ءسوزىن تۇسىنبەيدى،تۇسىنگىسى كەلمەيدى دە. امالى قۇرىعان دامدين ءۇيىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. جۇرە-جۇرە ۇلكەن تەڭىزدىڭ جاعاسىنا كەلىپ، ۇلكەن تاستىڭ ۇستىنە وتىرىپ، مورينحۋراسىن تارتادى. كەنەت تەڭىز ورتاسىنان اق كويلەك كيگەن ارۋ شىعىپ، بۇعان سۇيرىك ساۋساقتى اپپاق الاقانىن سوزىپ: «سالەمەت پە، دامدين؟! ساعان مەنى اكەم جىبەردى،وعان سەنىڭ كۇيلەرىڭ كەرەمەت ۇنادى. ال، ەندى كوزىڭدى جۇم»...ازدان كەيىن دامدين كوزىن اشقاندا الدىندا تۇرعان جاقۇت سارايدى كورەدى. ال اۋلادا جاسىل كىلەمنىڭ ۇستىندە تەڭىز حانى وتىرادى. دامدين مورينحۋراسىن ءۇش كۇن بويى تالماي تارتادى. ودان كەيىن ۇيىنە جىبەرۋدى وتىنەدى. بىراق حان ونىڭ كەتكەنىن قالامايدى. ءۇي-ءىشىن ساعىنعان دامدين مۇڭلى، زارلى كۇي تارتا باستايدى. وسى ساتتە حان قىزىنىڭ نازىك ءۇنىن قۇلاعى شالىپ قالادى: «قورىقپا، مەن ساعان كومەكتەسەم. جەر ۇستىندە قال. مەنىڭ سۇيىكتى جارىم بول»، - دەيدى دە قىز ءدامديندى قۇرلىققا شىعارىپ، قيماستىق كوڭىلمەن جىلاپ جىبەرەدى.

ەكەۋى ايدالاداعى قۇدىق قاسىنا كيىز ءۇي تىگىپ، سول جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتادى. بارلىق جەردە دە دامدين قادىرمەندى قوناق بولىپ جۇرەدى.قۋانىشتا دا،قايعىدا دا ونىڭ مۋزىكاسى اينالاسىنداعى ەلگە دارمەن-قۋات بەرەدى. بىراق بۇل قۋانىشتى ءومىر ۇزاققا سوزىلمايدى.كۇندەردىڭ كۇنىندە قۇرلىق حانى دالا كەزىپ، ءوز نوكەرلەرىمەن بىرگە اڭ اۋلاپ جۇرەدى دە ءدامديننىڭ كيىز ۇيىنە كەزىگەدى. ونىڭ ايەلىن كورىپ، تارتىپ الۋدى كوزدەيدى. دامدينگە بىرنەشە قاتەرلى سىناق ويلاپ تابادى. ەڭ سوڭعىسى ءتىپتى قاۋىپتى ەدى. «سەن ەندى كول سۋى قاينايتىنداي جاسا، بولماسا ايەلىڭدى تارتىپ الامىن»، - دەيدى حان. دامدين بار جايدى ايەلىنە جەتكىزەدى. ايەلى: «اجال جەتپەي ولمە، قايعى كەلمەي مۇڭايما»، - دەپ جۇباتۋ ايتىپ، ەكەۋى تەڭىز جاعاسىنا كەلەدى. دامدين كۇنى-ءتۇنى مورينحۋراسىن ۇزدىكسىز تارتادى. قىز: «اكە، سەن سۋ اتاۋلىنىڭ قۇدىرەتىسىڭ. بۇگىن كول سۋىن قايناتشى. قايناق سۋ مەنىڭ كۇيەۋىمدى كۇيدىرمەيتىندەي بولسىن»، - دەپ، ءوتىنىش جاسايدى. «مورينحۋرادا وينايتىن ادامعا كومەك كورسەتپەي بولا ما؟» - دەپ، ول دامدينگە ەكى ءتۇرلى شاقپاق تاس بەرەدى.

كۇيشى جىگىت كولگە جاقىندايدى. كول ماڭىندا قۇرلىق حانى جانە ونىڭ نوكەرلەرى كۇتىپ تۇرعان ەدى. دامدين كولگە بىلدىرتپەي اق شاقپاق تاستى سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. ازدان سوڭ كولدىڭ سۋى بۇرقىلداپ قاناي باستايدى. مۇنى كورگەن حان جەڭىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ: «سەن، جىگىت، ەندى كولدىڭ ار جاعىنا ءجۇزىپ ءوت! امان وتسەڭ، ايەلىڭ وزىڭدە قالادى، مەن ساعان مىڭ جىلقى سىيعا تارتامىن!»، - دەپ ايعاي سالادى. دامدين ەندى بايقاتپاي قارا شاقپاق تاستى باقايلارىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ،سۋعا سۇڭگي جونەلەدى. ارعى جاعاعا جەتكەننەن كەيىن كەرى ءجۇزىپ وتەدى.ءتانى ساپ-ساۋ. سوندا حان: «بۇل – قايىرشى كۇيشى، ال مەن بولسام قۇدىرەتتى كۇش يەسىمىن. ەندەشە، مەن نەگە ونىڭ ىستەگەنىن ىستەي المايمىن!»، - دەپ ويلايدى. ويلايدى دا بارلىق نوكەرلەرىنە اتتارىن تاستاپ، وزىمەن بىرگە كولگە تۇسۋگە ءامىر ەتەدى. كول جاعاسىنان ونشاقتى ادىم الىستاماي جاتىپ، الگىنىڭ ءبارى ءپىسىپ ولەدى. دامدينگە حان جانە ونىڭ نوكەرلەرىنىڭ بار جىلقىسى جاساۋ-جابدىعىمەن قالادى. ءبارىن ۇيىنە ايداپ اكەلىپ، سودان بەرى ايەلى ەكەۋى باقىتتى ءومىر ءسۇرىپتى. بۇگىنگە دەيىن كۇن سايىن دامدين كۇيشى ءوزىنىڭ مورينحۋراسىمەن اۋىلداستارىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ كەلەدى ەكەن». (ا.حامەنكو. «ۆولشەبنىە ينسترۋمەنتى» 12-وتكىرتكا. «پلانەتا». 1989).

ءبىز مورينحۋرا تۋرالى وسى اڭىزبەن توقتالا تۇرالىق تا دۇنيەجۇزىنە ايگىلى بولعان، ءۇنى نازىك، دىبىس قۋاتى كۇشتى سكريپكا اسپابى تۋرالى دا اڭگىمەلەپ وتسەك دەيمىز. ويتكەنى، ىسپالى اسپاپتاردىڭ ارعى تەگى ءبىر بولعانىمەن، بۇلاردىڭ ىشىندە سان رەت جەتىلدىرۋدەن، جاڭعىرتۋدان، جاڭارتۋدان وتكەن، سونىڭ ناتيجەسىندە حالىقارالىق مۋزىكا الەمىنە وتە كەڭ تاراعان ءتۇرىنىڭ ءبىرى – سكريپكا ەكەنى داۋسىز. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ 3 عاسىرلىق  تاريحىندا ستراديۆاري جاساعان سكريپكا قانشاما رەت زەرتتەۋلەردەن، تەكسەۋدەن ءوتتى دەسەڭىزشى! فيزيكتەر دە، ماتەماتيكتەر دە، مۋزىكاتانۋشىلار دا، ونەر زەرتتەۋشىلەر دە، اسپاپ جاساۋشى شەبەرلەر دە نەشە مارتە سىناققا سالىپ، سان رەت سارالاپ، سالماقتاپ كوردى. سونىڭ وزىندە ستراديۆاري قۇپياسى تولىق اشىلماي كەلەدى.

ەگەر ءبىز الەمدىك اتاعى بار شەبەرلەر ومىرىنە ۇڭىلسەك، مىناداي قىزىقتى فاكتىلەردى كەزدەستىرەمىز. مىسالى، ءاماتيدىڭ اتاسى اندريە اماتي جەتى جاسىنان باستاپ اسپاپ جاساۋشى شەبەرگە شاكىرت بولعان، ون ءبىر جاسىندا وزدىگىنەن سكريپكا جاساعان. ال انتونيو ستراديۆاري نيكولو اماتيعا ون ەكى جاسىندا شاكىرت بولا باستاعاندا ون ءۇش جاسىندا العاشقى سكريپكاسىن دۇنيەگە كەلتىرگەن. سودان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭى – توقسان ءۇش جاسقا دەيىن سكريپكا جاساۋمەن اينالىسقان. ءومىر بويى سكريپكانىڭ ءاربىر سانتيمەترىنىڭ دىبىسىن كۇشەيتۋمەن، تەمبرىن جاڭعىرتۋمەن اينالىسقان، ءاربىر بولشەگىن زەرتتەپ، جاقسارتۋعا كۇش سالعان. بۇكىل ومىرىندە مىڭ جارىمعا جۋىق اسپاپ جاساپ كەتكەن.

يتاليانىڭ كرەمون قالاسىندا حVI عاسىردىڭ اياق شەنىندە قالىپتاسقان سكريپكا جاساۋشىلار مەكتەبىنىڭ مايتالمان قاس شەبەرلەرى – اماتي، گۆارنەري، ستراديۆاريلار جاساعان اسپاپتاردىڭ دۇنيەجۇزىنە ايگىلى بولۋىنىڭ ءبىر سىرى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قىسى-جازى ءبىر جەردى مەكەن ەتكەن مەكتەپتىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ ۇزىلمەۋىندە، ءبىر تاجىريبەنى باستاعان ۇستاز ونى ءوز شاكىرتىنە ۇلاستىرىپ وتىرۋىندا، شاكىرتىنىڭ سول ءىستى جالعاستىرىپ اكەتۋىندە بولسا كەرەك.

ارينە، بۇل ۇشەۋىنە دەيىن دە شەبەرلەر بولعان عوي. سكريپكا، مىسالى، XV عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولا باستاپتى. ال وعان دەيىن ۆيول دەپ اتالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى اسپاپتار بولعان. ولار كولەمدەرىنە قاراي ديسكانت، الت، تەنور، باس، كونتروباس دەپ دارالانعان. بۇل اسپاپتاردى تىزەنىڭ ۇستىنە قويىپ نەمەسە قوس تىزەگە قىسىپ وتىرىپ تارتقان. كوردىڭىز بە، سكريپكا ومىرگە كەنەتتەن پايدا بولماپتى. ونىڭ اتاسى ۆيول ەكەن. البەتتە، ۆيولعا دەيىندە ىسپالى اسپاپتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى، ياعني ورتا عاسىرلاردا مۋزىكانتتار ءسۇيىپ ويناعان كروتت، فيدەل، رەبەن، ىسپالى ليرا ءومىر سۇرگەندىگىن ايتپاسقا بولمايدى. بۇلاردىڭ وينالۋ ادىستەرى ءبىزدى ءوزىمىزدىڭ قوبىزىمىزعا جەتەلەيدى. ورتا عاسىرلىق ەۋروپادا كەڭ تارالعان جاڭاعى ىسپالى اسپاپتاردىڭ كوبىنىڭ ىشەكتەرى ەكەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ بولعان. ەگەر ءبىز ىشەك سانىنىڭ بىردەن ەكىگە، ەكىدەن تورتكە، تورتتەن التىعا كوبەيۋىن دە ءوسۋ، دامۋ، جەتىلۋ ساتىسى دەپ تۇسىنسەك، وندا ءبىزدىڭ قوس ىشەكتى قوبىز ۋاقىت جاعىنان ەۋروپالىق ىسپالاردان گورى تىم ارعى زامانداردا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى. سونىڭ وزىندە باياعى قالپىن بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ كەلگەندىگىن ەرەكشە ايتىپ وتۋگە بولادى.

دەگەنمەن، قوبىز سول قالپىندا قالىپ قويعان جوق. ىشەك سانى ۇشكە، ودان سوڭ تورتكە كوبەيتىلىپ، شاناقتىڭ مويىن جاعىنداعى دوڭگەلەك قوبىز بەتى اعاشپەن، تومەنگى جاعى تەرىمەن قاپتالدى. ىسقىش جەتىلدىرىلدى. ىشەك ورامالى سىمنان تارتىلدى. بۇل قوبىزداردى دۇنيەگە اكەلگەن ق.قاسىموۆ، ە.رومانەنكولار بولدى.

جىلدار وتە كەلە قوبىز ودان ءارى جەتىلدىرىلدى.ونىڭ موينى سول قالپىندا قالدىرىلدى دا، شاناعى ۆيولدىڭ شاناعىنا جاقىنداستىرىلدى. ياعني قوبىزى جازىقتاۋ جاسالىپ، بەتى تۇتاس اعاشپەن جابىلدى. بىراق وينالۋ ءتاسىلى وزگەرگەن جوق. بۇرىنعىداي مۋزىكانتتار شاناقتى تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ نەمەسە قىسىپ الىپ، تىرناقتىڭ سىرتىمەن ىشەكتىڭ بويىن قۋالاپ، دىبىس تەرۋ ارقىلى وينايدى. بۇل جاڭا قوبىزدىڭ ومىرگە كەلۋىنە تىكەلەي اتسالىسقان - ايگىلى پەداگوگ، شەبەر دوسىمجان تەزەكباەۆ. قوبىزدىڭ وسى ءتۇرى كەڭ تاراعان سايىن: «بۇرىنعى ۇلتتىق بوياۋىن جوعالتىپ الدى، سكريپكاعا اينالىپ كەتتى»، - دەگەن رەنىشتى پىكىرلەر ارا-تۇرا ەستىلىپ ءجۇردى. ءوز ۇلتىن سۇيگەن، ونىڭ ءداستۇرىن، ونەرىن قادىرلەگەن جانداردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسا وتىرىپ، مىناداي وي ايتقىڭ كەلەدى. مادەنيەتى دامىعان  ەۋروپا ەلدەرىندە ىسپالى اسپاپ ۆيول سكريپكانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولدى. بىراق ولار ۆيولدى جوعالتپادى. سول باستاپقى قالپىن ساقتاپ، قايتا جاڭعىرتىپ وتىردى. جاڭاشا قالىپپەن ومىرگە كەلگەن اسپاپتاردى قۋانا قۇپتاپ، ونىڭ جەتىلە تۇسۋىنە كۇش سالدى. جانە ول جاڭا اسپاپتارعا جاڭاشا ات بەرىپ، ايدار تاقتى. ءبىز دە سولاي ەتسەك، ەش ۇتىلماسپىز دەپ ويلايمىن. قازىردە مۋزىكالىق ومىرىمىزدە پايدالانىپ جۇرگەن بىرنەشە قوبىز ءتۇرى بار. ولاردىڭ بىرىنەن-ءبىرىنىڭ ەرەكشەلىگى ەڭ اۋەلى تۇلعاسىندا، قۇرىلىمىندا، قۇرىلىسىندا، بولشەكتەردىڭ ورنالاسۋىندا. سوعان بايلانىستى جاڭا قوبىزدى ەسكى قوبىزدان اجىراتۋ ءۇشىن كونە قوبىز «قىلقوبىز» دەپ اتالادى. سول سياقتى ودان كەيىن پايدا بولعان ىسپالى اسپاپ «سىمقوبىز» دەگەن اتپەن تارادى. ونىڭ ەشبىر ەرسىلىگى بولعان جوق. ال، سوڭعى دوسىمجان تەزەكباەۆ جەتىلدىرگەن اسپاپتى شەبەرلەر دە، مۋزىكانتتار دا ۇنىنە بولا ازىلدەپ «زارقوبىز» دەپ ءجۇر. سوڭعى جىلدارى دارىندى ءانشى، مۋزىكانت ءارى اسپاپ جەتىلدىرۋشى مۇراتبەك جۇنىسبەكوۆ نارقوبىزدى جەتىلدىرۋگە كۇش سالىپ، نارقوبىزدار توبىنان انسامبل دە قۇردى. ول انسامبل رەسپۋبليكا كولەمىنە ەندى-ەندى تانىلا باستادى. نەگە دە بولسا ات قويىلىپ، ايدار تاعىلۋ قاجەت قوي. ول اتاۋ – تانۋ ءۇشىن، تانىتۋ ءۇشىن، دامىتۋ ءۇشىن پايدالى.

ەگەر بۇل اتاۋلارعا كەلىسسەك،ىسپالى اسپاپتاردىڭ قوبىز توبى بىلاي دارالانباق:

ءا ) نارقوبىز – ءبىر نەمەسە قوس قوبىلى، شيراتىلعان تاسپا ىشەكتى، ىسقىشى دا تاسپادان، كولەمى قوبىزدان ۇلكەن;

ب ) قىلقوبىز – جەتىلدىرىلگەن، شاناعى، موينى، باسى، قۇلاعى، قوبىسى ىقشامدالعان، ىشەگى مەن ىسقىشى قىلدان تارتىلعان (ىشەگى ەكەۋ). قوبىلى. اعاش جانە تەرى قاقپاقتى.

ۆ ) سىمقوبىز – جەتىلدىرىلگەن. ىشەگى سىمنان ءۇش نەمەسە ءتورت. قوبىلى. بەتى تەرى جانە اعاشتان جابىلعان.

گ ) زارقوبىز – جەتىلدىرىلگەن. قوبىسىز. جالپاق، بەتى اعاشتان. شاناعىنىڭ تۇرپاتى ۆيولعا ۇقسايدى.ءتورت سىم ىشەكتى. داۋسى اششى دا زارلى.

بۇل اتالعان ەرەكشەلىكتەر تەك سىرتقى سيپاتى عانا. ءار قوبىز دىبىستىق بوياۋىمەن، ونىڭ بيىكتىگىمەن، ۇزاقتىعىمەن، اۋقىمىمەن دارالانادى.

قورىتا كەلگەندە ايتپاعىمىز – ءوزىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىن ساداقتان جانە ساداق سەكىلدى جالعىز ىشەكتى اسپاپتان (مونوحوردان) باستاعان قوبىز ءوزىنىڭ قورقىت زامانىنداعى بولمىسىنان ەش ايىرىلماي، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا الەم حالىقتارىنا وزگەگە ۇقسامايتىن ءتول دىبىسىمەن رۋحاني ازىق سىيلاپ كەلەدى.

بۇعان ارينە، قوبىلا قوبىزدى كونە زامانداردان ۇزبەي قورقىتقا جەتكىزگەن جانە قورقىتتان ءداستۇر ساباقتاستىعىن بۇگىنگە جالعاستىرۋشى قوبىز جاساۋشىلار مەن قوبىز تاراتۋشىلاردىڭ ءار زامانداعى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگى ولشەۋسىز. ءبىز وسى ساباقتاستىقتىڭ قۇپياسىن اشۋعا مىندەتتىمىز.

                                                                                                     ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى.

«The Qazaq Times»