Foto: silkadv.com

Qorqıt babamnıñ qobızı tektes ıspalı aspap älem halıqtardıñ köbinde kezdesedi. Jasalu täsilderi är türli, tür-twrpatı bölek, moynı, şanağı aluan ol aspaptardıñ bir-birine jaqındığı oynalu ädisinde. Muzıkant işektiñ ün şığaru üşin mindetti türde ısqış paydalanadı. Osınday aspaptıñ eñ köne bir türi moñğol halqında morinhura dep ataladı. Moñğol elinde mınaday añız bar:

«Bir malşınıñ Damdin degen wlı bolıptı. Erjetken soñ äkesi oğan qolönerdiñ bir türin üyrenip kel dep tapsırma beredi. Wlı oralğan soñ äkesi: «Qaneki, üyrengeniñdi aytıp berşi», - depti. Damdin quanıştı köñilmen: «Äke,men morinhurada küy tartudı üyrendim» , - depti. Sonda malşı äke qattı keyip: «Özgeniñ wlı mal bağudı üyrendi, al sen bolsañ...apır-au,seniñ ol üyrengeniñnen qanday payda bar?», - dep qattı aşulanıptı. Damdin äkesine: «Äketay,kim de kim meniñ küyimdi tıñdasa, soğan ömir süru jeñil boladı jäne onıñ jüregi jwmsaradı» dep basu aytıp köredi. Biraq, äkesi onıñ sözin tüsinbeydi,tüsingisi kelmeydi de. Amalı qwrığan Damdin üyin tastap ketuge mäjbür boladı. Jüre-jüre ülken teñizdiñ jağasına kelip, ülken tastıñ üstine otırıp, morinhurasın tartadı. Kenet teñiz ortasınan aq köylek kigen aru şığıp, bwğan süyrik sausaqtı appaq alaqanın sozıp: «Sälemet pe, Damdin?! Sağan meni äkem jiberdi,oğan seniñ küyleriñ keremet wnadı. Al, endi köziñdi jwm»...Azdan keyin Damdin közin aşqanda aldında twrğan jaqwt saraydı köredi. Al aulada jasıl kilemniñ üstinde Teñiz hanı otıradı. Damdin morinhurasın üş kün boyı talmay tartadı. Odan keyin üyine jiberudi ötinedi. Biraq han onıñ ketkenin qalamaydı. Üy-işin sağınğan Damdin mwñlı, zarlı küy tarta bastaydı. Osı sätte han qızınıñ näzik ünin qwlağı şalıp qaladı: «Qorıqpa, men sağan kömektesem. Jer üstinde qal. Meniñ süyikti jarım bol», - deydi de qız Damdindi qwrlıqqa şığarıp, qimastıq köñilmen jılap jiberedi.

Ekeui aydaladağı qwdıq qasına kiiz üy tigip, sol jerde ömir sürip jatadı. Barlıq jerde de Damdin qadirmendi qonaq bolıp jüredi.Quanışta da,qayğıda da onıñ muzıkası aynalasındağı elge därmen-quat beredi. Biraq bwl quanıştı ömir wzaqqa sozılmaydı.Künderdiñ küninde qwrlıq hanı dala kezip, öz nökerlerimen birge añ aulap jüredi de Damdinniñ kiiz üyine kezigedi. Onıñ äyelin körip, tartıp aludı közdeydi. Damdinge birneşe qaterli sınaq oylap tabadı. Eñ soñğısı tipti qauipti edi. «Sen endi köl suı qaynaytınday jasa, bolmasa äyeliñdi tartıp alamın», - deydi han. Damdin bar jaydı äyeline jetkizedi. Äyeli: «Ajal jetpey ölme, qayğı kelmey mwñayma», - dep jwbatu aytıp, ekeui teñiz jağasına keledi. Damdin küni-tüni morinhurasın üzdiksiz tartadı. Qız: «Äke, sen su ataulınıñ qwdiretisiñ. Bügin köl suın qaynatşı. Qaynaq su meniñ küyeuimdi küydirmeytindey bolsın», - dep, ötiniş jasaydı. «Morinhurada oynaytın adamğa kömek körsetpey bola ma?» - dep, ol Damdinge eki türli şaqpaq tas beredi.

Küyşi jigit kölge jaqındaydı. Köl mañında qwrlıq hanı jäne onıñ nökerleri kütip twrğan edi. Damdin kölge bildirtpey aq şaqpaq tastı süñgitip jiberedi. Azdan soñ köldiñ suı bwrqıldap qanay bastaydı. Mwnı körgen han jeñilip bara jatqanın sezip: «Sen, jigit, endi köldiñ ar jağına jüzip öt! Aman ötseñ, äyeliñ öziñde qaladı, men sağan mıñ jılqı sıyğa tartamın!», - dep ayğay saladı. Damdin endi bayqatpay qara şaqpaq tastı baqaylarınıñ arasına qıstırıp,suğa süñgi jöneledi. Arğı jağağa jetkennen keyin keri jüzip ötedi.Täni sap-sau. Sonda han: «Bwl – qayırşı küyşi, al men bolsam qwdiretti küş iesimin. Endeşe, men nege onıñ istegenin istey almaymın!», - dep oylaydı. Oylaydı da barlıq nökerlerine attarın tastap, özimen birge kölge tüsuge ämir etedi. Köl jağasınan onşaqtı adım alıstamay jatıp, älginiñ bäri pisip öledi. Damdinge han jäne onıñ nökerleriniñ bar jılqısı jasau-jabdığımen qaladı. Bärin üyine aydap äkelip, sodan beri äyeli ekeui baqıttı ömir süripti. Büginge deyin kün sayın Damdin küyşi öziniñ morinhurasımen auıldastarınıñ qwlaq qwrışın qandırıp keledi eken». (A.Hamenko. «Volşebnıe instrumentı» 12-otkırtka. «Planeta». 1989).

Biz morinhura turalı osı añızben toqtala twralıq ta düniejüzine äygili bolğan, üni näzik, dıbıs quatı küşti skripka aspabı turalı da äñgimelep ötsek deymiz. Öytkeni, ıspalı aspaptardıñ arğı tegi bir bolğanımen, bwlardıñ işinde san ret jetildiruden, jañğırtudan, jañartudan ötken, sonıñ nätijesinde halıqaralıq muzıka älemine öte keñ tarağan türiniñ biri – skripka ekeni dausız. Onıñ üstine öziniñ 3 ğasırlıq  tarihında Stradivari jasağan skripka qanşama ret zertteulerden, tekseuden ötti deseñizşi! Fizikter de, matematikter de, muzıkatanuşılar da, öner zertteuşiler de, aspap jasauşı şeberler de neşe märte sınaqqa salıp, san ret saralap, salmaqtap kördi. Sonıñ özinde Stradivari qwpiyası tolıq aşılmay keledi.

Eger biz älemdik atağı bar şeberler ömirine üñilsek, mınaday qızıqtı faktilerdi kezdestiremiz. Mısalı, Amatidiñ atası Andrie Amati jeti jasınan bastap aspap jasauşı şeberge şäkirt bolğan, on bir jasında özdiginen skripka jasağan. Al Antonio Stradivari Nikolo Amatiğa on eki jasında şäkirt bola bastağanda on üş jasında alğaşqı skripkasın düniege keltirgen. Sodan bastap ömiriniñ soñı – toqsan üş jasqa deyin skripka jasaumen aynalısqan. Ömir boyı skripkanıñ ärbir santimetriniñ dıbısın küşeytumen, tembrin jañğırtumen aynalısqan, ärbir bölşegin zerttep, jaqsartuğa küş salğan. Bükil ömirinde mıñ jarımğa juıq aspap jasap ketken.

Italiyanıñ Kremon qalasında HVI ğasırdıñ ayaq şeninde qalıptasqan skripka jasauşılar mektebiniñ maytalman qas şeberleri – Amati, Gvarneri, Stradivarilar jasağan aspaptardıñ düniejüzine äygili boluınıñ bir sırı, bizdiñ oyımızşa, qısı-jazı bir jerdi meken etken mekteptiñ dästür sabaqtastığınıñ üzilmeuinde, bir täjiribeni bastağan wstaz onı öz şäkirtine wlastırıp otıruında, şäkirtiniñ sol isti jalğastırıp äketuinde bolsa kerek.

Ärine, bwl üşeuine deyin de şeberler bolğan ğoy. Skripka, mısalı, XV ğasırdıñ ayağında payda bola bastaptı. Al oğan deyin viol dep atalatın ülkendi-kişili aspaptar bolğan. Olar kölemderine qaray diskant, al't, tenor, bas, kontrobas dep daralanğan. Bwl aspaptardı tizeniñ üstine qoyıp nemese qos tizege qısıp otırıp tartqan. Kördiñiz be, skripka ömirge kenetten payda bolmaptı. Onıñ atası viol eken. Älbette, violğa deyinde ıspalı aspaptardıñ birneşe türi, yağni orta ğasırlarda muzıkanttar süyip oynağan krott, fidel', reben, ıspalı lira ömir sürgendigin aytpasqa bolmaydı. Bwlardıñ oynalu ädisteri bizdi özimizdiñ qobızımızğa jeteleydi. Orta ğasırlıq Europada keñ taralğan jañağı ıspalı aspaptardıñ köbiniñ işekteri ekeu emes, birneşeu bolğan. Eger biz işek sanınıñ birden ekige, ekiden törtke, törtten altığa köbeyuin de ösu, damu, jetilu satısı dep tüsinsek, onda bizdiñ qos işekti qobız uaqıt jağınan europalıq ıspalardan göri tım arğı zamandarda düniege kelgen bolıp şığadı. Sonıñ özinde bayağı qalpın büginge deyin saqtap kelgendigin erekşe aytıp ötuge boladı.

Degenmen, qobız sol qalpında qalıp qoyğan joq. İşek sanı üşke, odan soñ törtke köbeytilip, şanaqtıñ moyın jağındağı döñgelek qobız beti ağaşpen, tömengi jağı terimen qaptaldı. Isqış jetildirildi. İşek oramalı sımnan tartıldı. Bwl qobızdardı düniege äkelgen Q.Qasımov, E.Romanenkolar boldı.

Jıldar öte kele qobız odan äri jetildirildi.Onıñ moynı sol qalpında qaldırıldı da, şanağı violdıñ şanağına jaqındastırıldı. YAğni qobızı jazıqtau jasalıp, beti twtas ağaşpen jabıldı. Biraq oynalu täsili özgergen joq. Bwrınğıday muzıkanttar şanaqtı tizesiniñ üstine qoyıp nemese qısıp alıp, tırnaqtıñ sırtımen işektiñ boyın qualap, dıbıs teru arqılı oynaydı. Bwl jaña qobızdıñ ömirge keluine tikeley atsalısqan - äygili pedagog, şeber Dosımjan Tezekbaev. Qobızdıñ osı türi keñ tarağan sayın: «Bwrınğı wlttıq boyauın joğaltıp aldı, skripkağa aynalıp ketti», - degen renişti pikirler ara-twra estilip jürdi. Öz wltın süygen, onıñ dästürin, önerin qadirlegen jandardıñ pikirine qwlaq asa otırıp, mınaday oy aytqıñ keledi. Mädenieti damığan  Europa elderinde ıspalı aspap viol skripkanıñ düniege keluine sebepker boldı. Biraq olar violdı joğaltpadı. Sol bastapqı qalpın saqtap, qayta jañğırtıp otırdı. Jañaşa qalıppen ömirge kelgen aspaptardı quana qwptap, onıñ jetile tüsuine küş saldı. Jäne ol jaña aspaptarğa jañaşa at berip, aydar taqtı. Biz de solay etsek, eş wtılmaspız dep oylaymın. Qazirde muzıkalıq ömirimizde paydalanıp jürgen birneşe qobız türi bar. Olardıñ birinen-biriniñ erekşeligi eñ äueli twlğasında, qwrılımında, qwrılısında, bölşekterdiñ ornalasuında. Soğan baylanıstı jaña qobızdı eski qobızdan ajıratu üşin köne qobız «qılqobız» dep ataladı. Sol siyaqtı odan keyin payda bolğan ıspalı aspap «sımqobız» degen atpen taradı. Onıñ eşbir ersiligi bolğan joq. Al, soñğı Dosımjan Tezekbaev jetildirgen aspaptı şeberler de, muzıkanttar da ünine bola äzildep «zarqobız» dep jür. Soñğı jıldarı darındı änşi, muzıkant äri aspap jetildiruşi Mwratbek Jünisbekov narqobızdı jetildiruge küş salıp, narqobızdar tobınan ansambl' de qwrdı. Ol ansambl' respublika kölemine endi-endi tanıla bastadı. Nege de bolsa at qoyılıp, aydar tağılu qajet qoy. Ol atau – tanu üşin, tanıtu üşin, damıtu üşin paydalı.

Eger bwl ataularğa kelissek,ıspalı aspaptardıñ qobız tobı bılay daralanbaq:

ä ) narqobız – bir nemese qos qobılı, şiratılğan taspa işekti, ısqışı da taspadan, kölemi qobızdan ülken;

b ) qılqobız – jetildirilgen, şanağı, moynı, bası, qwlağı, qobısı ıqşamdalğan, işegi men ısqışı qıldan tartılğan (işegi ekeu). Qobılı. Ağaş jäne teri qaqpaqtı.

V ) sımqobız – jetildirilgen. İşegi sımnan üş nemese tört. Qobılı. Beti teri jäne ağaştan jabılğan.

G ) zarqobız – jetildirilgen. Qobısız. Jalpaq, beti ağaştan. Şanağınıñ twrpatı violğa wqsaydı.Tört sım işekti. Dausı aşı da zarlı.

Bwl atalğan erekşelikter tek sırtqı sipatı ğana. Är qobız dıbıstıq boyauımen, onıñ biiktigimen, wzaqtığımen, auqımımen daralanadı.

Qorıta kelgende aytpağımız – öziniñ evolyuciyalıq damu jolın sadaqtan jäne sadaq sekildi jalğız işekti aspaptan (monohordan) bastağan qobız öziniñ Qorqıt zamanındağı bolmısınan eş ayırılmay, qazirgi jahandanu zamanında älem halıqtarına özgege wqsamaytın töl dıbısımen ruhani azıq sıylap keledi.

Bwğan ärine, qobıla qobızdı köne zamandardan üzbey Qorqıtqa jetkizgen jäne Qorqıttan dästür sabaqtastığın büginge jalğastıruşı qobız jasauşılar men qobız taratuşılardıñ är zamandağı ökilderiniñ eñbegi ölşeusiz. Biz osı sabaqtastıqtıñ qwpiyasın aşuğa mindettimiz.

                                                                                                     Sağatbek MEDEUBEKWLI.

«The Qazaq Times»