قازىر ادامزات ۇلكەن داعدارىستى باستان كەشىرۋدە. يزرايلدىك تاريحشى، "Sapiens: ادامزاتتىڭ قىسقاشا تاريحى" (Sapiens: A Breif History of Humankind), ء"ححى عاسىرعا -21 ساباق" (21 lessons for the 21st century), "Homo Deus: بولاشاقتىڭ قىسقاشا تاريحى" (Homo Deus: A brief History of Tomorrow كىتاپتارىنىڭ اۆتورى يۋۆال ءحاراريدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءبىزدىڭ ۇرپاق ءۇشىن داعدارىستىڭ ەڭ ۇلكەنى بولۋى مۇمكىن. الداعى بىرنەشە اپتادا بيلىك پەن ادامدار قابىلداعان شەشىم ادامزاتتىڭ بولاشاعى مەن الەمدى وزگەرتەدى. تەك دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەكونوميكاعا، ساياساتقا جانە مادينەتكە دە بىرقاتار وزگەرىس اكەلمەك. ء"بىز ىندەتتەن قۇتىلامىز، كوبىمىز امان قالامىز، بىراق ءبىز مۇلدەم باسقا الەمدە ءومىر سۇرەمىز", – دەپ جازادى يۋ.حاراري "Financial Times" باسىلىمىندا.

تاريحشىنىڭ سوزىنشە، اشەيىندە تالقىلاۋعا بىرنەشە جىل كەتەتىن شەشىمدەر بىرنەشە ساعاتتا قابىلدانادى. ء"الى اياقتالماعان، ءتىپتى قاۋىپتى تەحنولوگيالاردى ىسكە قوسا باستايدى، سەبەبى قازىرگى توتەنشە جاعدايدا ەشتەڭە جاساماۋ قاۋپى بۇدان دا جوعارى. الەمدەگى بارلىق ەل ءتۇرلى الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنتتەر جاساۋ ۇستىندە. ءبارى ۇيدەن جۇمىس ىستەپ، تەك الىستان سويلەسىپ، قارىم-قاتىناس جاساعاندا نە بولادى؟ بارلىق مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر قاشىقتان وقۋ فورماتىنا كوشكەندە نە بولماق؟", – دەپ ساۋال تاستايدى.

داعدارىس كەزەڭىندە ادامزاتتىڭ الدىندا ەكى ماڭىزدى تاڭداۋ تۇر. ءبىرىنشىسى، جەكە ادامنىڭ ۇستىنەن باقىلاۋ جاساۋ (totalitarian surveillance) مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ. ەكىنشىسى، ۇلتتىق وقشاۋلانۋدى ەنگىزۋ مەن جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتى ورناتۋ.

ىندەتتىڭ تارالۋىن توقتاتۋ ءۇشىن بۇكىل حالىق بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەرگە باعىنۋى ءتيىس. تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، بۇعان قول جەتكىزۋدىڭ ەكى جولى بار. "ونىڭ ءبىرىنشىسى، بيلىك ءۇشىن تۇرعىنداردى باقىلاۋعا الىپ، ەرەجەلەردى ورىنداماعانداردى جازالاۋ. بۇگىنگى كۇنى ادامزات تاريحىندا تەحنولوگيا العاش رەت ادامداردى 24 ساعات بويىنا باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن، ۇقك-ءنىڭ كەڭەس ازاماتتارىن 24 ساعات بويىنا باقىلاۋدا ۇستاۋعا مۇمكىندىگى بولعان جوق. سونداي-اق كوميتەت جينالعان اقپاراتتى ءتيىمدى تۇردە وڭدەي المادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ساراپشىلار مەن ازاماتتاردى باقىلايتىن اگەنتتەرگە ارقا سۇيەدى. ال قازىر بيلىك نە ۇكىمەت ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدارعا ەمەس، قۋاتتى الگوريتمدەر مەن داتچيكتەرگە سۇيەنىپ وتىر", – دەپ قاۋىپتەنگەن اۆتور كوروناۆيرۋس ىندەتىمەن كۇرەس كەزىندە كەيبىر مەملەكەتتەر باقىلاۋدىڭ جاڭا قۇرىلعىلارىن ورناتقانىن ايتىپ، قىتايدى مىسالعا كەلتىرەدى. "ازاماتتارىنىڭ سمارتفوندارىن مۇقيات قاداعالاپ، جۇزدەگەن ميلليون ادامداردىڭ بەت-الپەتىن تانيتىن كامەرالاردى قولدانىپ، تۇرعىندارعا دەنە تەمپەراتۋراسى مەن مەديتسينالىق جاعدايىن تەكسەرىپ، ەسەپ بەرۋگە مىندەتتەۋ ارقىلى قىتاي بيلىگى كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن تاسىمالداۋى مۇمكىن دەگەندەردى تەز انىقتاپ قانا قويماي، ازاماتتاردىڭ ءار قوزعالىسى مەن بايلانىسقا تۇسكەن ادامداردى لەزدە انىقتاپ، باقىلاۋ جاساي الادى. كوپتەگەن ءموبيلدى باعدارلاما (mobile apps) ازاماتتارعا جانىندا كوروناۆيرۋس ىندەتىن جۇقتىرعان ناۋقاستاردىڭ بارىن ەسكەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى".

ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى ۇكىمەت، ءىرى كورپوراتسيالار ادامداردى باقىلاۋعا الۋ، مانيپۋلياتسيا جاساۋ جانە باسقارۋ ءۇشىن كۇردەلى تەحنولوگيالاردى قولدانا باستادى. مىسال رەتىندە بيومەتريالىق بىلەزىكتى الايىق. ول ازاماتتاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى مەن جۇرەك سوعىسىن 24 ساعات بويىنا قاداعالايدى. الىنعان مالىمەتتەر مەملەكەتتىك الگوريتمدەر ارقىلى وڭدەلەدى جانە تالداۋ جاسالادى. بۇل الگوريتمدەر ءسىزدىڭ ناۋقاس ەكەنىنىزدى سىزدەن بۇرىن بىلەدى، ءارى كىممەن كەزدەسىپ، قايدا بولعانىڭىزعا دەيىن حاباردار بولىپ وتىرادى. بۇل ىندەتتى بىرنەشە كۇندە توقتاتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، دەگەنمەن، كەمشىلىگى دە جوق ەمەس.

ۋاقىتشا باقىلاۋ تۇراقتى باقىلاۋعا اينالۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى اۆتور بىلاي دەپ جازادى: "الەم كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنان ساۋىققان كەزدە دە توتەنشە جاعدايدا قولعا الىنعان ءتۇرلى باقىلاۋ جۇيەسىنەن بيلىك وكىلدەرى باس تارتپاۋى مۇمكىن. ونى ينفەكتسيانىڭ قايتا شىعىپ كەتۋىمەن نەمەسە افريكاداعى ەبولا ۆيرۋسىنىڭ جاڭا ءتۇرى دامۋدا ەكەنى سەكىلدى سەبەپتەرمەن بايلانىستىرۋى مۇمكىن. ال ادامدارعا جەكە مالىمەتى مەن دەنساۋلىعىن تاڭداۋ كەرەك بولسا، البەتتە، ازاماتتار دەنساۋلىعىن تاڭدايدى. ازاماتتاردان دەنساۋلىعى مەن جەكە مالىمەتىنىڭ قۇپيالىلىعىن تاڭداۋدى سۇراۋ - ۇلكەن پروبلەما. سەبەبى بۇل – جالعان تاڭداۋ. ءبىز دەنساۋلىعىمىزدى دا، جەكە مالىمەتتەرىمىزدى دە قۇپيا ساقتاۋعا قۇقىلىمىز".

بۇدان باسقا ونىڭ سوزىنشە، ادامزاتتىڭ الدىندا تۇرعان ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە – ۇلتتىق وقشاۋلانۋ مەن جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ءبىرىن تاڭداۋ. "بۇل ۆيرۋستىڭ تارالۋى مەن ونىڭ ەكونوميكالىق سالدارى الەمدىك پروبلەما. ونى تەك ءتيىمدى ىنتىماقتاسۋ ارقىلى جەڭۋگە مۇمكىندىك بار. حالىقارالىق پويىزدار مەن ۇشاقتاردى بىرنەشە ايعا توقتاتۋ ۇلكەن قيىندىقتارعا اكەپ سوقتىرادى، ءارى ىندەتپەن كۇرەستى ودان ءارى السىرەتەدى. عالىمدارعا، دارىگەرلەرگە، جۋرناليستەرگە، ساياساتكەرلەرگە، بيزنەسمەندەرگە شەكارادان وتۋگە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن الەم ەلدەرى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك", – دەپ جازادى. قازىرگى كەزدە مەملەكەتتەر بىرىگىپ ارەكەت ەتىپ جاتقان جوق. بىرنەشە اپتا بۇرىن جاھاندىق كوشباسشىلار ورتاق ءىس-قيمىل جوسپارىن دايىنداۋ ءۇشىن جينالىس وتكىزەدى دەپ كۇتىلگەن ەدى. بىراق، G7 كوشباسشىلارى ۇيىمداستىرعان ونلاين كونفەرەنتسيا ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق.

ءحاراريدىڭ پايىمداۋىنشا، قازىر الەمگە جاھاندىق كوشباسشى كەرەك. "بۇعان دەيىنگى الەمدىك داعدارىستاردا، اتاپ ايتساق، 2008 جىلعى قارجى داعدارىسى جانە 2014 جىلعى ەبولا ىندەتى كەزىندە اقش جاھاندىق كوشباسشى ءرولىن ءوز موينىنا العان ەدى. الايدا اقش-تىڭ قازىرگى اكىمشىلىگى كوشباسشى قىزمەتىنەن باس تارتتى. بۇل ارەكەتى ارقىلى ادامزاتتىڭ بولاشاعىنان گورى، امەريكانىڭ بولاشاعى ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى". اۆتور ءوز ءسوزىن "ادامزاتقا تاڭداۋ جاساۋ كەرەك. ءبىز ارقايسىسىمىز بولەك-بولەك جۇرەمىز بە، الدە جاھاندىق ىنتىماقتاستىققا ۇمتىلامىز با؟ ەگەر ۇلتتىق وقشاۋلانۋدى تاڭداساق، ول بۇل داعدارىستى ۇزارتىپ قانا قويماي، بولاشاقتا ودان دا اۋىر اپاتتارعا اكەلۋى مۇمكىن. ال ەگەر ءبىز جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتى تاڭدايتىن بولساق، تەك كوروناۆيرۋستى عانا ەمەس، ءححى عاسىردا ادامزاتقا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن بارلىق ەپيدەميا مەن داعدارىستىڭ ءبارىن جەڭەمىز", – دەپ تۇيىندەيدى.

"The Qazaq Times"