Qazir adamzat ülken dağdarıstı bastan keşirude. Izraildik tarihşı, "Sapiens: Adamzattıñ qısqaşa tarihı" (Sapiens: A Breif History of Humankind), "HHİ ğasırğa -21 sabaq" (21 lessons for the 21st century), "Homo Deus: Bolaşaqtıñ qısqaşa tarihı" (Homo Deus: A brief History of Tomorrow kitaptarınıñ avtorı YUval' Hararidiñ aytuınşa, bwl bizdiñ wrpaq üşin dağdarıstıñ eñ ülkeni boluı mümkin. Aldağı birneşe aptada bilik pen adamdar qabıldağan şeşim adamzattıñ bolaşağı men älemdi özgertedi. Tek densaulıq saqtau jüyesin ğana emes, sonımen birge ekonomikağa, sayasatqa jäne mädinetke de birqatar özgeris äkelmek. "Biz indetten qwtılamız, köbimiz aman qalamız, biraq biz müldem basqa älemde ömir süremiz", – dep jazadı YU.Harari "Financial Times" basılımında.

Tarihşınıñ sözinşe, äşeyinde talqılauğa birneşe jıl ketetin şeşimder birneşe sağatta qabıldanadı. "Äli ayaqtalmağan, tipti qauipti tehnologiyalardı iske qosa bastaydı, sebebi qazirgi tötenşe jağdayda eşteñe jasamau qaupi bwdan da joğarı. Älemdegi barlıq el türli äleumettik eksperimentter jasau üstinde. Bäri üyden jwmıs istep, tek alıstan söylesip, qarım-qatınas jasağanda ne boladı? Barlıq mektepter men universitetter qaşıqtan oqu formatına köşkende ne bolmaq?", – dep saual tastaydı.

Dağdarıs kezeñinde adamzattıñ aldında eki mañızdı tañdau twr. Birinşisi, jeke adamnıñ üstinen baqılau jasau (totalitarian surveillance) men azamattardıñ qwqığı men mümkindikterin keñeytu. Ekinşisi, wlttıq oqşaulanudı engizu men jahandıq ıntımaqtastıqtı ornatu.

İndettiñ taraluın toqtatu üşin bükil halıq belgili bir erejelerge bağınuı tiis. Tarihşınıñ aytuınşa, bwğan qol jetkizudiñ eki jolı bar. "Onıñ birinşisi, bilik üşin twrğındardı baqılauğa alıp, erejelerdi orındamağandardı jazalau. Bügingi küni adamzat tarihında tehnologiya alğaş ret adamdardı 24 sağat boyına baqılauğa mümkindik berip otır. Osıdan elu jıl bwrın, WQK-niñ keñes azamattarın 24 sağat boyına baqılauda wstauğa mümkindigi bolğan joq. Sonday-aq komitet jinalğan aqparattı tiimdi türde öñdey almadı. Keñes ükimetiniñ Wlttıq qauipsizdik komiteti sarapşılar men azamattardı baqılaytın agentterge arqa süyedi. Al qazir bilik ne ükimet et pen süyekten jaralğan adamdarğa emes, quattı algoritmder men datçikterge süyenip otır", – dep qauiptengen avtor koronavirus indetimen küres kezinde keybir memleketter baqılaudıñ jaña qwrılğıların ornatqanın aytıp, Qıtaydı mısalğa keltiredi. "Azamattarınıñ smartfondarın mwqiyat qadağalap, jüzdegen million adamdardıñ bet-älpetin tanitın kameralardı qoldanıp, twrğındarğa dene temperaturası men medicinalıq jağdayın tekserip, esep beruge mindetteu arqılı Qıtay biligi koronavirus infekciyasın tasımaldauı mümkin degenderdi tez anıqtap qana qoymay, azamattardıñ är qozğalısı men baylanısqa tüsken adamdardı lezde anıqtap, baqılau jasay aladı. Köptegen mobil'di bağdarlama (mobile apps) azamattarğa janında koronavirus indetin jwqtırğan nauqastardıñ barın eskertuge mümkindik beredi".

Onıñ aytuınşa, soñğı jıldarı ükimet, iri korporaciyalar adamdardı baqılauğa alu, manipulyaciya jasau jäne basqaru üşin kürdeli tehnologiyalardı qoldana bastadı. Mısal retinde biometriyalıq bilezikti alayıq. Ol azamattardıñ dene temperaturası men jürek soğısın 24 sağat boyına qadağalaydı. Alınğan mälimetter memlekettik algoritmder arqılı öñdeledi jäne taldau jasaladı. Bwl algoritmder sizdiñ nauqas ekeninizdi sizden bwrın biledi, äri kimmen kezdesip, qayda bolğanıñızğa deyin habardar bolıp otıradı. Bwl indetti birneşe künde toqtatuğa mümkindik beredi, degenmen, kemşiligi de joq emes.

Uaqıtşa baqılau twraqtı baqılauğa aynaluı mümkin. Bwl turalı avtor bılay dep jazadı: "Älem koronavirus infekciyasınan sauıqqan kezde de tötenşe jağdayda qolğa alınğan türli baqılau jüyesinen bilik ökilderi bas tartpauı mümkin. Onı infekciyanıñ qayta şığıp ketuimen nemese Afrikadağı ebola virusınıñ jaña türi damuda ekeni sekildi sebeptermen baylanıstıruı mümkin. Al adamdarğa jeke mälimeti men densaulığın tañdau kerek bolsa, älbette, azamattar densaulığın tañdaydı. Azamattardan densaulığı men jeke mälimetiniñ qwpiyalılığın tañdaudı swrau - ülken problema. Sebebi bwl – jalğan tañdau. Biz densaulığımızdı da, jeke mälimetterimizdi de qwpiya saqtauğa qwqılımız".

Bwdan basqa onıñ sözinşe, adamzattıñ aldında twrğan ekinşi mañızdı mäsele – wlttıq oqşaulanu men jaHandıq ıntımaqtastıqtıñ birin tañdau. "Bwl virustıñ taraluı men onıñ ekonomikalıq saldarı älemdik problema. Onı tek tiimdi ıntımaqtasu arqılı jeñuge mümkindik bar. Halıqaralıq poyızdar men wşaqtardı birneşe ayğa toqtatu ülken qiındıqtarğa äkep soqtıradı, äri indetpen küresti odan äri älsiretedi. Ğalımdarğa, därigerlerge, jurnalisterge, sayasatkerlerge, biznesmenderge şekaradan ötuge mümkindik beru üşin älem elderi birlesip jwmıs isteui kerek", – dep jazadı. Qazirgi kezde memleketter birigip äreket etip jatqan joq. Birneşe apta bwrın jahandıq köşbasşılar ortaq is-qimıl josparın dayındau üşin jinalıs ötkizedi dep kütilgen edi. Biraq, G7 köşbasşıları wyımdastırğan onlayn konferenciya eşqanday nätije bergen joq.

Hararidiñ payımdauınşa, qazir älemge jahandıq köşbasşı kerek. "Bwğan deyingi älemdik dağdarıstarda, atap aytsaq, 2008 jılğı qarjı dağdarısı jäne 2014 jılğı Ebola indeti kezinde AQŞ jahandıq köşbasşı rölin öz moynına alğan edi. Alayda AQŞ-tıñ qazirgi äkimşiligi köşbasşı qızmetinen bas tarttı. Bwl äreketi arqılı adamzattıñ bolaşağınan göri, Amerikanıñ bolaşağı mañızdı ekenin körsetti". Avtor öz sözin "Adamzatqa tañdau jasau kerek. Biz ärqaysısımız bölek-bölek jüremiz be, älde jahandıq ıntımaqtastıqqa wmtılamız ba? Eger wlttıq oqşaulanudı tañdasaq, ol bwl dağdarıstı wzartıp qana qoymay, bolaşaqta odan da auır apattarğa äkelui mümkin. Al eger biz jahandıq ıntımaqtastıqtı tañdaytın bolsaq, tek koronavirustı ğana emes, HHİ ğasırda adamzatqa qauip töndirui mümkin barlıq epidemiya men dağdarıstıñ bärin jeñemiz", – dep tüyindeydi.

"The Qazaq Times"