اۋە كۇشتەرى اقش-تان 20 جىلعا ارتتا قالعان قىتايدىڭ سوعىس قۋاتى قاي دەڭگەيدە؟

سوڭعى جىلدارى قىتاي مەن باتىس ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاقتىعىستار، اقپاراتتىق سوعىستار بارعان سايىن كۇشەيىپ، قىتاي قاۋپى تۋرالى ايتىلىمدار اقپارات كەڭىستىگىن ءجيى شارلادى. وسىعان وراي قىتايدىڭ ناقتى اسكەري جانە سوعىس قۋاتى قانشالىق؟ قانداي اسكەري قولباسشىلىق وڭىرلەرگە بولىنگەن؟ اسكەري تەحنيكاسى مەن ارمياسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى جانە كەمشىلىكتەرى قانداي؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدىك. 

تاريحي تۇرعى

قىتاي ءوز تاريحىنان قۇدىرەتتى ەل بولىپ تۇرۋ ءۇشىن قۋاتتى ارمياسى بولۋى كەرەك ەكەنىن جەتە ۇعىنعان. بۇعان قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىنداعى كوشپەلى-اسكەري ءومىر سۇرەتىن ستراتەگيالىق قارسىلاستارى ۇلكەن ىقپال ەتكەن. عۇن، سانبيلەر، جۋجاندار، تۇرىك جانە ۇيعىر قاعاناتى، قيداندار، شۇرجەندەر، تاڭعىتتار، تيبەتتەر، مونڭعول، جوڭعار جانە مانجوۋ سىندى ەلدەر قىتايدى قۋاتتى ارميا قۇرىپ، ونى جانە قارۋ-جاراعىن تىنباي دامىتىپ وتىرۋعا ماجبۇرلەدى. قالاي دا كوشپەندىلەردەن باسىم ءتۇسىپ، ەگەمەندىگىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن اسكەري تاكتيكالار مەن ستراتەگيانى جەتە زەرتتەدى. بۇدان 2500 جىل ىلگەرى «ءسۇن زىنىڭ سوعىس ونەرى» اتتى كىتاپ اسكەري ىستەر تۋراسىنداعى ەڭ كونە ەڭبەكتىڭ ءبىرى.

وسىدان 2000 جىل بۇرىن حالىق سانى 60 ميلليوننان اسقان قىتاي جۇرتى، ەڭ باستى جاۋلارىنا توتەپ بەرۋمەن قاتار ەل تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دە ءار كەزەڭدەگى پاتشالىقتارى ميلليونعا جۋىق تۇراقتى اسكەر ۇستاۋىنا تۋرا كەلگەن.

«ءسۇن زىنىڭ سوعىس ونەرى»

1840 جىلى قىتايدى بيلەپ تۇرعان تسين يمپەرياسى اسكەر سانى باسىم بولا تۇرا ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق قارۋلانعان بريتانيادان «اپيىن سوعىسىندا» ويسىراي جەڭىلدى. بۇل جەڭىلىس ولاردى ۇيقىسىنان وياتىپ، ەندىگى جەردە قارۋ-جاراقتى دامىتۋعا دەن قويا باستادى. الايدا، بۇعان ىلگەرى دامىعان باتىس ەلدەرى مۇمكىندىك بەرمەدى.

1949 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىمەن كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگى ورنادى. كەڭەس وداعى مىڭداعان ماماندارىن جىبەرىپ اسكەري تەحنيكاسىنىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتتى. 1964 جىلى قىتاي يادرولىق سىناقتى ءساتتى اياقتاتتى، بۇدان تىس زىمىران، سپۋتنيك زەرتتەپ جاسالدى. 1960 جىلداردان كەيىن كەڭەس وداعى ءوز ماماندارىن قايتارىپ اكەتتى، الايدا باتىس ەلدەرىنەن اسكەري-تەحنيك سالالارىندا وقۋ تاۋىسقان ماماندارى قىتايدىڭ اسكەري تەحنولوگيا سالاسىن جالعاستى دامىتا بەردى.

قازىرگى قىتايدىڭ اسكەري قۋاتى

2016 جىلى قىتاي مەن باتىس ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قايشىلىقتاردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى باتىس اقپارات قۇرالدارى قىتايدىڭ اسكەري قاۋپى تۋرالى جارىسا جازدى. 2018 جىلى 3 ماۋسىمدا  اقش جىل سايىن جاريا ەتەتىن «قىتايدىڭ اسكەري قۋاتى جونىندەگى ەسەپتە» قىتاي اسكەري قادامدارى تۋرالى بىرقاتار تىڭ مالىمەتتەردى بەردى. وندا قىتايدىڭ جاقىن جىلداردا شەتەلدەردەن اسكەري بازالار قۇرۋى مۇمكىن ەكەنىن، دجيبۋتيداعى بازا سونىڭ العاشقىسى بولاتىنىن، كەلەسى قادامدا پاكىستاندا قىتاي اسكەري بازاسى بولاتىنىن ەسكەرتكەن.

اتالعان ەسەپتە، قىتاي 2016 جىلى زەرتتەپ جاساعان كۆانتتىق بايلانىس سپۋتنيگى سول ەلدىڭ جاڭا تەحنولوگيا سالاسىنداعى زور ىلگەرلەۋى دەپ باعالاعان. بىراق، اقش-تىڭ رادارعا تۇسپەيتىن B21 بومبالاۋشى ۇشاقتارىمەن سالىستىرعاندا قىتاي ۇشاقتارى تەحنيكالىق تۇرعىدا ەكى ساتىعا كەنجە قالعان. ال، قىتايدىڭ ەڭ وزىق جويعىش ۇشاقتارىن اقش ااك پايدالاناتىن F-22 ۇشاقتارىنا تەڭ دەپ باعالاعان. بۇل قىتايدىڭ وسى سالادا قۇراما شتاتتان تەحنيكالىق جاقتان 21 جىل ارتتا ەكەنىن تۇسىندىرەدى.

2019 جىلى 15 قاڭتاردا قۇرامما قورعانىس بارلاۋ قىزمەتى مالىمدەمە جاساپ: «قىتايدىڭ كەيبىر اسكەري تەحنيكالارى الەمنىڭ الدىنعى قاتارىنا شىقتى. ولار بۇل وزىق قارۋلارى ارقىلى قۇقاي كورسەتىپ، تايۋاندى (تايۆان) وزىنە قوسىپ الۋعا ارەكەت ەتۋى مۇمكىن. بۇل الاڭداتارلىق جاعداي»، – دەپ مالىمدەگەن.

DIA-دىڭ ءوزىنىڭ ساراپتاۋ قورىتىندىسىندا: «قىتايدىڭ ارەكەتتەرى جاھاندىق اۋقىمدى سوعىستان دەرەك بەرمەيدى. الايدا، ايماقتىق تۇرعىدان بىزگە ستراتەگيالىق قارسىلاس رەتىندە قىسىم تۇسىرە الادى. سونداي-اق، شاعىن كولەمدەگى قاقتىعىستاردى تۋدىرۋى مۇمكىن»، – دەگەن.

2018 جىلى  بريتانياداعى IISS ەكسپەرتتەرى: «قىتاي تاياۋدا رەسەيدىڭ ورىنىن باسىپ، قۇراما شتاتتاردىڭ نازارىن اۋداراتىن ەڭ باستى قارسىلاسىنا اينالۋى مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا قىتاي الىس ارالىققا ۇشاتىن زىمىراندى زەرتتەپ جاساۋدا. قىتايدىڭ قۇدىرەتتى بولا ءتۇسۋى باتىس ەلدەرىنىڭ قاتاڭ سىنعا تاپ بولعانىن بىلدىرەدى. قۇرلىقتىق قارۋلارىنىڭ ساپاسى سالىستىرمالى تۇردە ارتتا بولعانىمەن، كوپ ايتارلىقتاي تەز دامىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. 2020 جىلى قىتايدىڭ اسكەري جاقتان اۆتوماتتاندىرۋ مەن  ينفورماتسيالانۋدى جۇزەگە اسىرا الاتىنىندا كۇمان جوق. سونىڭ وزىندە قۇرامما شتاتتىڭ باسەكەلەسى ەمەس»، – دەپ باعالاعان

2017 جىلى قىتايدىڭ اسكەري بيۋدجەتى 151 ميلليارد 430 ميلليون دوللاردان اسىپ، ءجىو نىڭ 1.39 پايىزىن يەلەگەن. اسكەري شىعىندارى جاعىنان قىتاي اقش-تان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇرادى.

2014 جىلعى اسكەري بيۋدجەت

امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قورعانىس ۆەدومستۆوسىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قىتاي اسكەري بيۋدجەتتى كوبەيتۋ ارقىلى كينەتيكالىق-ەنەرگەتيكالىق قارۋدى، جوعارى قۋاتتى لازەردى، جوعارى قۋاتتى ميكروتولقىندى قارۋدى، بولشەكتەردى قۇراستىرۋ تەحنيكالارىن جانە ەلەكتروماگنيتتى يمپۋلستىك قارۋدى دامىتۋدا.

چىڭدۋ J-20 5-ءشى ۇرپاق جويعىش ۇشاعى

99ا تۇرپاتتى قىتاي تانكى

قىتايدىڭ اسكەري تەحنيكاسى دۇنيەنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىققانى جاسىرىن ەمەس. دەسە دە، دامىعان باتىس ەلدەرىنەن سالىستىرمالى ارتتا.  بىرقاتار ساراپشىلار قىتايدىڭ اۋە كۇشتەرى اقش-تان 50 جىلعا كەيىن قالعان دەپ قارايدى. ال، قىتايلىق اسكەري مامان، اسكەري جوو-نىڭ پروفەسسورى ءداي ءشۇي قىتايدىڭ تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنىڭ قۋاتى (2011 جىلى) كەڭەس وداعىنىڭ 1960 جىلدارىنداعى تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قۋاتىنا تەڭ ەكەنىن ايتقان.

022 ءتيپتى زىمىران قوندىرعىلى كەمە

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كوپ ەلدىڭ بىررىكەن اسكەري وقۋ-جاتتىعۋىندا تۇركيا بۇرىنعى باتىستىق F-4 ۇشاعى ارقىلى قىتايدىڭ سول كەزدەگى ەڭ وزىق سوعىس ۇشاعىن جەڭىپ شىققان.

«قىزىلتۋ–9» زىمىرانى

2014 جىلى قىتاي ءجىو-ءى اقش-تىڭ 58 پايىزىنا جەتكەن، بىراق، قۇراما شاتتىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ باسىم بولەگىن اسكەري ونەركاسىپ، عارىش، كوميۋتەر سەكىلدى جوعارى تەحنولوگيالىق سالالار قۇراعان. ال، قىتايدىڭ جالپى ىشكى ونىمىندە تۇرعىن ءۇي سالاسى، تۇتىنۋ بۇيىمدار ءوندىرىسى باسىم بولعان. اقش-تا الەمدەگى 100 ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جارتىسىنان استامى بولسا، قىتايدىڭ تەك ەكى جوعارى وقۋ ورىنى عانا بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەر قاتارىنا كىرەدى.

Wuzhi-10 تىكۇشاعى

قىتاي اسكەري كۇشتەرى 

قىتايدىڭ تۇراقتى اسكەر سانى 2 ميلليون 257 مىڭ بولىپ، اسكەر سانى جاعىنان دۇنيەنىڭ ەڭ الدىندا تۇرادى. ولاردىڭ  910 مىڭى قۇرلىق كۇشتەرىندە، 300 مىڭى تەڭىز كۇشتەرىندە، 400 مىڭى اۋە كۇشتەرىنە قاراستى. ارتيللەريالىق كۇشتەرىندە 140 مىڭ اسكەر بار.

تومەندە اقش پەن قىتاي اسكەري كۇشتەرى سالىستىرىلعان.

بۇل قىتاي اسكەري قۋاتىنىڭ اقش-پەن سالىستىرىلعاندا ءبىرشاما تومەن ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا، قىتاي الەمدەگى ءۇشىنشى اسكەري جانە يادرولىق دەرجاۆا سانالادى.

قىتايدىڭ بەس اسكەري قولباسشىلىق ايماعى

اسكەري قولباسشىلىق ايماعى قىتاي حالىقتىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى اسكەري ۇيىمى بولىپ تابىلادى.  ول شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك جانە باتىس اسكەري قولباسشىلىق ايماعى بولىپ بولىنەدى.

باتىس اسكەري قولباسشىلىق ايماعى

(قىتايدىڭ قازاقستانعا جاقىن اسكەري قولباسشىلىق ايماعى)

قولباسشى: جاۋ زۇڭچي (2016 جىلى قاڭتاردان بەرى)

بۇل اسكەري اۋماققا  شىنجاڭمەن قاتار سىچۋان، گانسۋ، تسينحاي، نينحيا، تيبەت جانە چۋنتسين قالالارىن قامتىعان جەتى پروۆينتسيا مەن قالانىڭ قارۋلى كۇشتەرى باعىندىرىلعان. باس شتابى چەندۋ قالاسىندا ورنالاسقان جانە قۇرلىق ارميا قولباسشىلىق شتابى لانچجوۋ قالاسىندا ورنالاسقان. بۇل قازاقستانمەن ىرگەلەس ورنالاسقان اسكەري قولباسشىلىق ايماعى. باتىس اسكەري قولباسشىلىق ايماعىندا قىتايدىڭ تۇتاس قۇرلىق كۇشتەرىنىڭ ۇشتەن ءبىرى ورنالاستىرىلعان، ءارى تەرريتورياسى ەڭ ۇلكەن اسكەري اكىمشىلىك ايماق. نەگىزىنەن 21-ءشى جانە 47-ءشى قۇراما ارميالاردان تۇرادى.

قىتاي ارمياسىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىكتەرى

ارتىقشىلىعى:

قىتاي – حالىق سانى 1,4 ميللياردتى قۇرايتىن، تەريتورياسى 9.6 ميلليون شارشى-شاقىرىمدى الىپ جاتقان، الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق ەل جانە اسكەري قۋاتى جاعىنان اقش پەن رەسەيدەن كەيىنگى ورىندا تۇرادى. بۇل ارميا قۋاتىنا مىناداي ارتىقشىلىقتاردى بەرە الادى:

1. دەموگرافيالىق باسىمدىق; حالىق سانىنىڭ كوپتىگى ادام رەسۋرستارى مىعىم ەكونوميكاعا نەگىز قالاعان.
2. تابيعي رەسۋرستارىنىڭ مولدىعى; مول رەسۋرستار سوعىستا ۇلكەن زاتتىق نەگىز سانالادى.
3. كەڭ تەرريتوريا; كەڭ تەرريتوريانىڭ بولۋى سوعىستا ۇلكەن ءرول وينايدى. كەزىندە جاپونيا قىتايدىڭ كەڭ تەرريتورياسىن تەز جاۋلاۋعا اسكەري كۇشى جەتىسپەگەن.
4. مىعىم ەكونوميكا; سوعىس پەن ارميا قۋاتى ەل ەكونوميكالىق قۋاتىنا تىكەلەي قاتىستى.
5. پوليتيكالىق كۇش; ءىرى ەل ەسەبىندە قىتايدىڭ حالقاراداعى ساياسي ىقپال كۇشى دە ارتىپ كەلەدى.
6. اسكەر سانى مەن قارۋ سانىنىڭ كوپتىگى; كوپتەگەن ەلدەر اسكەري تەحنيكا جاعىنان قىتايدى باسىپ وزىدى، ايتالىق جاپونيا، بىرىككەن كورولدىك، فرانتسيا، گەرمانيا، يزرايل. حالىق سانى مەن اسكەر سانى، قارۋ-جاراق سانى جانە تەرريتوريا مەن ەكونوميكالىق قۋاتى جالپى سوعىس قۋاتىن الدىعا شىعارعان.

كەمشىلىكتەرى:

قىتاي اسكەري قۋاتىنىڭ ءالسىز تۇستارى مەن كەمشىلىكتەرى دە كوپ، ونى مىنا جاقتاردان قاراستىرۋعا بولادى:

1. تەحنيكاسىنىڭ سالىستىرمالى ارتتا بولۋى. مىسالى، بريتانيا اسكەري تەحنيكاسى جاعىنان قۇرامما شتاتتاردان كەيىن نەمەسە تەڭ تۇرادى. ەۋروپا مەن ازياداعى بىرقاتار ەلدىڭ اسكەري تەحنيكاسى قىتايدىڭ الدىندا تۇر. ال، اقش بولسا سوعىس قۋاتىنىڭ بارلىق تالاپتارىندا الدىدا دەۋگە بولادى.
2. ناقتى سوعىس تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعى. 1951-1953 جىلى كورەي سوعىسىنان كەيىن قىتاي ەشقانداي سوعىسقا ارالاسپاعان. ۆەتنام سوعىسى، اۋعان سوعىسى، شىعاناق سوعىسى، يراق سوعىسى ،سيريا سوعىسى قاتارلى جاڭجالدارعا دا باس سۇقپادى. اقش پەن رەسەي بۇل سوعىستاردىڭ بارىنە قاتىسقان، پراكتيكالىق سوعىس تاجىريبەسىنە يە.
3. ستراتەگيالىق ىرىقسىزدىعى. قحر قۇرىلعاننان كەيىن، اسىرەسە 1960 جىلداردان بەرى قىتايدىڭ سەنىمدى اسكەري وداقتاسى بولمادى. قازىر تەك پاكىستان، سولتۇستىك كورەيامەن عانا شىنايى اسكەري وداقتاس دەۋگە بولادى. رەسەيمەن سەنىمدى اسكەري ىنتىماقتاستىق ورناتا الماعان. ال شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندە جاپونيا، كورەيا، ۆەتنام، تايلاند، فيليپپين، يندونەزيا، ءۇندىستان قاتارلى ەلدەرمەن تاتۋ ەمەس. بۇل اتالعان ەلدەر كەرىسىنشە ەڭ باستى ستراتەگيالىق قارسىلاسى اقش-تىڭ سەنىمدى وداقتاستارى. ونىڭ سىرتىندا اقش باس بولعان ناتو ەڭ ۇلكەن اسكەري وداق سانالادى.

“The Qazaq Times”