ساياساتتانۋشى، ءازىمباي عالي.

1.رەسەيدىڭ ءبىرىنشى ىدىراۋ كەزەڭى. پاتشالىق رەسەيدىڭ  ىدىراۋ فاكتورلارى:

پاتشالىق رەسەيدىڭ ىدىراۋىنا اسەر ەتۋشى فاكتورلار:

1)نارىقتىق قاتىناسپەن ساياسي ليبەراليزمنىڭ تولىق دارەجەدە ورنىقپاۋى. سول سەبەپتەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءۇردىس ويداعىداي دامي المادى.

2)كوررۋپتسيالىق ۇردىستەر تىم بوي الىپ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سالالار دامۋى تەجەلدى. ەكىنشى نيكولاي پاتشانىڭ اشناسىمەن بەيمارال ءجۇرىسى، ءراسپۋتيننىڭ پاتشايم حانىممەن ءجۇرىسىنىڭ حالىققا دا ءمالىم بولعان. ال ساياسي قايراتكەرلەر جانە شەنەۋنىكتەردىڭ كوررۋپتسياعا بوي الدىرۋى.

3)1904-1905 جىلدارداعى ورىس –جاپون سوعىسىندا جەڭىلۋى، 1914-1917 جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اسكەري جەڭىلىستەر رەسەي پاتشاسىنىڭ ابىرويىن توكتى جانە  ەكونوميكالىق ،الەۋمەتتىك دامۋدى داعدارىسقا ۇشىراتتى.

4)تولىق ماسشتابتى ساياسي داعدارىس قالىپتاستى. پاتشالىق رەسەيدىڭ  وز تاۋقىمەتتەرىن ءوز قولىمەن شەشە المايتىن جاعداي ايقىن بايقالدى. ىقپالدى ساياسي پارتيالار –كادەتتەر پارتياسى، وكتيابريستەر پارتياسى ، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار پارتيالارى جاعدايدى ۇشىقتىرىپ 1917 جىلى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا بەيبىت  جولمەن الىپ كەلدى. پاتشا تاقتان تايىپ، ساياسي بيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ءوتتى.

2.رەسەيدىڭ ەكىنشى ىدىراۋ كەزەڭى. رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت كەزىندەگى مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:

1) Cاياسي تياناقتىلىقتىڭ بولماۋى، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ سوعىس جاعدايىندا ويداعىداي ناتيجە بەرمەۋى.ساياسي ليبەراليزمنىڭ تولىق دارەجەدە ماسكەۋ، پەتروگراد جانە ءىرى قالالاردان باسقا جەرلەرگە ورنىقپاۋىنا الىپ كەلدى. ماسەلەن قازاق ساحاراسىندا تورعاي مەن جەتىسۋ ولكەلەرى جانە  ورتا ازيادا 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىس اسكەري قارسىلىق تۇرىنە وتكەن. رەسەيدىڭ ماسكەۋ، پەتروگراد جانە ءىرى قالالاردا جاڭا ورناعان ۋاقىتشا ۇكىمەت اسكەري ساياسي جاعدايدى قاداعالاي المادى. سول سەبەپتەن ءار ءىرى قالالاردا جانە ولكەلەردە بيلىكتەن تىس اسكەري قۇرىلىمدار پايدا بولىپ، ولار  بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە دايىندالدى.ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ باعىتى انارحياعا كەتە بەردى.

2)كوررۋپتسيا مەن اشىق توناۋ،كوشەلەردە بانديتيزم  كۇشەيدى.بۇل ءۇردىس الدىمەن پەتروگراد،ماسكەۋ ، ورتالىق رەسەيدە جانە وتار ايماقتاردا انىق بايقالدى. ماسەلەن، قازاقستان مەن ورتا ازيادا رەسەي اسكەرى مەن ورىس كرەستياندارى جەرگىلىكتى حالىقتى اشىق توناۋ جولىنا ءتۇستى. جەكە ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار قارۋلانىپ،ولاردىڭ  ساياسي ارەكەتتەرى اسكەري سيپات الا باستادى.

3) ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جالعاسا بەرۋى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋدى شيلەنىستىرىپ، داعدارىستىڭ تەرەڭدەي بەرۋىنە الىپ كەلدى.سوعىستىڭ 1917 جىلعى  اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن جالعاسۋى داعدارىستىڭ ءورشىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بيلىكتى قولىنان شىعارىپ الۋىنا اكەلىپ سوقتى.

4) ساياسي داعدارىس ودان دا تەرەڭدەي بەردى دە بيلىك باسىنا ساياسي راديكالدار كەلدى. ەندىگى كەزەڭدە باسقا ىقپالدى پارتيالار پايدا بولدى. ەسەرلەر، مەنشەۆيكتەر مەن بولشەۆيكتەر كۇشەيىپ اسكەري قۇرىلىمدار ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى جەرلەردە، ۇلتتتىق ولكەلەردە ۇلتشىلدار تولىق باسىمدىق الدى: اسىرەسە،فين، پولياك، گرۋزين جانە قازاق ۇلتشىلدارى ۇلتتىق اسكەر قۇرۋ دارەجەسىنە جەتتى.

رەسەيدىڭ ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىنىڭ ءوسۋى رەسەيدىڭ  1914-1917 جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كىرۋىنە اكەلگەنى كوپ زاۋال تيگىزدى.ورىس جۇرتشىلىعى 1904-1905جىلدارداعى  ورىس –جاپون  سوعىسىنان جەڭىلسە دە بالكان مەملەكەتتەرى جاعدايىنا، اۆسترو-ۆەنگريا يمپەرياسىنا قارسى، گەرمانياعا قارسى ميليتاريستىك امبيتسياسى ءوسىپ، يمپەريالىق ساناسى قاتتى ۋلاندى جانە قازاق سياقتى باعىنىشتى ۇلتتاردى قىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ەپيزودتارى كوپ بولدى. 1917 جىلى اقپان رەۆوليۋتسياسى شوۆينيستىك جانە يمپەريالىق پيعىلدى ءسال شايقاسا دا سوندىرە المادى.سوعىس شىعىنىنىڭ ءوسۋى جانە سوعىستاعى اسكەري ساتسىزدىكتەر  راديكالدى باعىتتاعى پارتيالار اراسىندا  نارازىلىق شارالارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا الىپ كەلدى. ورىس حالقى سوعىستان ءشارشاي باستادى.

3. رەسەيدىڭ ءۇشىنشى ىدىراۋ كەزەڭى. كسرو-نىڭ (رەسەيدىڭ) مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:

1) Cاياسي تياناقتىلىقتىڭ بولماۋى نارىقتىق قاتىناسپەن ساياسي ليبەراليزمنىڭ تياناقتى جانە تولىق دارەجەدە ورنىقپاۋىنا اكەلدى. بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەنشە نارىقتىق قاتىناستاردى كاپيتاليزمنىڭ بەلگىلەرى دەپ ۇعىپ، نارىقسىز قوعام ورناتتى. ولار “پرودرازۆەرستكا” دەپ تالاپ ەتتى. بىراق بۇل ساياسات بارلىق ازىق تۇلىكتى سىپىرىپ الۋدى ماقسات ەتتى. بولشەۆيكتەر بارلىق وندىرىستىك كاسىپورىنداردى، زاۆودتار مەن فابريكالاردى مەملەكەت مەنشىگىنە  وتكىزىپ ، ولاردىڭ زاڭدى يەلەرىن اتا باستادى. وسى ساياسات سالىنان رەسەيدە 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ ازامات سوعىسى كەزەڭى باستالدى. ازامات سوعىسى 1918 جىلى باستالىپ، 1920 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن باردى. لەنين «ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتىر» دەپ ءوز ديكتاتۋراسىن ورناتىپ، باعىنباعانداردى جاپپاي اتتىرىپ جاتتى. سول سەبەپتەن ەكونوميكالىق نارىقتىق قاتىناس جانە الەۋمەتتىك تۇرمىستىق جاعداي تىم تومەندەپ،  اياعى 1921 جىلعى اشارشىلىققا اپاردى. ورتالىق رەسەيدى ازىق تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ  ۇشىن ۇلتتىق ولكەلەردى ، اسىرەسە قازاق جەرىن قاتتى قىسىپ، حالىق قۋعىندالىپ، قىتايعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى.

2)كوررۋپتسيا مەن اشىق توناۋ كۇشەيدى. بۇل ءۇردىس الدىمەن پەتروگراد، ماسكەۋ، ورتالىق رەسەيدە جانە رەسەي وتارلارىندا انىق بايقالدى. ماسەلەن، قازاقستان مەن ورتا ازيادا رەسەي اسكەريلەرى مەن قارۋلانعان ورىس كرەستياندارى جەرگىلىكتى حالىقتى اشىق توناۋ جولىنا ءتۇستى.1921 جىلدان باستاپ جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات باستالدى.”پرودرازۆەرستكا”  ساياساتى ءسال جۇمسارىپ ورنىنا “پرودنالوگ”، ياعني بەلگىلەنگەن سالىق كولەمى كەلدى. شارۋالارعا جەكە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە ، داۋلەتتى شارۋالارعا  سىرتتان جۇمىس قولىن جالداۋعا رۇقسات بەرىلدى. سول سياقتى ەركىن ساۋداعا بەت الۋ باستالىپ، تياناقتى رەسەي ءرۋبلى پايدا بولدى. بىراق بۇل تولىق دارەجەلى نارىقتىق قاتىناس ەمەس ەدى. كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا مەن ءبىر پارتيالىق جۇيە ورنىققان جەردە ليبەراليزم بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.1928 جىل ءىرى باي فەودالداردىڭ مۇلكى مەن مالى تاركىلىنىپ، نارىقتىق قاتىناستان تاعى دا شەگىندى.1929—1932 جىلدارى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ، ونىڭ اياعى اشارشىلىق ناۋبەتپەن اياقتالىپ، قازاقتىڭ جارتىسى اشارشىلىقتان قىرىلدى، قالعانى بولشەۆيزم رەجىمىنە كوندى. باسقا ءتىرى قالعانى كوتەرىلىسكە شىقتى، شەت ەلدەرگە، باسقا رەسپۋبليكالارعا قاشىپ تىندى.1920 جىلى قازاقستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىن الىپ، رەسەي قۇرامىندا قالدى. كەيىننەن 1936 جىلى وداق رەسپۋبليكاسى اتانىپ، رەسەيمەن تەڭ دارەجەلى رەسپۋبليكا كسرو وداعىنىڭ سۋبەكتىسىنە اينالدى. بىرتە، بىرتە رەسپۋبليكالار جانە جەرگىلىكتى ەليتالار ىقپال الىپ، ءوز مۇددەلەرىن باسقا ۇلت رەسپۋبليكالارمەن بىرگە قورعايتىن دارەجەگە جەتتى. رەسپۋبليكالار ءوزارا تالاسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ تەرريتورياسىن تارتىپ الاتىن حالگە جەتتى.

3) كسرو-نىڭ ، سونىڭ ىشىندە رەسەيدە ساياسي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىس كۇشەيىپ كەيدى. جوعارىدا ايتىلعان 1919-1920 جىلدارداعى “پرودرازۆەرستكا” ساياساتى، 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسىنىڭ زارداپتارى، 1921 جىلعى اشارشىلىق زاۋالىن جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات وزگەرتە المادى. بۇل نارىقسىز، شەكتەلگەن نارىقتىق ەكونوميكالىق رەجيم كەڭەس ۇكىمەتى ساياساتىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپىندە، كولحوزداستىرۋ جىلدارىندا (1929-1933) جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە بايقالدى.سول سياقتى ءبىرىنشى ، ەكىنشى ، ءۇشىنشى بەسجىلدىقتار حالىقتى اياۋسىز جانشۋ جولىمەن ءجۇردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنىڭ الدىندا (1937-1939) جاپپاي رەپرەسسيالار، جازىقسىز جازالاۋ ناۋقانى ءجۇردى. نارىقسىز، شالا نارىقتى  رەسەي «ۇلى وتان» سوعىسىنان كەيىن  بىرنەشە رەت نارىققا تۇسپەك بولىپ “حوزراسچەت”- شارۋاشىلىق ەسەپ ورناتپاق بولىپ، بىرقاتار نارىقتىق تالپىنىستار جاسادى. بىراق ونىڭ بارلىعى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. سەبەبى ساياسي جۇيە كوممۋنيستىك پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن بولاتىن. كسرو-نىڭ بەسجىلدىق جوسپارلارى تەك قاعاز جۇزىندە ورىندالىپ، “پريپيسكي”، قوسىپ جازۋ ، جالعان اقپارات بەرۋ اتتى زاۋالعا ۇشىرادى. سونىمەن، پريپيسكي جانە جوسپارلى جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكا ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرادى.

4) كسرو-نىڭ ۇلت ساياساتى يمپەريالىق جانە شوۆينيستىك پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن. كسرو پاكت ريببەنتروپ-مولوتوۆ كەلىسىمشارتىنا  سايكەس، گەرمانيا مەن پولشانىڭ تەرريتورياسىن ءبولىپ الدى.سول سياقتى گەرمانيانىڭ ،فينليانديانىڭ ، رۋمىنيانىڭ ،مونعوليانىڭ بىرقاتار جەرىن كۇشپەن تارتىپ يەمدەندى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىس جىلدارى ورتالىق جانە شىعىس جانە ورتالىق ەۆروپادا بىرقاتار مەملەكەتتى باسىپ الىپ، ساتتەليت مەملەكەتتەر قاۋىمداستىعىن ورناتتى.1939-1945 جىلدارداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىس بىتىسىمەن قىرعي قاباق سوعىسى باستالدى. اقش پەن باتىس ەۆروپالىق مەملەكەتتەر ناتو اسكەري بىرلەستىگىن ۇيىمداستىردى. ساتتەليت مەملەكەت قاتارىندا – شىعىس گەرمانيا، پولشا، ۆەنگريا،چەحوسلوۆاكيا، رۋمىنيا ، يۋگوسلاۆيا، البانيا بولدى. ازيادا كسرو جاپونياعا قارسى سوعىسقا قاتىسىپ، قىتاي مەن سولتۇستىك كورەيانىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتتى. كەيىن ولاردىڭ بىرقاتارى كسرو-عا باعىنباي كەتتى. اتالعان مەملەكەتتەردىڭ كوبىسى كسرو-نىڭ ماتەريالدىق، فينانستىق، اسكەري كومەگىن ۇزاق ۋاقىت الىپ وتىردى. كسرو-نىڭ ءوز جاعدايى تىم اۋىر بولعاندىقتان، ولارعا كومەكتى شەكتەۋگە تۋرا كەلدى. سالدارىنان ”دەموكراتيالىق ەلدەر” اتانعان باعىنىشتى بولعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرازى كسرو-عا باعىنباي كەتتى.ولاردىڭ كوبىسىندە باستاپقى كەزەڭدە ماريونەتتىك باسشىلار بولدى. سول سياقتى كسرو افريكاعا قول سوزىپ، ولاردا دا  ۇلت ازاتتىق قوزعالىستار باستادى.ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىستار كولونيالدىق سوعىسقا ۇلاستى. ولارعا كسرو ءوز حالقىنىڭ اۋزىنان جىرىپ قارجى، ازىق- تۇلىك، قارۋ-جاراق بەرىپ وتىردى. ماسەلەن، 1954جىلى قايردا اراب ەلدەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق سوعىسىن قولداۋ شتاب-پاتەرى پايدا بولدى.1961 جىلى افريكا جىلى دەپ ءجاريالاندى. كسرو الجير پارتيزاندارىن  قارۋلاندىرىپ،ولارعا  اسكەري نۇسقاۋشى جىبەرىپ وتىردى، الجيردەگى فرانتسۋز وتارشىلدارىن قىردى. كسرو اسكەرى 1948-1968 جىلدارى چەحوسلوۆاكيادا، 1956 جىلى ۆەنگريادا كوممۋنيستىك كسرو-نىڭ ءتارتىبىن ۇستاپ تۇرۋ ماقساتىندا كونتررەۆوليۋتسيانى جانشىپ كۇش كورسەتتى. كسرو-نىڭ بارلىق ارەكەتتەرى كسرو بيۋدجەتىنە قىپ-قىزىل شىعىن الىپ كەلدى. سالدارىنانل حالىقتىڭ تۇرمىسى تومەندەدى. ءاربىر ساياسي وقيعا قىرعي قاباق سوعىس جاعدايىن ودان سايىن ۇشىقتىرىپ، كسرو-نىڭ رەفورمالارىن كەرى تارتتى.

1985 جىلى جاعداي كۇرت وزگەردى.بۇل وزگەرىس ماجبۇرلىكتەر سەبەبىنەن بولدى. بارلىق ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كىناراتتار 1985 جىلى كسرو-دا ساياسي بيلىكتىڭ ساياسي رەفورمالارعا بارۋىنا اكەلدى. كسرو-نىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ  باس  حاتشىسى بولىپ م.س.گورباچەۆ تاعايىندالىپ، “قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتيالاندىرۋ” ساياساتى جاريالاندى. اقىر سوڭىندا «قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتيالاندىرۋ» ساياساتى ەلتسينگە كسرو-نى ىدىراتۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. سەبەبى ەلتسيننىڭ ساياسي قايراتكەرلىك ارەكەتتەرى ماجبۇرلىك جاعدايىندا ءجۇرىپ، باسقا التەرناتيۆا جوقتىعىنىڭ ناتيجەسى ەدى. كسرو قۇلادى.باسقا رەسپۋبليكالارمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا ەگەمەندىك الدى.

رەسەيدىڭ  مەملەكەت رەتىندە ىدىراۋ فاكتورلارى:

1)ەلتسين 1991 جىلدان باستاپ سول كەزدەگى رەسەي پرەمەرى گايدارمەن بىرگە ساياسي جانە نارىقتىق رەفورمالار جۇرگىزدى. سول رەفورمالاردىڭ  جانە مۇناي مەن گاز باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ ەسەلەپ وسۋىنە الىپ كەلدى. ەلتسيننەن كەيىن پرەزيدەنتتىك كرەسلوعا پۋتين وتىردى. رەسەيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى وزگەردى. پۋتين رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان تۇسىندا شەشەنستاندى كۇشپەن جانشىپ، وعان باسشى رەتىندە ءوز ادامىن، رامزان قادىروۆتى قويدى.

2)پۋتين بارا كەلە باتىس ەلدەرىمەن كونفرونتاتسيا ساياساتىنا  تۇسىپ، رەسەيگە قارسى ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسىنىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر  بولدى.2008 جىلى رەسەي گرۋزياعا قارسى اشىق اگرەسسيا جاساپ، وڭتۇستىك الانيانى گرۋزيادان تارتىپ الدى. كەيىننەن 2014 جىلى رەسەي قىرىمدى اننەكسيالاپ، شىعىس ۋكرايناعا اسكەر كىرگىزدى.

3)رەسەي ەكونوميكاسى قاتارىنان ون جىل ەكونوميكالىق ستاگناتسيا جاعدايىندا.سوڭعى ءتورت جىلدا رەسەيدە تۇرمىس دەڭگەيى تومەندەدى.

4) رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق تاۋقىمەتتەرى ساياسي قارسىلىق اكتسيالارىن تۋدىردى. قارسىلىق ارەكەتتەردىڭ شىڭى پەنسيالىق جاستى ۇلعايتۋعا بايلانىستى بولدى.

5) ەندىگى كەزەڭدە رەسەي، ياكۋتيا، تۋۆا، شەشەنستان، ينگۋشەتيا، الانيا، تاتارستان، باشقۇرتستان ت.س.س. بىرقاتار وتارلارىنان ايىرىلادى. سول سياقتى قىرىمدى ۋكرايناعا قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى.

“The Qazaq Times”