Äzimbay Ğali: Reseydiñ ıdırau faktorları

1.Reseydiñ birinşi ıdırau kezeñi. Patşalıq Reseydiñ  ıdırau faktorları:

Patşalıq Reseydiñ ıdırauına äser etuşi faktorlar:

1)Narıqtıq qatınaspen sayasi liberalizmniñ tolıq därejede ornıqpauı. Sol sebepten ekonomikalıq jäne äleumettik ürdis oydağıday dami almadı.

2)Korrupciyalıq ürdister tım boy alıp ekonomikalıq jäne äleumettik salalar damuı tejeldi. Ekinşi Nikolay patşanıñ aşnasımen beymaral jürisi, Rasputinniñ Patşaym hanımmen jürisiniñ halıqqa da mälim bolğan. Al sayasi qayratkerler jäne şeneunikterdiñ korrupciyağa boy aldıruı.

3)1904-1905 jıldardağı Orıs –Japon soğısında jeñilui, 1914-1917 jıldardağı Birinşi Düniejüzilik soğıstağı äskeri jeñilister Resey patşasınıñ abıroyın tökti jäne  ekonomikalıq ,äleumettik damudı dağdarısqa wşırattı.

4)Tolıq masştabtı sayasi dağdarıs qalıptastı. Patşalıq Reseydiñ  öz tauqımetterin öz qolımen şeşe almaytın jağday ayqın bayqaldı. Iqpaldı sayasi partiyalar –Kadetter partiyası, Oktyabrister partiyası , jergilikti wltşıldar partiyaları jağdaydı wşıqtırıp 1917 jılı Aqpan revolyuciyasına beybit  jolmen alıp keldi. Patşa taqtan tayıp, sayasi bilik Uaqıtşa Ükimetke ötti.

2.Reseydiñ ekinşi ıdırau kezeñi. Reseydiñ Uaqıtşa Ükimet kezindegi memleket retinde ıdırau faktorları:

1) Cayasi tiyanaqtılıqtıñ bolmauı, narıqtıq qatınastardıñ soğıs jağdayında oydağıday nätije bermeui.Sayasi liberalizmniñ tolıq därejede Mäskeu, Petrograd jäne iri qalalardan basqa jerlerge ornıqpauına alıp keldi. Mäselen Qazaq saharasında Torğay men Jetisu ölkeleri jäne  Orta Aziyada 1916 jılğı wlt - azattıq qozğalıs äskeri qarsılıq türine ötken. Reseydiñ Mäskeu, Petrograd jäne iri qalalarda jaña ornağan Uaqıtşa Ükimet äskeri sayasi jağdaydı qadağalay almadı. Sol sebepten är iri qalalarda jäne ölkelerde bilikten tıs äskeri qwrılımdar payda bolıp, olar  bilik üşin küreske dayındaldı.Ekonomikalıq jäne äleumettik damu bağıtı anarhiyağa kete berdi.

2)Korrupciya men aşıq tonau,köşelerde banditizm  küşeydi.Bwl ürdis aldımen Petrograd,Mäskeu , Ortalıq Reseyde jäne otar aymaqtarda anıq bayqaldı. Mäselen, Qazaqstan men Orta Aziyada Resey äskeri men orıs krest'yandarı jergilikti halıqtı aşıq tonau jolına tüsti. Jeke sayasi partiyalar men qozğalıstar qarulanıp,olardıñ  sayasi äreketteri äskeri sipat ala bastadı.

3) Birinşi Düniejüzilik soğıstıñ jalğasa berui ekonomikalıq jäne äleumettik damudı şilenistirip, dağdarıstıñ tereñdey beruine alıp keldi.Soğıstıñ 1917 jılğı  Aqpan revolyuciyasına deyin jalğasuı dağdarıstıñ örşip, Uaqıtşa Ükimettiñ bilikti qolınan şığarıp aluına äkelip soqtı.

4) Sayasi dağdarıs odan da tereñdey berdi de bilik basına sayasi radikaldar keldi. Endigi kezeñde basqa ıqpaldı partiyalar payda boldı. Eserler, men'şevikter men bol'şevikter küşeyip äskeri qwrılımdar wyımdastırdı. Jergilikti jerlerde, wltttıq ölkelerde wltşıldar tolıq basımdıq aldı: äsirese,fin, polyak, gruzin jäne qazaq wltşıldarı wlttıq äsker qwru därejesine jetti.

Reseydiñ orıs jwrtşılığınıñ Imperiyalıq piğılınıñ ösui Reseydiñ  1914-1917 jıldardağı Birinşi Düniejüzilik soğısqa kiruine äkelgeni köp zaual tigizdi.Orıs jwrtşılığı 1904-1905jıldardağı  Orıs –Japon  soğısınan jeñilse de Balkan memleketteri jağdayına, Avstro-Vengriya imperiyasına qarsı, Germaniyağa qarsı militaristik ambiciyası ösip, imperiyalıq sanası qattı ulandı jäne qazaq siyaqtı bağınıştı wlttardı qıru sayasatın jüzege asıru epizodtarı köp boldı. 1917 jılı Aqpan revolyuciyası şovinistik jäne imperiyalıq piğıldı säl şayqasa da söndire almadı.Soğıs şığınınıñ ösui jäne soğıstağı äskeri sätsizdikter  radikaldı bağıttağı partiyalar arasında  narazılıq şaraların keñinen nasihattauğa alıp keldi. Orıs halqı soğıstan şärşay bastadı.

3. Reseydiñ üşinşi ıdırau kezeñi. KSRO-nıñ (Reseydiñ) memleket retinde ıdırau faktorları:

1) Cayasi tiyanaqtılıqtıñ bolmauı narıqtıq qatınaspen sayasi liberalizmniñ tiyanaqtı jäne tolıq därejede ornıqpauına äkeldi. Bol'şevikter bilikke kelgenşe narıqtıq qatınastardı kapitalizmniñ belgileri dep wğıp, narıqsız qoğam ornattı. Olar “Prodrazverstka” dep talap etti. Biraq bwl sayasat barlıq azıq tülikti sıpırıp aludı maqsat etti. Bol'şevikter barlıq öndiristik käsiporındardı, zavodtar men fabrikalardı memleket menşigine  ötkizip , olardıñ zañdı ielerin ata bastadı. Osı sayasat salınan Reseyde 1918 jıldıñ naurız ayınan bastap Azamat soğısı kezeñi bastaldı. Azamat soğısı 1918 jılı bastalıp, 1920 jıldıñ ayağına deyin bardı. Lenin «Azamat soğısı jürip jatır» dep öz diktaturasın ornatıp, bağınbağandardı jappay attırıp jattı. Sol sebepten ekonomikalıq narıqtıq qatınas jäne äleumettik twrmıstıq jağday tım tömendep,  ayağı 1921 jılğı aşarşılıqqa apardı. Ortalıq Reseydi azıq tülikpen qamtamasız etu  üşin Wlttıq ölkelerdi , äsirese qazaq jerin qattı qısıp, halıq quğındalıp, Qıtayğa qonıs audaruğa mäjbür boldı.

2)Korrupciya men aşıq tonau küşeydi. Bwl ürdis aldımen Petrograd, Mäskeu, Ortalıq Reseyde jäne Resey otarlarında anıq bayqaldı. Mäselen, Qazaqstan men Orta Aziyada Resey äskerileri men qarulanğan orıs krest'yandarı jergilikti halıqtı aşıq tonau jolına tüsti.1921 jıldan bastap jaña ekonomikalıq sayasat bastaldı.”Prodrazverstka”  sayasatı säl jwmsarıp ornına “Prodnalog”, yağni belgilengen salıq kölemi keldi. Şarualarğa jeke şaruaşılıq jürgizuge , däuletti şarualarğa  sırttan jwmıs qolın jaldauğa rwqsat berildi. Sol siyaqtı erkin saudağa bet alu bastalıp, tiyanaqtı Resey rubli payda boldı. Biraq bwl tolıq därejeli narıqtıq qatınas emes edi. Kommunistik diktatura men bir partiyalıq jüye ornıqqan jerde liberalizm bolu mümkin emes edi.1928 jıl iri bay feodaldardıñ mülki men malı tärkilinip, narıqtıq qatınastan tağı da şegindi.1929—1932 jıldarı jappay kollektivtendiru nauqanı jürgizilip, onıñ ayağı aşarşılıq näubetpen ayaqtalıp, qazaqtıñ jartısı aşarşılıqtan qırıldı, qalğanı bol'şevizm rejimine köndi. Basqa tiri qalğanı köteriliske şıqtı, şet elderge, basqa respublikalarğa qaşıp tındı.1920 jılı Qazaqstan avtonomiyalıq respublika märtebesin alıp, Resey qwramında qaldı. Keyinnen 1936 jılı Odaq respublikası atanıp, Reseymen teñ därejeli respublika KSRO odağınıñ sub'ektisine aynaldı. Birte, birte respublikalar jäne jergilikti elitalar ıqpal alıp, öz müddelerin basqa wlt respublikalarmen birge qorğaytın därejege jetti. Respublikalar özara talasıp, bir-biriniñ territoriyasın tartıp alatın hälge jetti.

3) KSRO-nıñ , sonıñ işinde Reseyde sayasi ekonomikalıq, äleumettik dağdarıs küşeyip keydi. Joğarıda aytılğan 1919-1920 jıldardağı “Prodrazverstka” sayasatı, 1918-1920 jıldardağı Azamat soğısınıñ zardaptarı, 1921 jılğı aşarşılıq zaualın jaña ekonomikalıq sayasat özgerte almadı. Bwl narıqsız, şektelgen narıqtıq ekonomikalıq rejim Keñes Ükimeti sayasatınıñ negizgi principinde, kolhozdastıru jıldarında (1929-1933) jäne odan keyingi kezeñderde bayqaldı.Sol siyaqtı Birinşi , Ekinşi , Üşinşi besjıldıqtar halıqtı ayausız janşu jolımen jürdi. Ekinşi düniejüzilik soğıs jıldarınıñ aldında (1937-1939) jappay repressiyalar, jazıqsız jazalau nauqanı jürdi. Narıqsız, şala narıqtı  Resey «Wlı Otan» soğısınan keyin  birneşe ret narıqqa tüspek bolıp “Hozrasçet”- şaruaşılıq esep ornatpaq bolıp, birqatar narıqtıq talpınıstar jasadı. Biraq onıñ barlığı sätsizdikke wşıradı. Sebebi sayasi jüye kommunistik principke negizdelgen bolatın. KSRO-nıñ besjıldıq josparları tek qağaz jüzinde orındalıp, “pripiski”, qosıp jazu , jalğan aqparat beru attı zaualğa wşıradı. Sonımen, pripiski jäne josparlı jüyege negizdelgen ekonomika ülken dağdarısqa wşıradı.

4) KSRO-nıñ Wlt sayasatı imperiyalıq jäne şovinistik principke negizdelgen. KSRO pakt Ribbentrop-Molotov kelisimşartına  säykes, Germaniya men Pol'şanıñ territoriyasın bölip aldı.Sol siyaqtı Germaniyanıñ ,Finlyandiyanıñ , Rumıniyanıñ ,Monğoliyanıñ birqatar jerin küşpen tartıp iemdendi. Ekinşi Düniejüzilik  soğıs jıldarı Ortalıq jäne Şığıs jäne Ortalıq Evropada birqatar memleketti basıp alıp, sattelit memleketter qauımdastığın ornattı.1939-1945 jıldardağı Ekinşi Düniejüzilik  soğıs bitisimen Qırği qabaq soğısı bastaldı. AQŞ pen Batıs evropalıq memleketter NATO äskeri birlestigin wyımdastırdı. Sattelit memleket qatarında – Şığıs Germaniya, Pol'şa, Vengriya,Çehoslovakiya, Rumıniya , YUgoslaviya, Albaniya boldı. Aziyada KSRO Japoniyağa qarsı soğısqa qatısıp, Qıtay men Soltüstik Koreyanıñ payda boluına ıqpal etti. Keyin olardıñ birqatarı KSRO-ğa bağınbay ketti. Atalğan memleketterdiñ köbisi KSRO-nıñ materialdıq, finanstıq, äskeri kömegin wzaq uaqıt alıp otırdı. KSRO-nıñ öz jağdayı tım auır bolğandıqtan, olarğa kömekti şekteuge tura keldi. Saldarınan ”Demokratiyalıq elder” atanğan bağınıştı bolğan memleketterdiñ birazı KSRO-ğa bağınbay ketti.Olardıñ köbisinde bastapqı kezeñde marionettik basşılar boldı. Sol siyaqtı KSRO Afrikağa qol sozıp, olarda da  wlt azattıq qozğalıstar bastadı.Wlttıq azattıq qozğalıstar kolonialdıq soğısqa wlastı. Olarğa KSRO öz halqınıñ auzınan jırıp qarjı, azıq- tülik, qaru-jaraq berip otırdı. Mäselen, 1954jılı Qairda arab elderiniñ wlt-azattıq soğısın qoldau ştab-päteri payda boldı.1961 jılı Afrika jılı dep järiyalandı. KSRO Aljir partizandarın  qarulandırıp,olarğa  äskeri nwsqauşı jiberip otırdı, Aljirdegi francuz otarşıldarın qırdı. KSRO äskeri 1948-1968 jıldarı Çehoslovakiyada, 1956 jılı Vengriyada kommunistik KSRO-nıñ tärtibin wstap twru maqsatında kontrrevolyuciyanı janşıp küş körsetti. KSRO-nıñ barlıq äreketteri KSRO byudjetine qıp-qızıl şığın alıp keldi. Saldarınanl halıqtıñ twrmısı tömendedi. Ärbir sayasi oqiğa Qırği qabaq soğıs jağdayın odan sayın wşıqtırıp, KSRO-nıñ reformaların keri tarttı.

1985 jılı jağday kürt özgerdi.Bwl özgeris mäjbürlikter sebebinen boldı. Barlıq ekonomikalıq jäne äleumettik kinärattar 1985 jılı KSRO-da sayasi biliktiñ sayasi reformalarğa baruına äkeldi. KSRO-nıñ Kommunistik Partiyasınıñ  Bas  hatşısı bolıp M.S.Gorbaçev tağayındalıp, “Qayta qwru men demokratiyalandıru” sayasatı jariyalandı. Aqır soñında «Qayta qwru men demokratiyalandıru» sayasatı El'cinge KSRO-nı ıdıratuğa köp septigin tigizdi. Sebebi El'cinniñ sayasi qayratkerlik äreketteri mäjbürlik jağdayında jürip, basqa al'ternativa joqtığınıñ nätijesi edi. KSRO qwladı.Basqa Respublikalarmen qatar Qazaqstan respublikası da egemendik aldı.

Reseydiñ  memleket retinde ıdırau faktorları:

1)El'cin 1991 jıldan bastap sol kezdegi Resey prem'eri Gaydarmen birge sayasi jäne narıqtıq reformalar jürgizdi. Sol reformalardıñ  jäne mwnay men gaz bağasınıñ köterilui Resey ekonomikasınıñ eselep ösuine alıp keldi. El'cinnen keyin prezidenttik kresloğa Putin otırdı. Reseydiñ işki jäne sırtqı sayasatı özgerdi. Putin Reseydiñ prem'er-ministri bolğan twsında Şeşenstandı küşpen janşıp, oğan basşı retinde öz adamın, Ramzan Qadırovtı qoydı.

2)Putin bara kele Batıs elderimen konfrontaciya sayasatına  tüsip, Reseyge qarsı ekinşi qırği qabaq soğısınıñ bastaluına sebepker  boldı.2008 jılı Resey Gruziyağa qarsı aşıq agressiya jasap, Oñtüstik Alaniyanı Gruziyadan tartıp aldı. Keyinnen 2014 jılı Resey Qırımdı anneksiyalap, Şığıs Ukrainağa äsker kirgizdi.

3)Resey ekonomikası qatarınan on jıl ekonomikalıq stagnaciya jağdayında.Soñğı tört jılda Reseyde twrmıs deñgeyi tömendedi.

4) Reseydiñ ekonomikalıq tauqımetteri sayasi qarsılıq akciyaların tudırdı. Qarsılıq äreketterdiñ şıñı pensiyalıq jastı wlğaytuğa baylanıstı boldı.

5) Endigi kezeñde Resey, YAkutiya, Tuva, Şeşenstan, Inguşetiya, Alaniya, Tatarstan, Başqwrtstan t.s.s. birqatar otarlarınan ayırıladı. Sol siyaqtı Qırımdı Ukrainağa qaytaruğa mäjbür boladı.

“The Qazaq Times”