قىتاي ءوزى ايتقانداي «ايداھار ەل» مە؟

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىن ايتقان كەزدە، بەيجىڭ، شانحاي، گۋاڭجۋ (گۋانچجوۋ), ءشىنجىن (شەنچجەن) قاتارلى ءىرى قالالاردى، وعان قوسا دامىعان ينفراقۇرىلىم مەن كول-كوسىر بايلىقتى ەلەستەتۋگە ۇيرەنگەنبىز. الايدا، قىتايدىڭ اۋىل-قىستاقتارىنداعى جاعدايلاردى ەلەستەتىپ كوردىك پە؟ الەمنىڭ ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاسى دەگەن ءسوز قحر-عا تەلىنگەنىمەن، بۇل ەل حالقىنىڭ ءبارى ىرعىن بايلىقتا وتىر دەگەن ءسوز ەمەس. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى جاڭا رەفورمانى قولعا العاننان تارتىپ، قىتاي ۇكىمەتى «حالىقتى كەدەيلىكتەن قۇتقارۋ» دەگەن ۇراندى اۋزىنان تاستاعان ەمەس. وتكەن اپتادا سوڭىنا شىققان قىتاي كومپارتياسىنىڭ قۇرىلتايىندا دا ەل باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين/ Xi Jinping) حالىقتى كەدەيلىكتەن قۇتقارامىن دەپ ۋادە ەتتى.

وسىدان 68 جىل بۇرىن بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستىك رەجيم ءوز بيلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قىتايداعى بارلىق ۇلتتاردى بەيبىت، داۋلەتتى، جاقسى تۇرمىسقا جەتكىزۋگە ۋادە ەتكەن. ال بۇگىنگى كۇنى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ كوممۋنيستەرگە وسى ۋادەسىن ۇمىتپاۋعا شاقىرىپ، 2020 جىلعا بارعاندا اۋىلدى جەرلەردەگى كەدەيلىك كورسەتكىشىن ەڭ تومەنگى شەككە جەتكىزۋگە ۋادە بەردى. ءتىپتى بۇنى ءوزىنىڭ ساياسي امبيتسياسى، مۇراگەرلىك ءىسى رەتىندە قابىلدايتىنىن ايتتى. شي ءجينپيڭنىڭ بۇل ءسوزى كۇندىك تابىسى 6,3 يۋاننان (شامامەن 321 تەڭگە) از بولعان قىتايلىقتارعا باعىتتالدى. ال بۇنداي تومەن تابىستاعى قىتايلىقتاردىڭ سانى 43 ملن ادامنان اسادى. بۇل قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بەلگىلەگەن كەدەيلىك شەگى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كورسەتكەن ستاتيستيكالىق مالىمەتىنە قاراعاندا، 5 جىل بۇرىن بۇل كورسەتكىشتە 100 ملن ادام بولعان.

وتكەن اپتالاردا قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ ۇستانىمىن، اتقارۋعا ءتيىستى ستراتەگيالىق جوسپارلارىن نىعايتۋ ءۇشىن، قكپ-دا ماۋ زىدوڭنان كەيىنگى ماڭىزدى ساياسي تۇلعا رەتىندە، ءوز يدەياسىن پارتيا جارعىسىنا ەنگىزدى. ول جانە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن باستى ورىنعا قوياتىنىن اڭعارتىپ، ەكونوميكالىق قىسقارتۋدى العا قويدى. وسىلايشا كومپارتيا قىتايداعى ءوزىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن اشتى دەپ جار سالدى. الايدا، شي ءجينپيڭنىڭ جوعارى كوزقاراسى مەن قىتايدىڭ اۋىلدىق جەرلەرىنىڭ شىنايى جاعدايى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. قىتاي اۋىلدارىندا دا جاستار تۇگەلىمەن ءىرى قالالارعا ويىسقان. اۋىل تۇرعىنداردىڭ باسىم كوبى قارتتاردان تۇرادى. اۋىلدىق جەرلەردە ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەر ءالى دە ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە. ال ءىرى قالالارداعى جۇمىس كۇشتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورتا ءبىلىم العانداردىڭ ويىن الاڭىنا اينالعان. بۇل كورسەتكىش جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى.  الەمدىك بانكتىڭ (World Bank) كورسەتكەن مالىمەتىنە قاراعاندا، ەلدەگى 500 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ كۇندىك ورتاشا كىرىسى 5,50 دوللاردان تومەن تۇرادى.

قىتاي كومپارتياسىنىڭ ۇرانى – بارلىق قىتايلىق ازاماتتار بىردەي ساپالى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ. الايدا قازىر قىتايدا كوپتەگەن قارجى الىپتارى، ميللياردەرلەر، ميلليونەرلەر مەن بىرگە تۇرمىس دەڭگەيى تومەن حالىقتار ءومىر ءسۇرىپ وتىر. بۇلاردىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى قىسقارتۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن قايشىلىقتارعا الىپ كەلەرى انىق. ەكونوميكالىق جاڭارۋدى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان كۇش-جىگەر قىتايدى سوڭعى الەمدىك دەرجاۆاعا اينالدىرا باستاعانىمەن، ول ءالى دە دامۋشى ەل بولىپ كەلەدى. سەبەبى، تۇرمىس جاعدايى تومەن حالىق سانى ءالى دە كوپ. ال بۇل جاعدايعا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ باسەڭدەۋى جانە وڭدەۋشى سەكتورداعى جۇمىس ورىندارىنىڭ جوعالۋى از قامتىلعان وتباسىلارعا قىسىمنىڭ ارتۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. وسى اتالعاننىڭ ءبارى دە «شي جينپيڭ يدەياسىن» جۇزەگە اسىرۋىنا ۇلكەن كەدەرگىلەر.

«بارىس ەل» بولامىز دەگەنىمىزدەي، قىتاي جۇرتى «ايداھار» بولعىسى كەلگەن شىعار، بىراق رەسمي تۇردە ءوزىن ايداھار دەپ اتاعان ەمەس. مۇمكىن ونى ءبىز سولاي دەپ اتادىق. ءبىزدى سولاي اتاۋعا يتەرمەلەگەن نە نارسە؟ بۇعان بارلىق كوممۋنيستىك پارتيا بيلەگەن ەلدەرگە ءتان، جوقتى بار ەتىپ كورسەتكىش، كوپىرمە ساياسي قىزىل سوزگە تولى مالىمەتتەردەن تۇراتىن اقپاراتتاردىڭ ىقپالى بولماي قالعان جوق. اقپاراتتىق سوعىس داۋىرىندە كينولارىنان تارتىپ، شەتەلگە شىعاراتىن زاتتارىنا بەينەلەنگەن ايداھار سيمۆولدارى ءبىزدى وسى ءبىر ميفكە ۇيرەتىپ-اق جاتىر. ءبىر جارىم ملرد حالقى بار ەلدە، «كۇننەن جارالعان قۇدىرەتتى كومپارتيانىڭ» ساۋلەسى تۇسپەي قالعان اۋىلدار جەتىپ ارتىلاتىنىن بىلەمىز بە؟ قىتاي باسشىسىنىڭ كەدەيلىكتەن قۇتقارامىن دەپ بەرگەن ۋادەسى ول ايتقانداي وڭاي ءىس پە؟

نە دەگەنمەن قىتايدىڭ بيلىكتەگى پارتياسى ءبىر جاڭارۋعا جول تارتتى. ولار پارتيالارىنىڭ 70 جىلعا جۋىق تولىقتاي ورىنداي الماعان ۋادەسىن جۇزەگە اسىرا الا ما، جوق پا – بۇل ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. قىتايدا قازىر «شي جينپيڭ يدەياسىنىڭ» جالاۋى جەلبىرەپ تۇر. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا نازار اۋدارعانىمىزدا كوبىنىڭ اۋىلدى جەرلەردەگى سۋ، ەلەكتر، گاز، ەمدەۋ جانە ءبىلىم بەرۋ ساپاسى تۋرالى كوپتەپ رەسمي حابارلار تاراتىپ جاتقانى بايقالادى. «كەدەيلىكتەن ارىلۋ ۇرانى» قىتايدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن شارلاپ ءجۇر.

ەل ىشىندە حالىقتى جاقسى تۇرمىسقا جەتكىزۋدى پارتيانىڭ نەگىزگى مىندەتى ەتىپ بەلگىلەگەن قىتاي باسشىسى، وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەن افريكانى قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسىن بەكىتتى. ءتىپتى وسى وڭىرلەردى قىتاي تاجىريبەسىنەن ۇلگى الۋعا شاقىرۋدا. قىتاي باسشىسى ءوز جوباسىن ورتاعا سالعانىمەن ونى جۇزەگە اسىرۋدا كەدەرگىلەر كوپ. ايتسە دە بۇل سول ەلدىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىنا مىقتاپ ەندى. وسى اتالعان قادامدارىنان بىزگە ۇيرەنەتىن دە، جيرەنەتىن دە، ساقتاناتىن دا سەلبەسەتىندە تۇستارى كوپ. «جاقسى تۇرمىسقا جەتىپ الىپ»، باسەكەگە قابىلەتتىلىككە ۇمتىلىپ جاتقان ەلىمىز ءۇشىن شىعىس ىرگەمىزدەن اڭداۋعا ءتيىستى جايت وسى. دەگەنمەن، «ايداھاردىڭ ازۋى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بار»، تاريح تارازىسى حالىقتاردى توككەن قان مەن تەرىنە قاراي سالماقتايتىنى شىن.

“The Qazaq Times”