Qıtay özi aytqanday «aydahar el» me?

Qıtay Halıq Respublikasın aytqan kezde, Beyjiñ, Şanhay, Guañju (Guançjou), Şinjin (Şen'çjen') qatarlı iri qalalardı, oğan qosa damığan infraqwrılım men köl-kösir baylıqtı elestetuge üyrengenbiz. Alayda, Qıtaydıñ auıl-qıstaqtarındağı jağdaylardı elestetip kördik pe? Älemniñ ekinşi iri ekonomikası degen söz QHR-ğa telingenimen, bwl el halqınıñ bäri ırğın baylıqta otır degen söz emes. Ötken ğasırdıñ 80-şi jıldarı jaña reformanı qolğa alğannan tartıp, Qıtay ükimeti «halıqtı kedeylikten qwtqaru» degen wrandı auzınan tastağan emes. Ötken aptada soñına şıqqan Qıtay Kompartiyasınıñ qwrıltayında da el basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin/ Xi Jinping) halıqtı kedeylikten qwtqaramın dep uäde etti.

Osıdan 68 jıl bwrın bilikke kelgen kommunistik rejim öz biligin qamtamasız etu üşin, Qıtaydağı barlıq wlttardı beybit, däuletti, jaqsı twrmısqa jetkizuge uäde etken. Al bügingi küni Qıtay basşısı Şi Jinpiñ kommunisterge osı uädesin wmıtpauğa şaqırıp, 2020 jılğa barğanda auıldı jerlerdegi kedeylik körsetkişin eñ tömengi şekke jetkizuge uäde berdi. Tipti bwnı öziniñ sayasi ambiciyası, mwragerlik isi retinde qabıldaytının ayttı. Şi Jinpiñniñ bwl sözi kündik tabısı 6,3 yuannan (şamamen 321 teñge) az bolğan qıtaylıqtarğa bağıttaldı. Al bwnday tömen tabıstağı qıtaylıqtardıñ sanı 43 mln adamnan asadı. Bwl Qıtay ükimetiniñ belgilegen kedeylik şegi. Qıtay ükimetiniñ körsetken statistikalıq mälimetine qarağanda, 5 jıl bwrın bwl körsetkişte 100 mln adam bolğan.

Ötken aptalarda Qıtay basşısı öziniñ wstanımın, atqaruğa tiisti strategiyalıq josparların nığaytu üşin, QKP-da Mau Zıdoñnan keyingi mañızdı sayasi twlğa retinde, öz ideyasın partiya jarğısına engizdi. Ol jäne halıqtıñ ömir süru sapasın bastı orınğa qoyatının añğartıp, ekonomikalıq qısqartudı alğa qoydı. Osılayşa kompartiya Qıtaydağı öziniñ jaña däuirin aştı dep jar saldı. Alayda, Şi Jinpiñniñ joğarı közqarası men Qıtaydıñ auıldıq jerleriniñ şınayı jağdayı arasında ülken ayırmaşılıq bar. Qıtay auıldarında da jastar tügelimen iri qalalarğa oyısqan. Auıl twrğındardıñ basım köbi qarttardan twradı. Auıldıq jerlerde bilim beru, densaulıq saqtau jäne äleumettik qızmetter äli de är türli deñgeyde. Al iri qalalardağı jwmıs küşteriniñ basım köpşiligi orta bilim alğandardıñ oyın alañına aynalğan. Bwl körsetkiş jıldan jılğa ösip keledi.  Älemdik banktiñ (World Bank) körsetken mälimetine qarağanda, eldegi 500 millionğa juıq adamnıñ kündik ortaşa kirisi 5,50 dollardan tömen twradı.

Qıtay kompartiyasınıñ wranı – barlıq qıtaylıq azamattar birdey sapalı ömir süruin qamtamasız etu. Alayda qazir Qıtayda köptegen qarjı alıptarı, milliarderler, millionerler men birge twrmıs deñgeyi tömen halıqtar ömir sürip otır. Bwlardıñ arasındağı alşaqtıqtı qısqartudıñ özi de ülken qayşılıqtarğa alıp keleri anıq. Ekonomikalıq jañarudı jetildiruge bağıttalğan küş-jiger Qıtaydı soñğı älemdik derjavağa aynaldıra bastağanımen, ol äli de damuşı el bolıp keledi. Sebebi, twrmıs jağdayı tömen halıq sanı äli de köp. Al bwl jağdayğa ekonomikalıq damudıñ bäseñdeui jäne öñdeuşi sektordağı jwmıs orındarınıñ joğaluı az qamtılğan otbasılarğa qısımnıñ artuına äkelui mümkin. Osı atalğannıñ bäri de «Şi Jinpiñ ideyasın» jüzege asıruına ülken kedergiler.

«Barıs el» bolamız degenimizdey, Qıtay jwrtı «aydahar» bolğısı kelgen şığar, biraq resmi türde özin aydahar dep atağan emes. Mümkin onı biz solay dep atadıq. Bizdi solay atauğa itermelegen ne närse? Bwğan barlıq kommunistik partiya bilegen elderge tän, joqtı bar etip körsetkiş, köpirme sayasi qızıl sözge tolı mälimetterden twratın aqparattardıñ ıqpalı bolmay qalğan joq. Aqparattıq soğıs däuirinde kinolarınan tartıp, şetelge şığaratın zattarına beynelengen aydahar simvoldarı bizdi osı bir mifke üyretip-aq jatır. Bir jarım mlrd halqı bar elde, «künnen jaralğan qwdiretti kompartiyanıñ» säulesi tüspey qalğan auıldar jetip artılatının bilemiz be? Qıtay basşısınıñ kedeylikten qwtqaramın dep bergen uädesi ol aytqanday oñay is pe?

Ne degenmen Qıtaydıñ biliktegi partiyası bir jañaruğa jol tarttı. Olar partiyalarınıñ 70 jılğa juıq tolıqtay orınday almağan uädesin jüzege asıra ala ma, joq pa – bwl öz aldına bir mäsele. Qıtayda qazir «Şi Jinpiñ ideyasınıñ» jalauı jelbirep twr. Bwqaralıq aqparat qwraldarına nazar audarğanımızda köbiniñ auıldı jerlerdegi su, elektr, gaz, emdeu jäne bilim beru sapası turalı köptep resmi habarlar taratıp jatqanı bayqaladı. «Kedeylikten arılu wranı» Qıtaydıñ tükpir-tükpirin şarlap jür.

El işinde halıqtı jaqsı twrmısqa jetkizudi partiyanıñ negizgi mindeti etip belgilegen Qıtay basşısı, Oñtüstik Şığıs Aziya men Afrikanı qarjılandıru bağdarlamasın bekitti. Tipti osı öñirlerdi Qıtay täjiribesinen ülgi aluğa şaqıruda. Qıtay basşısı öz jobasın ortağa salğanımen onı jüzege asıruda kedergiler köp. Äytse de bwl sol eldiñ strategiyalıq josparına mıqtap endi. Osı atalğan qadamdarınan bizge üyrenetin de, jirenetin de, saqtanatın da selbesetinde twstarı köp. «Jaqsı twrmısqa jetip alıp», bäsekege qabilettilikke wmtılıp jatqan elimiz üşin şığıs irgemizden añdauğa tiisti jayt osı. Degenmen, «aydahardıñ azuı bolsa, böriniñ Täñiri bar», tarih tarazısı halıqtardı tökken qan men terine qaray salmaqtaytını şın.

“The Qazaq Times”