رەسەيدىڭ ۋكراينادا كەڭ اۋقىمدى سوعىس باستاعانىنا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بولدى. بىراق ۋكراين تاقىرىبىنا قاتىستى جالعان ناسيحاتتىق اقپاراتتى رەسەي بۇدان الدەقايدا ەرتەرەك تاراتا باستاعان. ينتەرنەتتە «گورلوۆكا مادونناسى» («گورلوۆسكايا مادوننا»), ۋكرايناداعى بيولوگيالىق زەرتحانالار، رەسەيدى اينالا قورشاعان «ناتو اسكەرلەرى» جانە باسقا دا وسىنداي كوپتەگەن جالعان اقپاراتتار مەن قولدان جاسالعان بەينەماتەريالدار بىرنەشە جىلدان بەرى تارالۋدا.

وكىنىشتىسى، قازاقستاندىقتار اراسىندا وسىعان سەنەتىندەر از ەمەس جانە ارنايى وپەراتسيانى رەسەي ءبىرىنشى باستاماعاندا، ۋكراينا شابۋىلعا كىرىسەتىن ەدى دەپ كامىلسىز يلانادى. وكىنىشكە قاراي، مۇنداي قازاقستاندىقتار مىڭداپ سانالادى.

رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى «ارنايى وپەراتسياسىن» ءالى كۇنگە رەسەيلىك نارراتيۆ نەگىزىندە قابىلدايتىندارعا، كيەۆتى ناتسيستەر جاۋلاپ الدى، رەسەي ارمياسى تەك اسكەري نىساندارعا شابۋىل جاسايدى دەپ سانايتىن وتانداستارىمىز جانە وسى تاقىرىپتا جازاتىن جۋرناليستەر مەن رەداكتسيالار ءۇشىن ءبىز  فەيكتەردى اشكەرەلەيتىن جەتى ماقالا دايىندادىق.

تومەندە «ۋكرايناداعى سوعىس: فەيكتەردى اشكەرەلەۋ» اتتى توپتاماسىنان العاشقى ماقالا.

«مەن ارنايى اسكەري وپەراتسيانى باستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. ونىڭ ماقساتى - سەگىز جىل بويى كيەۆ رەجيمى تاراپىنان زورلىق-زومبىلىق پەن گەنوتسيدكە ۇشىراعان ادامداردى قورعاۋ»، - دەپ 24 اقپانعا قاراعان ءتۇنى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۋكرايناعا باسىپ كىرەتىنىن جاريالادى.

بۇدان ءارى «سەندەر دونباسس بومبالانعان سەگىز جىل بويى قايدا بولدىڭدار» دەپ ميلليونداعان رەسەيلىكتەردىڭ ساناسىنا كۇن سايىن «سىنالاپ ەندىرىلگەن» ءسوز ۋكرايناداعى قاندى سوعىستى اقتاپ الۋدىڭ باستى امالىنا اينالدى.

قاراپايىم جان ءۇشىن بۇل تۇيىققا تىرەيتىن سۇراق، ويتكەنى مۇنداي وتىرىكتى سالعان جەردەن جوققا شىعارۋ وڭاي ەمەس. سونىمەن قاتار، وسىعان ۇقساس كىرپىششە  قيۋلاستىرىلعان تاعى دا ونشاقتى ورىس ميفتەرىنىڭ قابىرعاسىن قاقىراتا كەتۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ كوزدەگەنىمىز دە - وسى.

 

دونباسستىڭ «ەرەكشە» حالقى تۋرالى

№1 تۇجىرىمنان باستايىق. دونباسس حالقى ءاردايىم «ەرەكشە» بولعان، ۋكراينانىڭ قالعان بولىگىنەن مۇلدەم وزگەشە، كيەۆ تاراپىنان قىسپاق كورىپ، قۇقاي شەكتى جانە وزدەرىن مۇلدە ۋكراين دەپ سانامايدى دەپ رەسەيدىڭ ۇگىت-ناسيحاتى سەندىرىپ باعادى.

الدىمەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1897 جىلعى ساناق دەرەكتەرىن كەلتىرەيىك، وندا قازىرگى دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارى تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى «مالوروسستار» بولعانىن جانە ۋكراين تىلىندە سويلەگەنىن ايقىن دالەلدەنەدى.

وسىدان 30 جىل وتكەن سوڭ، 1926 جىلى جۇرگىزىلگەن العاشقى كەڭەستىك حالىق ساناعى دونباسس تۇرعىندارىنىڭ 64,05% - ۋكرايندار، 26,08% - ورىستار، سونىمەن قاتار نەمىستەر، گرەكتەر جانە ەۆرەيلەردىڭ دە ايتارلىقتاي بولىگىن قۇراعانىن كۋالاندىردى.

كسرو-داعى يندۋستريالاندىرۋ جىلدارىندا، ونەركاسىپتى دامىتۋ تۋرالى بۇيرىق بويىنشا دونباسس وڭىرىنە ماماندار مەن جۇمىسشىلار جىبەرىلگەن كەزدە عانا ورىستاردىڭ جاپپاي اعىلۋى ەتەك جايدى. ءدال وسىنداي ۇدەرىس قازاقستاندا تىڭ يگەرۋ داۋىرىندە بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

1979 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا ورىستار مەن ۋكراينداردىڭ سانى تۋرالى مالىمەتتەردى مىنا كەستەدەن  كورۋگە بولادى.

دەرەككوز: رگاە رف (بىۆ. تسگانح سسسر), فوند 1562, وپيس 336, ەد.حر. 6174-6238 (9س-كەستە. حالىقتىڭ ۇلتى مەن انا ءتىلى بويىنشا ءبولىنۋى).

ءتىپتى XXI  عاسىردىڭ باسىندا، 2001 جىلى ۋكراينادا جۇرگىزىلگەن جالعىز حالىق ساناعى بويىنشا، ەكى وبلىستا دا (دونەتسك جانە لۋگانسك) ۋكرايندار تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگىن - 57% جانە 52%، ال ورىستار – تيىسىنشە 38% جانە 44% قۇراعان.

بۇل رەتتە ورىستار ۋكراين قوعامىنا تولىقتاي كىرىكتىرىلگەن ەدى. وعان كەلەسى دەرەك دالەل: 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا وتكەن رەفەرەندۋم كەزىندە «ءسىز ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋ تۋرالى اكتىسىن راستايسىز با؟» دەگەن سۇراققا دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارى تۇرعىندارىنىڭ 83,9%-ى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن، ياعني ول كەزدە سەپاراتيزم نەمەسە رەسەيگە ۇمتىلۋ تالپىنىستارى استە بولعان جوق. 

 

دونباسستىڭ ۋكراينا ومىرىنەن «بولەك» بولۋى تۋرالى

№2 تۇجىرىم – دونباسس ەل ومىرىنە «ينتەگراتسيالانباعان-مىس» دەگەن اڭگىمە. بۇل ءسوز ءتىپتى تۇسىنبەستىكتى تۋدىرادى. ويتكەنى، دونباسس ۇنەمى بۇكىل ۋكراينا ساياساتىن ايقىنداۋدا ۇستەمدىك قۇرعان وڭىرلەردىڭ ءبىرى بولدى.

2003 جىلدان بەرى ۋكرايناداعى نەگىزگى ساياسي كۇشتەردىڭ ءبىرى - دونباسستا قۇرىلعان جانە ەڭ الدىمەن وسى ءوڭىر حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، پارلامەنتتىك سايلاۋدا داۋىس جيناۋ مولشەرىن جىلدان-جىلعا ارتتىرا تۇسكەن پارتيا رەگيونوۆ بولدى.

2010 جىلى دونەتسك كلانىنىڭ وكىلى ۆيكتور يانۋكوۆيچ (وعان دەيىن ول ءۇش رەت پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىن يەلەنگەن) ۋكراينا پرەزيدەنتى اتاندى، ال ەلدەگى ماڭىزدى قىزمەتتەردىڭ بارلىعى دونباستىقتارعا بۇيىردى.

بۇل حالىقتىڭ جاسىرىن نارازىلىعىن تۋدىردى، ويتكەنى ەلدىڭ ءتىپتى باتىس ايماقتارىنا بۇرىن-سوڭدى اياق باسپاعان «دونەتسك تۋمالارىن» باسشىلىققا جولدايتىن.

2010-2013 جىلداردا بۇل ۇدەرىستىڭ ۇلعايعانى سونشالىق، حالىق  اراسىنداعى ءازىل-قالجىڭداردا دا كورىنىس تاپتى. مىسالى، سول كەزدە «دونەتسك تۇرعىندارى كوشەگە شىعۋدان قورقادى، ويتكەنى ولاردى بىردەن ۇستاپ الىپ، باسقا وبلىستاردى باسقارۋعا جىبەرەدى» دەگەن تانىمال ءازىل بار ەدى.

ياعني، «دونەتسك تۇرعىندارىنا جاسالعان قىسىم» تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ قيسىنسىزدىعى ايدان انىق: ەلدىڭ ساياسي ومىرىندە، كەرىسىنشە، تولىعىمەن ۇستەمدىك ەتكەن ايماقتى «باسىپ-جانشۋ» مۇمكىن ەمەس.

اقىرىندا، حالىقتىڭ بيلىككە قارسى نارازىلىعى شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ۋكراينادا رەسمي تۇردە «رەۆوليۋتسيا دوستوينستۆا – قادىر-قاسيەت توڭكەرىسى» دەپ اتالعان ەۆرومايدانعا الىپ كەلدى. شەرۋشىلەر جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ۆيكتور يانۋكوۆيچ رەسەيگە قاشىپ كەتتى. ال ۋكراينادا ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلدى. جاڭا پرەزيدەنت سايلاۋىن 2014 جىلدىڭ مامىرىنا بەلگىلەدى. پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن اتقارۋشى رەتىندە ەلدى يۋليا تيموشەنكونىڭ بۇرىنعى سەرىكتەسى الەكساندر تۋرچينوۆ باسقارا باستادى، بىراق ونىڭ بيلىگى وتە ءالسىز ەدى. رەسەي باسشىلىعى ءدال وسى ۇرىمتال تۇس پەن بيلىكتىڭ تۇراقسىزدىعىن ءوز پايداسىنا جاراتىپ ۇلگەردى. اقپان-ناۋرىز ايلارىندا رەسەي قىرىمدى باسىپ الدى، ال ساۋىردە تولقۋلار شىعىس ايماقتارعا قانات جايدى.

ارينە، وسىدان سەگىز جىل بۇرىن ۋكراينادا تۇراقسىزدىق بوي الدى، ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ەۆرومايداندى قولداعانىمەن، مايدان قارسىلاستارى دا، رەسەيشىلدەر دە كوپ ەدى، ولار دا كوشەگە شىعىپ، ءوز تالاپتارىن قويدى. بىراق 2014 جىلدىڭ باسىنداعى ساۋالناما دەرەكتەرى ۋكراينانىڭ شىعىسى مەن قىرىم تۇرعىندارىنىڭ بەلسەندىلىگى ەلدىڭ باسقا ايماقتارىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن بولعانىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ 10 پايىزى عانا «ەگەر قۇقىق بۇزىلسا، نارازىلىق شەرۋلەرىنە شىعاسىز بە» دەگەن سۇراققا «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن، ال حالىقتىڭ 25-30%-ى عانا رەسەيگە قوسىلۋدى قالادى.

سول كەزدە ماسكەۋدەن دونباسس وڭىرىنە «مامانداردى» جىبەرۋ ورىن الدى.

2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءوز-ءوزىن دونەتسك حالىق رەسپۋبليكاسى دەپ جاريالاعان قۇرىلىمعا ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۋماسى، رەسەيلىك PR-مەنەدجەر جانە ساياساتتانۋشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن دونباسس وڭىرىنە ەشبىر قاتىسى بولماعان الەكساندر بوروداي ءبىرىنشى باسشى بولدى.

 

الەكساندر بوروداي تۋرالى نە بىلەمىز

الەكساندر بوروداي ماسكەۋدە تۋعان. 1994 جىلى م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىن تامامداعان.

 1992 جىلى پريدنەستروۆە وڭىرىندەگى قارۋلى قاقتىعىسقا قاتىسقان. 21 قىركۇيەك - 5 قازان وقيعالارى كەزىندە 1993 جىلى ماسكەۋدە الەكساندر بوروداي جوعارعى كەڭەستى قورعاعان اسكەري توپتاردىڭ قۇرامىندا بولدى.

·        1994-1996 جىلدارى ريا نوۆوستي اگەنتتىگىنىڭ اسكەري ءتىلشىسى بولعان، شەشەن قاقتىعىستارى تۋرالى رەپورتاجدار ازىرلەۋمەن اينالىسقان. 1996 جىلدان باستاپ «زاۆترا» گازەتىندە ءتىلشى جانە اسكەري شولۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1999 جىلى «سوتسيوماستەر» ااق كونسالتينگتىك اگەنتتىگىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى، باس ديرەكتورى بولدى (2019 جىلى تاراتىلدى).

·        2012 جىلى «زاۆترا» گازەتىنىڭ YouTube-تەگى بەينە قوسىمشاسى «دەن-تۆ» ارناسىنىڭ باس رەداكتورى بولدى.

·        2010 جىلداردىڭ باسىندا ۋكراينادا ساياسي كەڭەسشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

·        2014 جىلدىڭ اقپان-مامىر ايلارىندا قىرىم رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى سەرگەي اكسەنوۆتىڭ شتاتتان تىس كەڭەسشىسى بولدى.

·        2014 جىلعى 16 مامىردا جاريالانعان دونەتسك حالىق رەسپۋبليكاسى (دحر) جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن جاڭا رەسپۋبليكانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى.

·        2014 جىلدىڭ 8 تامىزىندا ول «داعدارىس مەنەدجەرى» رەتىندەگى جۇمىسىن ءساتتى اياقتاعانىن، دحر-دى «ناعىز مەملەكەتكە» اينالدىرعانىن مالىمدەپ، لاۋازىمنان كەتتى. ودان كەيىن 2014 جىلدىڭ 21 قازانىنا دەيىن دحر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جاڭا توراعاسى الەكساندر زاحارچەنكونىڭ باس كەڭەسشىسى - ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى.

·        2014 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ «دونباسس ەرىكتىلەر وداعى» ايماقارالىق قوعامدىق ۇيىمىنىڭ (ۇيىم 2015 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە رەسمي تىركەلگەن) تەڭ قۇرىلتايشىسى، باسقارما توراعاسى  بولدى.

·        2014 جىلى الەكساندر بورودايعا «دحر باتىرى» اتاعى بەرىلدى.

·        2021 جىلدان بەرى رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ VIII شاقىرىلىمى دەپۋتاتى.

·        2022 جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە رەسەيدە ءىشىنارا اسكەرگە جۇمىلدىرۋ (موبيليزاتسيا) جاريالانعاننان كەيىن، الەكساندر بوروداي دەپۋتاتتىق برونعا قاراماستان، ۋكرايناداعى ارنايى اسكەري وپەراتسيا (سۆو) ايماعىنا ەرىكتى رەتىندە بارۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى.

ءوزىن-ءوزى جاريالاعان رەسپۋبليكانىڭ قورعانىس مينيسترىنە يگور گيركين باردى، ول سترەلكوۆ لاقاپ اتىمەن تانىمال. ول دا ماسكەۋلىك جانە وتستاۆكاداعى فسب (فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ) پولكوۆنيگى، رەسەي جۇرگىزگەن كوپتەگەن سوعىستارعا قاتىسقان.

ول باسقارعان ارانداتۋشىلار (ديۆەرسانتشىلار) توبى دونباسس ءوڭىرىنىڭ بىرنەشە قالاسىن باسىپ العاننان كەيىن، سوعىستىڭ باستالۋىنا بارىنشا جاۋاپتى تۇلعاعا اينالۋ تاعدىرى وعان جازىلىپتى.

گيركين كوپتەگەن سۇحباتتارىندا ەگەر ءوزى بولماعاندا دونباسس قانتوگىس ايماعىنا اينالماس ەدى دەپ اشىق مويىندادى.

«سوعىس وتىن مەن تۇتاتتىم. ەگەر ءبىزدىڭ توبىمىز شەكارانى كەسىپ وتپەگەندە، تۇبىندە ءبارى حاركوۆ پەن ودەسساداعىداي (...) بىتەر ەدى. ءىس جۇزىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزىلعان سوعىستىڭ سەرىپپەسىن ءبىزدىڭ وترياد باستى. وندا قازىر بولىپ جاتقان جاعدايعا مەن جەكە جاۋاپتىمىن»، - دەدى ول 2014 جىلدىڭ قاراشاسىندا.

 دەمەك، يانۋكوۆيچ قاشقاننان كەيىنگى العاشقى ەكى ايدا دونباسس وڭىرىندە قاقتىعىستار بولعان جوق. ال لاڭكەستىككە قارسى وپەراتسيا (اتو) دەپ اتالعان دونباسستاعى سوعىس تەك 14 ساۋىردە – رەسەيلىك يگور گيركين-سترەلكوۆتىڭ ديۆەرسيالىق توبى ۋكراينانىڭ سلاۆيانسك جانە كراماتورسك قالالارىن باسىپ العاننان ەكى كۇننەن كەيىن عانا باستالدى. رەسەيدە ايتىپ جۇرگەندەي، ناتسيستىك باندەراشىلار ونىڭ تۇرعىندارىنا ورىس تىلىندە سويلەۋگە تىيىم سالۋ ءۇشىن دونباسستى بومبالاۋعا كەلگەندە باستالعان جوق.بۇل ۋكراينانىڭ سىرتتان تونگەن باسقىنشىلىققا  جانە ەلدىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان رەاكتسياسى بولاتىن.

وسىلايشا، كيەۆتە بولعان توڭكەرىسپەن كەلىسپەيتىن بەيبىت دونباسس تۇرعىندارىنا ۋكرايندىق سودىرلار شابۋىل جاسادى دەگەن رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ تاعى ءبىر ءميفى كۇيرەپ وتىر.

 

دونباسستا رەسەي اسكەرلەرى 2022 جىلعا دەيىن بولدى ما؟

ەندى رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ كەلەسى 2022 جىلدىڭ 24 اقپانىنا دەيىن دونباسس اۋماعىندا رەسەيلىك اسكەرلەر مۇلدەم بولعان جوق دەگەن №3 تۇجىرىمىنا كوشەيىك.

بۇگىنگى كۇنى، سول وقيعالاردان كەيىن توعىز جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە، ۋكراينا جەرىندە بولعان بارلىق وقيعالار كرەمل وكىلدەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، سول كەزدەگى ءپۋتيننىڭ جاقىن سەرىگى جانە كومەكشىسى بولعان ۆلاديسلاۆ سۋركوۆتىڭ  باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلعانى سەنىمدى تۇردە دالەلدەنىپ وتىر.

سوڭعى جىلدارى ۋكرايناداعى وقيعالارعا قاتىستى كوپتەگەن تاۋەلسىز حالىقارالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ اراسىندا ەڭ رەزونانس تۋدىرعانى 2014 جىلدىڭ تامىزىندا دونەتسك وبلىسىنىڭ ۇستىندە «مالايزيا اۋە كومپانياسىنىڭ» MH-17 رەيسىن زىمىرانمەن اتىپ قۇلاتۋعا قاتىستى زەرتتەۋ بولدى. ۇشاق دونباسس اسپانىندا «بۋك» زەنيتتىك-زىمىراندىق كەشەنىنەن (زمك) اتىلعان زىمىران ارقىلى اتىپ تۇسىرىلگەن.

مىڭداعان ايعاقتاردى، فوتوسۋرەتتەردى، بەينەجازبالاردى، جاسىرىن تىڭدالعان تەلەفون اڭگىمەلەرىن زەرتتەي كەلە، گااگا سوتى 2022 جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا سەگىز جىلعا سوزىلعان شىرعالاڭعا سوڭعى نۇكتە قويدى.

ەۋروپا ەلدەرى الداعى ۋاقىتتا سۇيەنەتىن ۇكىمدە دونەتسك وبلىسى اۋماعىنداعى سوعىس قيمىلدارى ىشكى ازاماتتىق سوعىس ەمەس، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تولىق باقىلاۋىنداعى جانە «دحر جانە لحر جاساعى» اتالاتىن توپتى جەكە قۇراممەن جانە اسكەري تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان حالىقارالىق قارۋلى قاقتىعىس ەكەنىن سوت نانىمدى تۇردە دالەلدەدى.

وسى ورايدا ايتا كەتەيىك، گيركين-سترەلكوۆتىڭ ءوزى وسى ۇدەرىستە 298 ادامنىڭ ولىمىنە تىكەلەي كىنالى ادام رەتىندە، سىرتتاي بولسا دا، ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

ارينە، ءبىز ۋكراينادان ءبولىنۋ يدەياسى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءبىرازىنىڭ كوڭىلىنەن شىققانىن جوققا شىعارمايمىز. دەگەنمەن، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ «كاسىبي سەپاراتيستەرى» جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن كۇندە دە رەسەي اسكەرلەرىنىڭ كومەگىنسىز ۋكراينا ارمياسىنا قارسى تۇرا الماس ەدى.

بۇل تۋرالى 2014 جىلدىڭ قازان ايىندا بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ ايتقانى بار:«رەسەي بولماسا، دحر مەن لحر الدەقاشان كەلمەسكە كەتەر ەدى دەگەندى ءبىر-بىرىمىزدەن جاسىرىپ-جاپپاي-اق قويايىق».

 ەگەر بۇلىك سول كەزدە توقتاتىلعان بولسا، 2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە دونباسس بەيبىت ايماق قالپىندا قالۋ بولاشاعىنان ءۇمىت بولدى. بىراق، رەسەيدىڭ ءوزىن-ءوزى جاريالاعان رەسپۋبليكالاردى قولداۋى تەك «ەرىكتىلەر» مەن نۇسقاۋشىلاردى جىبەرۋمەن شەكتەلمەدى. سودىرلاردىڭ وزدەرى 2014 جىلى «رەسەيدەن كەلگەن بەس مىڭ ەرىكتى» تۋرالى ايتقان. ال پەنتاگون ەسەبىنشە، 2015 جىلدىڭ باسىندا دونباستاعى رەسەيلىك اسكەردىڭ سانى 12 مىڭ بولعان.

ۋكراينا ارمياسى سەپاراتيستەردىڭ قارسىلىعىن باسا الاتىن 2014-2015 جىلدارداعى سوعىس قيمىلدارىنىڭ شەشۋشى ساتتەرىندە رەسەي دونباسسقا اسكەري تەحنيكا مەن تۇراقتى ارميانىڭ جەكەلەگەن بولىمدەرىن جىبەرگەنىن ايعاقتايتىن  ونداعان زەرتتەۋلەر مەن دالەلدەر بار. مۇنى سپۋتنيكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر، اسكەريلەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى فوتوسۋرەتتەرى، سول كەزدە رەسەيدە «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» اسكەري سىيلىقتارىن تابىستاۋدىڭ كوبەيۋى جانە رەسەيلىك جاۋىنگەرلەردىڭ وقۋ-جاتتىعۋلار كەزىندە قازا تاپقان-مىس دەلىنەتىن جۇزدەگەن تابىتتارى دالەلدەيدى.

وسى تاقىرىپ بويىنشا Bellingcat اگەنتتىگى ساراپشىلارىنىڭ اسا اۋقىمدى، ءارى بارىنشا ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋىن وقىپ شىعۋدى ۇسىنامىز، زەرتتەۋ ماتىنىمەن تولىقتاي مىنا جەردەن تانىسۋعا بولادى.

 

 «سوعىس ۋكراينا كەسىرىنەن ۇزاققا سوزىلدى»

«8 جىل بويى بومبالانعان دونباسس» تۋرالى ميفكە نەگىزدەلگەن كەلەسى №4 تۇجىرىمدا سوعىس قيمىلدارىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنا ۋكراينانىڭ ونى توقتاتۋعا قۇلىقسىزدىعى سەبەپ بولعان-مىس دەلىنەدى.

بۇل دەرەكتى ايقىن بۇرمالاۋ دەۋگە بولادى، ويتكەنى، ۋكرايندار وقيعانى ۋشىقتىرۋدان قورقىپ، ءتىپتى دونەتسك جانە لۋگانسك وڭىرلەرىن كۇشپەن قايتارۋعا ارەكەتتەنگەن دە جوق. مىسالى، 2015 جىلدان بەرى ۋكراينالىقتار مايداندا بىردە-ءبىر كەڭ اۋقىمدى شابۋىلعا بارعان جوق.

ونىڭ ۇستىنە، ۋكراينا بيلىگى سوعىستى توقتاتۋ ءۇشىن ايماققا حالىقارالىق بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن تارتۋ يدەياسىن جىلدار بويى قولدادى. بۇل تۋرالى ۋكراينا بۇۇ الاڭىندا، ەۆروپارلامەنتتە، الەم استانالارىندا جانە حالىقارالىق سامميتتەردە ايتىپ وتىردى. ونى بارلىعى جاقتاعانىمەن، ءبىر عانا ەل – رەسەي قارسى شىقتى.

رەسەي بيلىگى بىتىمگەرشىلىك كۇشتەردىڭ كەم دەگەندە جارتىسى رەسەيدەن بولسا كەلىسەتىندەرىن ايتتى، ياعني پريدنەستروۆە ۇلگىسىندە دونباسس وڭىرىندە ءوز اسكەرىن ورنالاستىرۋ جانە سەپاراتيستەردى ۇزاق جىلدار بويى قولداۋ نيەتىن زاڭداستىرماقشى بولدى. ارينە، ۋكراينا بۇعان كەلىسە المادى.

بي-بي-سي ورىس قىزمەتى تاراپتاردىڭ كەلىسىمگە كەلۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان نەگىزگى قايشىلىقتاردى انىقتاۋعا تىرىسقان بولاتىن.وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىمەن مىنا جەردەن تانىسا الاسىزدار.

 

دونباسس حالقىنىڭ گەنوتسيدى تۋرالى

رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ كەلەسى جالعان №5 مالىمدەمەسى ۋكرايندىق جازالاۋشىلاردىڭ دونباسس تۇرعىندارىن گەنوتسيدكە ۇشىراتۋى تۋرالى.

دەگەنمەن، كرەملدىڭ مۇنداي ەڭ ارسىز مالىمدەمەسى وڭاي جوققا شىعارىلادى. ويتكەنى، ناسيحاتشىلار 2022 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن دونەتسك جانە لۋگانسك وبلىستارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ تەك ۇشتەن ءبىر بولىگى عانا دحر مەن لحر بيلىگىندە بولعانىن قاساقانا «جادىنان شىعارادى». تيىسىنشە، باسىپ كىرۋگە دەيىن، دونباسس جەرىنىڭ 60%-دان استامى، ۋكراينالىق زاڭدارى ارەكەت ەتكەن ۋكراينانىڭ تولىق باقىلاۋىنداعى اۋماقتار بولدى.

ۇگىت-ناسيحاتتىڭ جاقتاۋشىلارىن كەلەسى سۇراقپەن وپ-وڭاي تۇيىققا تىرەۋگە بولادى: «ۋكراينا وزىندە بارلىق مۇمكىندىكتەر بولا تۇرا، ءوز باقىلاۋىنداعى اۋماقتاردا دونباسس ءوڭىرىنىڭ باس يگىسى كەلمەگەن حالقىن قۇرتۋ جولىندا نەگە ءوز قولىن ءوزى بايلادى، دونەتسك جانە لۋگانسك قالالارى مەن اۋىلدارىنداعى كوشەلەردە نەگە بومبالار جارىلمادى، ادامدار نەگە بەيبىت ءومىر ءسۇردى؟». وعان جاۋاپ بەرۋ وتە وڭاي: رەسەيدەن استىرتىن جىبەرىلگەن سەپاراتيستەر بولماعان جەرلەدە تىنىش ءومىر جالعاسا بەردى.وسى لوگيكالىق تىزبەك قاراما-قارسى باعىتتا دا جۇمىس ىستەيدى. سەگىز جىلدىق سوعىستان كەيىن امان-ەسەن قالعان لۋگانسك جانە دونەتسك قالالارىن باسىپ الۋدان كەيىنگى سەگىز كۇندەگى ۋكراينانىڭ حاركوۆ، چەرنيگوۆ، رۋبەجنىي، يرپەن قالالارىمەن سالىستىرساڭىز جەتكىلىكتى. بۇل تۋرالى ناۋرىز ايىندا ۋكراينا باسشىسى ۆلاديمير زەلەنسكي ورىس تىلىندە جازىپ جاريالاعان اسا ەموتسيونالدى ۇندەۋىندە دە ايتتى. ۋكراينا پرەزيدەنتىنىڭ سويلەگەن ءسوزىن فوتوسۋرەتتى باسۋ ارقىلى تولىق تىڭداي الاسىزدار.

ۋكراينا تۇسىنداعى بەيبىت ماريۋپول قالاسى مەن ونى رەسەي ارمياسى «ەرلىكپەن ازات ەتكەننەن» كەيىنگى بەينەماتەريالدى مىنا سىلتەمە ارقىلى وتە وتىرىپ سالىستىرىڭىز.

8 جىلعا سوزىلعان جاريالانباعان سوعىس كەزىندەگى لدحر اۋماعىنداعى دونەتسك نەمەسە لۋگانسك وبلىستارىنىڭ قانداي دا ءبىر قالاسىنداعى وسىعان ۇقساس قورقىنىشتى بەينەنى رەسەيلىك ناسيحاتشىلاردىڭ ەشقايسىسى قانشا تىرىسسا دا، تابا المادى.

ەگەر وسىعان ۇقساس دۇنيە تابىلا قالسا، رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحات مۇنداي قورقىنىشتى كادرلاردى تاۋلىك بويى توقتاۋسىز كورسەتە بەرەر ەدى دەگەندى ءبارى تۇسىنەدى.

سونىمەن قاتار، دونباسستاعى قىزمەتىن رەسەي بيلىگى مويىنداعان ساناۋلى ۇيىمداردىڭ ءبىرى، سوعىستىڭ بارلىق جىلدارىندا سوندا ورنالاسقان ەقىۇ-نىڭ حالىقارالىق باقىلاۋ ميسسياسى تاراپىنان ۋكراين اسكەرلەرى قيراتتى دەلىنەتىن بىردە-ءبىر قالا تۋرالى حاباردى ەستىمەدىك.

بۇعان ءبارىبىر سەنگىسى كەلمەيتىندەردىڭ ەسىنە گروزنىي قالاسىنىڭ تاعدىرىن سالۋعا بولادى:1990-شى جىلداردىڭ ورتاسى مەن 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا رەسەي ارمياسى بۇل قالانى دا قازىرگى ماريۋپول سياقتى «بوساتقان بولاتىن».

ونىمەن قويماي، 2014 جىلدان بەرى ۋكراينا تەك سوعىس قيمىلدارىنان قاشقاندارعا عانا ەمەس، باسىپ الىنعان اۋماقتاردا قالعاندارعا دا كومەكتەسىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، لدحر جانە قىرىم بالالارى ءۇشىن ۋكراينا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە تەگىن وقۋعا ءتۇسۋدىڭ ارنايى جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبى بار. ال زەينەتكەرلەر ۋكراينالىق زەينەتاقى الۋ مۇمكىندىگىنە يە (بۇنى حالىقتىڭ باسىم بولىگى پايدالانىپ، ۋكراينالىق جانە رەسەيلىك زەينەتاقىنى قاتار العانداردىڭ دا بولعانىن ايتا كەتەيىك). ۋكراينا سونىمەن قاتار شەك بەلگىلەۋ سىزىعىنىڭ بويىندا بىرنەشە لوگيستيكالىق ورتالىقتار اشتى، وندا باسىپ الىنعان اۋماقتارداعى ادامدار اكىمشىلىك قىزمەتتەر مەن ۋكراينالىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

وسى ورايدا قوسا كەتسەك، ەگەر ەشكىم مويىنداماعان «سۇرى ايماقتا» ءومىر ءسۇرۋ ويداعىداي بولسا، وندا 3 ميلليون دونەتسك تۇرعىندارى ءوڭىردى نەگە تاستاپ شىقتى دەگەن قاراپايىم سۇراق تۋىندايدى.

 

ۆۆس ستاتيستيكاسى:

ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى قاقتىعىس باستالعاننان بەرگى ەكى جىل ىشىندە دونباسس تۇرعىندارىنىڭ جارتىسى بوسقىنعا نەمەسە ەل ىشىندە قونىس اۋدارۋشىعا اينالدى.

حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مالىمەتىنشە، قازىر «دحر-لحر» دەپ اتالاتىن ۋكراينانىڭ باقىلاۋىنان تىس اۋماقتاردا 2,7 ميلليون ادام تۇرادى.

ءدال وسىنشاما ادام 2014-2016 جىلدار ارالىعىندا ۇيلەرىن تاستاپ، ۋكراينانىڭ باسقا ايماقتارىنا نەمەسە رەسەيگە قونىس اۋدارعان.

ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ەڭ كوپ سانى كەلەسى وڭىرلەردە ورىن تەپتى:

لۋگانسك وبلىسى - 199 مىڭنان استام،

حاركوۆ وبلىسى - 179,5 مىڭنان استام،

دونەتسك - 109 مىڭعا جۋىق،

دنەپروپەتروۆسك وبلىسى - 84 مىڭنان استام،

زاپوروجە – 64 مىڭ، سونىمەن قاتار كيەۆ وبلىسى جانە كيەۆ قالاسى.

دونەتسك پەن لۋگانسك وبلىستارىنىڭ، سونداي-اق قىرىم تۇرعىندارىنان كوپ ادام ەل ىشىندە قونىس اۋداردى. قىرىمدىقتاردىڭ بۇل كورسەتكىشتەگى ۇلەسى ايتارلىقتاي ەمەس: شامامەن 20 600.

 

ۋكراينا بەيبىت قالالاردى بومبالادى ما؟

 ەندىگى كەزەكتە باستى سۇراققا كوشەيىك: ۋكراينا بەيبىت قالالاردى بومبالادى ما، جوق پا؟ بۇل جەردە دە ءبىز تەك حالىقارالىق قوعامداستىق تىركەگەن جانە بۇكىل الەم مويىنداعان دەرەكتەرگە عانا سۇيەنەتىن بولامىز.

راسىندا، ۋكراينا اسكەرى دونباسس جاققا قاراتىپ وق اتپادى دەۋ جالعاندىق بولار ەدى. الايدا بۇل رەتتە رەسەي ءدال قازىر ۋكرايناعا قاتىستى جاساپ جاتقانداي بەيبىت تۇرعىندار مەن ينفراقۇرىلىمدى قاساقانا اتقىلاۋ تۋرالى ءسوز.

ۋكراينا اسكەريلەرى جاۋ جاقتان وق جاۋدىرىلعان اتىس پوزيتسيالارىن قۇرتۋ ءۇشىن اتىستى ما؟ ءسوزسىز. بۇدان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ قازا تابۋى مۇمكىن بە؟ ارينە. بۇل، ەڭ الدىمەن، وڭىردە حالىقتىڭ تىعىز قونىستانۋىنا بايلانىستى. دونباسس كارتاسىن اشساڭىز بولدى، مايدان شەبىندە ونداعان ءىرىلى-ۇساقتى قالالاردىڭ ورنالاسقانىن، ولاردىڭ ارقايسىسىندا تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاق ورتاسىندا تەحنيكانى شوعىرلاندىرىپ قويعان «جاساقتاردىڭ» تۇرعانىن كورۋگە بولادى.

وسى تۇرعىدا حالىقارالىق داعدارىس توبى 2015 جىلدىڭ ساۋىرىندە سەپاراتيستەرگە قاراتىپ مىناداي ەسكەرتۋ جاسادى: «دە-فاكتو دحر شەنەۋنىكتەرى ادەتتە دونەتسك ماڭىنداعى اۋداندارداعى پوزيتسيالاردان جاسالاتىن اتىس جاۋاپ وق جاۋدىرۋى جانە بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ولىمىنە اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. ولار بەيبىت تۇرعىنداردى اتىس شەبىندە قالدىرماۋ ءۇشىن پوزيتسيانى جىلجىتۋ تۋرالى ۇسىنىستان باس تارتتى.

حالىقارالىق داعدارىس توبىنىڭ تاعى ءبىر ەسەبىندە بىلاي دەلىنگەن: «ۋكراينا ۇكىمەتى باقىلامايتىن ايماقتاردا قازا تاپقان بەيبىت تۇرعىندار سانىنىڭ ارتۋى وسى جەرلەردەگى جوعارعى دەڭگەيلى ۋربانيزاتسياعا  بايلانىستى».

بالالاردىڭ ءولىمى سياقتى ناعىز قورقىنىشتى جايتقا بولەك توقتالعان ءجون. رەسەيلىك مەدياكەڭىستىكتە دونەتسك قالاسىندا ورناتىلعان وڭىردەگى قازا تاپقان بالالاردىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەن پەرىشتەلەر اللەياسى ۋكراينا ارمياسى باس يمەگەن ءوڭىردىڭ بالالارىن قاساقانا ءولتىرىپ جاتقانداي سىڭايدا ءجيى ايتىلىپ، كورسەتىلەدى. بىراق ەقىۇ ستاتيستيكاسى ءولىمنىڭ باسقا سەبەپتەرىن كورسەتىپ وتىر: ولاردىڭ 87%-ى جارىلعىش زاتتاردى ابايسىز ۇستاۋ سالدارىنان نەمەسە بارلىق جەردە جاپپاي ورناتىلعان مينالاردىڭ جارىلۋى سالدارىنان قازا تاپقان.

ەندى شىعىن كورسەتكىشتەرىنە توقتالايىق. رەسەي تەلەارنالارى سوعىستا 13 000 ادام قازا تاپتى دەگەن ساندى ولاردىڭ ءبارى ۋكراينانىڭ اتقىلاۋىنان قازا تاپقان دونباسس ءوڭىرىنىڭ بەيبىت تۇرعىندارى سياقتى ەتىپ ءجيى كورسەتەدى. رەسەيلىك كورەرمەنگە بۇل ساننىڭ ءدال قانداي ءولىم تۇرلەرىنەن تۇراتىنىن ەشكىم جانە ەشقاشان اشىپ كورسەتكەن جوق.

ەقىۇ ەسەپتەرىنە سايكەس ( مىنا جەردە جانە مىنا جەردە كەلتىرىلگەندەي), سونداي-اق بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارىنىڭ 2021 جىلدىڭ اياعىنداعى مالىمەتتەرى بويىنشا، قازا تاپقانداردىڭ جالپى سانىنان 4150 ادام ۋكراينالىق اسكەريلەردىڭ، 5700 ادام دحر، لحر اسكەريلەرىنىڭ جانە «ەرىكتىلەردىڭ» قاتارىنداعى شىعىندار. قايتىس بولعانداردىڭ تەك 3375-ءى بەيبىت تۇرعىندار، بىراق بۇل قاقتىعىستىڭ ەكى جاعىنا دا، ۋكراينا باقىلايتىن بولىگىنە دە، باقىلامايتىن اۋماققا دا تيەسىلى شاعىن.

ءدال وسى ءۇش مىڭ بەيبىت تۇرعىننىڭ قاتارىندا 2014 جىلدىڭ تامىزىندا اتىپ تۇسىرىلگەن مالايزيالىق «بوينگ» ۇشاعىنىڭ جولاۋشىلارى مەن ەكيپاجىنىڭ 298 شەتەلدىك ازاماتى دا بار. بۇل رەتتە شىعىننىڭ 85%-ى 2014-2015 جىلدارداعى قاقتىعىستىڭ قىزىپ تۇرعان كەزەڭىندە شىقتى، ال سوڭعى جىلدارى بەيبىت تۇرعىندار اراسىنداعى قۇربان بولعانداردىڭ سانى تۇراقتى تۇردە ازايىپ كەلەدى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءتىپتى ءوزىن-ءوزى جاريالاعان رەسپۋبليكالار دا، ەقىۇ دا بۇل ساندارمەن كەلىسەدى. دحر ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلى داريا موروزوۆانىڭ جىل سايىنعى باياندامالارىنان  الىنعان رەسمي دەرەكتەر مىنا جەردە.

سوڭعى ءۇش جىلدى الايىق: 2019 جىلى ءوڭىردىڭ 9 بەيبىت تۇرعىنى، 2020 جىلى – 9 ادام، 2021 جىلى – نەبارى جەتى ادام سوعىس سالدارىنان قازا تاپتى. سونىمەن بىرگە، حابارلاردا ادامداردىڭ وق اتۋدان قازا تاپقانى، مينا جارىلعانى نەمەسە وق-دارىلەردى ابايسىز ۇستاۋدان زارداپ شەككەنى جايلى ناقتىلانبايدى. ارينە، ءاربىر ومىرگە باعا جەتپەس، بىراق سوعان قاراماستان، سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتسەك، دحر اۋماعىندا جىلىنا 100-دەن استام ادام جولداعى اپاتتاردان قازا تابادى.

قورىتىندى رەتىندە ايتا كەتەيىك، قازا تاپقان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ سانى تۇراقتى تۇردە ازايىپ بارا جاتقان ءدال سول ءبىر ساتتە ۆلاديمير پۋتين اۋقىمدى ءارى قاندى سوعىستى باستادى. باسقىنشىلىقتىڭ ءبىرىنشى اپتاسىندا ەكى جاقتان وپا بولعانداردىڭ سانى سەگىز جىل ىشىندەگى ساننان اسىپ ءتۇستى. ال بەس ميلليون ۋكرايندىق وتقا ورانىپ، تامتىعى دا قالماعان قالالاردان قاشىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى.

جوبانى جۋرناليستەر توبى: نازيرا دارىمبەت، وكسانا ماكۋشينا، ۆلاديمير راديونوۆ دايىندادى