«بالالارىمىزدىڭ قانىنا تۇنشىعىڭدار»: تارازداعى «ارۋاقتار سوتى» قالاي ءوتتى؟

تاراز قالاسىندا قاندى قاڭتار قىرعىنىندا وققا ۇشقانى جانە ءتىرى قالعانى بار توعىز ادامعا سوت ۇكىمى وقىلدى. سۋديا مارقۇمدار مەن كوزى بار سوتتالۋشىلاردىڭ ءبارىن ايىپتى دەپ تانىدى. قورعاۋ تارابى ايىپپەن كەلىسپەيدى، جالعان جالا دەپ ەسەپتەيدى. ۇكىمگە قارسىلىق، قىسىمعا ۇشىراعان قارالى وتباسىلار، القالاعان ارنايى جاساق… داۋمەن باستالىپ، شۋمەن اياقتالعان العاشقى سوت ينستانتسياسىنىڭ سوڭعى وتىرىسىن باياندايىق. 

جۋرناليستەرگە كەدەرگى جاساۋعا ادەتتەنگەن سوت

وتىرىس باستالعانعا دەيىن سوت قىزمەتكەرلەرى جۋرناليستەردى زالعا كىرگىزبەي جارتى ساعاتتاي بوگەدى. كورشى بولمەدە مونيتور ارقىلى باقىلاۋدى سۇرادى. ءوزىن تانىستىرۋدان باس تارتقان ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ وكىلى ەسىك الدىندا تىلشىلەردى وتكىزبەي تۇردى. ماسكا تاققان ول «مەن قىزمەت بابىندامىن، ءوزىمدى تانىستىرمايمىن» دەدى.  

زالعا كىرۋگە كەدەرگى كەلتىرگەن تاعى ءبىر قىزمەتكەر «مەنىڭ اتى-ءجونىم كەرەك ەمەس» دەپ جاسىرىپ باقتى. مونيتوردان باقىلاۋعا دايىندالعان دەگەن «ارنايى زال» تار، قىرىق شاقتى ادام يىق تىرەسىپ وتىردى. اقىرى ءوزىنىڭ ەربول دۇيسەنباەۆ ەكەنىن ايتقان تاراز قالالىق سوتىنىڭ توراعاسى اشىق سوت وتىرىسىنداعى جۋرناليستەردىڭ قۇقىعى تۋرالى جوعارعى سوتتىڭ قاۋلىسىن ەسكە سالعان سوڭ عانا وپەراتورلارعا رۇقسات ەتتى.

«سىزدەر ادەيى ۋاقىت الىپ تۇرسىزدار» دەپ جازعىردى توراعا دۇيسەنباەۆ سۋديانىڭ كەشىگىپ كەلگەنىن ەسكەرمەستەن. تاراز سوتى اشىق وتىرىستاردىڭ وزىندە جۋرناليستەردى زالعا كىرگىزبەيدى، نەگىزسىز ءتۇرلى ەرەجەمەن باق قىزمەتىن شەكتەيدى. وسىلايشا تىلشىلەرگە كەدەرگى كەلتىرۋمەن سوت پروتسەسى بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان بەس-ون مينۋتقا كەشىگىپ باستالدى.

ءۇش اي ىشىندە وتكەن 59 وتىرىستا سۋديا جۋرناليستەردى سوت زالىنا كىرۋگە تىيىم سالعان. سالدارىنان كورشى بولمەدەگى مونيتوردان ۆيدەوعا تۇسىرۋگە تۋرا كەلگەن ەدى. ءتىپتى جەلتوقساندا  الماتىلىق تىلشىلەر بارعاندا سوت وتىرىسىن الدەبىر تۇسىنىكسىز سەبەپپەن كەيىنگە شەگەرىپ تاستاعان كەزى دە بولعان. 58-وتىرىستا سۋديا باعدات تورەبەكۇلى ءوزى جوق كەزدە دە تىلشىلەر سوت زالىنا مۇلدە كىرمەسىن، جولاماسىن دەگەن شەشىم قابىلداعان.

ءولى-ءتىرىنى تۇگەل جازىقتى دەپ تاپقان سۋديا ۇكىمى

جۋرناليستەرگە قىرىن قارايتىنى تىلشىلەرگە قارسى نەگىزسىز ەرەجە ويلاپ تابۋىمەن بايقالعان سۋديا باعدات تورەبەكۇلى بۇل جولى، ۇكىم وقۋعا ماسكاسىز كەلدى. 24 مينۋت وقىلعان ۇكىمنىڭ رەسمي بولىگىنە سايكەس سوتتالۋشىلاردىڭ بارلىعى ايىپتى دەپ تانىلدى.

ءتىرى ءتورت قاڭتارشىعا:..

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتىنان جاريالانعان ۇكىمدە 9 ادامنىڭ بارلىعى ايىپتى دەپ تانىلدى. تاراتىپ ايتقاندا، كوزى ءتىرى ءتورت قاڭتارشىنىڭ ءبىرى – 45 جاستاعى جامبىلدىق مارات بەكباۋوۆقا قىلمىستىق كودەكستىڭ 272-بابى 2-بولىگىنىڭ «جاپپاي تارتىپسىزدىككە قاتىسۋ» ايبىمەن كىنالى دەپ تانىلدى. ءبىر جىلدان بەرى كۇزەتپەن تەرگەۋ يزولياتورىندا بولعان وعان جازاسى تولىق وتەلمەگەن بۇرىنعى سوتتىلىعى سەبەپتى ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. سونداي-اق جازا وتەۋ كەزىندە الكوگوليزمنەن ءماجبۇرلى تۇردە ەمدەۋ شاراسىن تاعايىندادى. 

ءدال وسىعان ۇقساس ايىپپەن 36 جاستاعى عاني كەرىمباەۆ تا كىنالى دەپ تانىلدى. تاعايىندالعان ءۇش جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كۇزدە قابىلدانعان «راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى زاڭ» اياسىندا 9 ايعا دەيىن قىسقاردى. وسىعان دەيىن ون اي تەرگەۋ قاماۋىندا وتىرعان ءار كۇنى ەكى تاۋلىككە ەسەپتەلىپ، جازاسى تولىق وتەلگەن دەپ تانىلدى. ۇكىم كۇشىنە ەنگەنشە جارامدى قولحات نەگىزىندە بىردەن سوت زالىنان بوساپ شىقتى.

جاپپاي تارتىپسىزدىككە قاتىستى (قك 272-بابى 2-بولىگى) دەگەن ايىپپەن 24 جاستاعى نۇربول ەرەجەپوۆ كىنالى دەپ تانىلدى. سايكەسىنشە ءۇش جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى راقىمشىلىقپەن 9 ايعا شەيىن قىسقاردى. ەشقايدا كەتپەۋ جونىندەگى قولحاتپەن جۇرگەن ەرەجەپوۆتىڭ ۇلگىلى ءتارتىبىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل مەرزىم شارتتى جازا تۇرىنە اۋىستىرىلدى. توعىز اي وتكەنشە پروباتسيا قىزمەتىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى.

50 جاستاعى اسحات تاشەكەەۆتى ايىپتاۋ اكتىسىندە كورسەتىلگەن 272-باپتىڭ 1-بولىگىندەگى قىلمىستىق قۇرامنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى اقتاپ، بىراق 3-بولىگىمەن كىنالى ساناپ، ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تاعايىندالدى. راقىمشىلىق شەڭبەرىندە جازادان بوساتىلدى. ون اي تەرگەۋ اباقتىسىندا وتىرعان تاشەكەەۆ سوت زالىنان بوساپ شىقتى.

توقەتەرى، كوزى بار ءتورت ازاماتتىڭ بارلىعى كىنالى دەپ تانىلدى دا، دە-فاكتو بىرەۋى بەكباۋوۆ جازاسىن تۇرمەدە وتەيتىن بولىپ شەشىلدى.

قاڭتار قۇرباندارىنا:..

21 جاسىندا مەرت بولعان ەرجان بايجانوۆقا قىلمىستىق كودەكستىڭ ەكى بىردەي ايىبىمەن (272-بابى 2-بولىگى «جاپپاي تارتىپسىزدىككە قاتىسۋ» جانە 287-بابى 3-بولىگى «اتىس قارۋىن، وق-دارىلەردى زاڭسىز يەمدەنۋ، الىپ ءجۇرۋ») كىنالى دەپ تانىلدى. پروكۋرور تاپ وسى ەكى ايىپپەن جازالاۋدى سۇراعان تاعى ءبىر مارقۇم رايس رىسبەكوۆتىڭ 287-باپقا قاتىسى جوعى انىقتالىپ، اقتالدى. قارۋسىز بولعانى دالەلدەنگەن 19 جاستاعى بوزبالا الاڭدا اتىلعان. جالپى سوت بەس مارقۇمنىڭ ءبارىن بىردەي جاپپاي تارتىپسىزدىككە قاتىستى دەگەن ايىپپەن جازىقتى دەپ تانىدى. ولاردىڭ قاتارىندا بايجانوۆ جانە رىسبەكوۆتەرمەن قوسا، 20 جاستا قازا تاپقان توقتار وشاقباي، 46 جاسىندا وپات بولعان يساتاي دونباەۆ، 18 جاسىندا ولتىرىلگەن نۇرسۇلتان قۋاتباەۆ بار.

ۇكىم قارارىمەن مارقۇمدار قازاسىنا بايلانىستى جازادان بوساتتى.

سۋديا اۋىر قىلمىس جاسادى دەپ تانىعان مارات بەكباۋ، عاني كەرىمباەۆ، نۇربول ەرەجەپوۆتان جابىرلەنۋشىلەر تولەماقى قورىنا 20 اەك (61 مىڭ تەڭگە), اسحات تاشەكەەۆتەن 15 اەك (45 مىڭ تەڭگە) كولەمىندە ءماجبۇرلى تولەم وندىرۋگە ۇكىم ەتتى. 

تورەبەكۇلى رەسمي ۇكىم ون كۇندە كۇشىنە ەنەدى دەپ، جازا تاعايىنداماسىن 18 مينۋت ءتۇسىندىردى.

سۋديانىڭ اقىلى – «ايقاي-شۋ كەرەك ەمەس»

سۋديا باعدات تورەبەكۇلى ءسوز سوڭىندا سوتتالۋشىلاردىڭ تۋىستارىنا قاراتا «ۇلدارىڭىز ۇيدە وتىرۋى كەرەك ەدى» دەدى. 

– سوت مارقۇمداردىڭ ايىبى تولىق دالەلدەندى دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ وتىر. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 3 قاڭتاردان باستاپ (2022 جىلدىڭ – QT) ەل پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن توتەنشە جاعداي ەنگىزىلگەن. بۇكىل ەل تۇرعىندارى ءتيىستى دارەجەدە حابارلانعانىنا قاراماستان، سوتتالعان تۇلعالار الاڭعا كەلگەن. اتا-انالار سىزدەرگە دە ايتايىن، ول ۋاقىتتا ۇلدارىڭىز ۇيدە بولۋى كەرەك ەدى. الاڭعا شىعۋعا بولمايتىن، – دەدى تورەبەكۇلى. 

پروتسەستىك شىعىندار مەملەكەت ەسەبىنەن وتەلگەنىنە نازار اۋداردى. ءبىرىنشى ساتىداعى سوت ۇكىمىمەن كەلىسپەگەن جاعدايدا تاراپتار ون بەس كۇن ىشىندە اپپەلياتسيالىق شاعىم تۇسىرۋگە قۇقىلى ەكەنى ايتىلدى.

«ەشقانداي ايقاي-شۋ شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. كەلىسپەسەڭىزدەر ءتيىستى سوت ساتىسىنا جۇگىنۋگە قۇقىلىسىزدار» دەدى سۋديا اتا-انالارعا قاراتا.

سوت جاساقتىڭ كومەگىمەن زالدان كەتكەندە

«ۇكىم بويىنشا تۇسىنىكسىز جەرى بولسا، سۇراقتار بولسا، سۇراساڭىزدار بولادى؟» دەگەن سۋديا تورەبەكۇلى مارقۇمداردىڭ زاڭدى وكىلدەرى قويعان ساۋالدىڭ بىردە-ءبىرىن تىڭدامادى.

ۇكىم وقىلعاننان كەيىن سوت زالىندا سوتتالۋشىلاردىڭ تۋىستارى جازامەن كەلىسپەيتىنىن ايتىپ، نارازىلىق ءبىلدىردى. زالعا ارنايى جاساق ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى دە، سۋديا مەن اتا-انالاردىڭ ورتاسىنا شەپ قۇرىپ تۇردى. وقيعانى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ جۇرگەن جامبىل وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ءوزىن تانىستىرماعان وكىلى (سوتتاعى ارىپتەستەرى الماز جۇمابەكوۆ دەپ اتايتىن – QT) بەت-ءجۇزىن بۇركەگەن جاساققا ادامداردى زالدان شىعارۋعا تاپسىرما بەردى.

نارازىلار «تارازدا ءادىل سوت جوق»، «جازىقتى دەگەنگە ءبىر دالەل جوق»، «نەگە ويتەسىڭدەر؟»، «سۋديا، بالا-شاعاڭنىڭ قىزىعىن كورمە»، «ولگەن ادام سويلەمەيدى دەپ، بارلىق ايىپتى ارتاسىڭدار ما؟!»، «ولگەن ادام سويلەمەيدى دەپ ىستەگەنى» دەپ ايقايلادى. زالدان شىققاندا سوت عيماراتىنىڭ فويەسىندە سوتتالۋشى مارقۇم يساتاي دونباەۆتىڭ اپكەسى شولپان دونباەۆا «نە ءۇشىن اقتالمادى؟ كىنالى ەكەنىنە دالەل جوق قوي، ارتىندا قالعان ءۇش بالاسىنا نە ايتامىن» دەپ جىلاپ قالدى. كۇيزەلىستەن دەنساۋلىعى ناشارلاپ، جەدەل جاردەم كومەگىنە جۇگىندى. 

«ءولىپ قالعان ادامدار كىنالى مە سوندا، ولتىرگەندەردى تابىڭدار» دەپ كۇيىنە ايقايلادى. 21 جاستاعى ۇلىنان ايىرىلعان باقىتجان شىڭعىسبەك «مارقۇمدارعا تىنىشتىق بەرمەيسىڭدەر مە، توقاەۆتىڭ «ادىلەتتى قازاقستانى» قايدا؟ سۋديانىڭ ايىپتايتىنداي ءبىر دالەلى جوق» دەپ اشىندى. 

اشۋعا بۋلىققان كوپشىلىك «تارازدان باسقا جەردە دە سوت بار. بالامدى ولتىرگەندە قايدا بولدىڭدار؟ بالالاردىڭ اكەسىن، ولتىرگەن ادامدى تاۋىپ بەرىڭدەر. سوت كەزىندە ادامدى ءولتىرىپ الاڭعا اكەپ تاستاعانى ايتىلدى عوي، سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىز. قايتا قارالسىن، تاعى سوتقا بەرەمىز» دەپ تالاپ قويدى. 

عيمارات الدىندا جىلاپ-سىقتاعان توپتى ارنايى جاساق باقىلاپ تۇردى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ كەي قىزمەتكەرلەرى جاعدايدى ۆيدەو قۇرىلعىعا ءتۇسىرىپ تۇرعانىنا نارازىلىق تۋدى. اتا-انالاردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان ءتۇسىرىلىمدى جالعاستىردى. «قوعامدىق تارتىپكە جاۋاپ بەرەدى دەيسىڭ، قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىك سەندەردە قايدا؟» دەدى.

ارنايى جاساق پەن ازاماتتىق كيىمدەگى ورگان وكىلدەرى توبى جانە سوتتالۋشىلاردىڭ تۋىستارى اراسىندا كيكىلجىڭ بولدى. نارازى اتا-انالار ارنايى جاساققا «قاڭتاردا ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى اتقان سەندەرسىڭدەر»، «ارتىمىزدان اڭدۋدى قويىڭدار»، «بىرەۋدىڭ قارعىسىن العانشا، مىنا جۇمىستان شىعىپ كەتپەيسىڭدەر مە؟»، «قاڭتاردا ءبارىڭ تاستاپ قاشتىڭدار عوي، قايدا بولدىڭدار؟»، «قاڭتار قايتالانعانىن قالايسىڭدار ما؟» دەدى. التى بالاسىنىڭ تۇڭعىشى، قولعاناتى 19 جاسىندا ولتىرىلگەن رايس رىسبەكوۆتىڭ اناسى اتقان قىلمىسكەر انىقتالىپ، جازالانباسا وزىنە قول جۇمسايتىنىن ايتتى.

 جۇرتتىڭ جانايقايى: «بالالارىمىزدىڭ قانىنا تۇنشىعىڭدار» 

نيگورا زاكارياەۆا:

– سۋديا ءبىلىمسىز. ۇلىم كىسى قولىنان ازاپتالىپ ءولدى. بىزگە تارازدا ءادىل سوت بولمايدى دەپ قانشاما ايتىلىپ ەدى. اۋليەاتا عوي دەپ سەنىپ ەدىك. سۋديا بۇل اتقا لايىق ەمەس. ەگەر ايىپتى دەپ ەسەپتەسە، بالامدى ءتىرىلتىپ اكەپ، سوت زالىنا قويىپ تۇرىپ سوتتاسىن. ولاي قولىنان كەلمەي مە مارقۇمداردى اقتاۋ كەرەك ەدى. (پروكۋرورعا قاراپ – QT) بالامدى ولتىرگەن، بەل-قابىرعاسىن، اياعىن سىندىرعان، شاتىنان اتقان ادامدى تاۋىپ بەرەسىڭدەر. پروكۋراتۋرا سونى ىستەپ، سودان كەيىن بارىپ سوتتايسىڭدار. سىرتتان ەشكىم كەلگەن جوق. ولار وسىندا ءجۇر.

ارنايى جاساق قىزمەتكەرىنىڭ ءبىرى سوتتالۋشى مارقۇمنىڭ اكەسىن بالاعاتتاپ، شەپ ىشىندە «ايىرىپ كەتۋ كەرەك» دەدى دەگەن كۇدىككە ءىلىنىپ، جانجال ۇدەدى. مارقۇمداردىڭ جاقىنى «بالالاردى ولتىرگەنى بىلاي تۇرسىن، ەندى اتا-انالارعا شىعايىن دەدى مە مىنالار؟..» دەپ اشىندى.

– اقتاعانشا قويمايمىز. سوتتا ەشقانداي دالەل بولعان جوق. جالعان كۋالەردىڭ سوزىمەن ولگەننەن كەيىن ءوزىن اقتاي المايتىنىن ءبىلىپ ىستەپ وتىر. ادىلدىك جوق بىزدە. سوڭىنا دەيىن بارامىز. باۋىرىمنىڭ بالالارىنا نە ايتامىن..؟ – دەدى شولپان دونباەۆا.  

«تىنىش جۇرمەسەڭ، شەست سەكۋندا ءىس قوزعاتىپ جىبەرەم» 

باقىتجان شىڭعىسبەك:

– جامبىل وبلىسى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس باسقارماسى باسشىسى ناۋاتبەك سەرپەنۇلى قالىمبەتوۆ قالتاڭا ەسىرتكى سالامىن دەپ قورقىتادى. سول كىسىمەن كەزدەسكەن سايىن بوپسالاپ، قوقان-لوقى كورسەتەدى. شەست سەكۋندتا پودستاۆا جاساپ، سوتتاتىپ جىبەرەمىن دەيدى. وعان بالامدى اتقان ادامدى تاۋىپ بەر دەدىم. نەشە مارتە وسىلاي ەتىپ كەلەدى. ارتىڭا ادام سالىپ قويادى. ءبىز سوندا قاۋىپتى قىلمىسكەرمىز بە، تەرروريستىڭ اكەسى مە ەدىك؟ قاتتى قىسىم كورسەتىپ جاتىر. قيت ەتسە، ءبىر نارسە قىلىپ تۇرمەگە تىعام دەيتىنى راس. قايتالاپ ايتقىم كەلەدى – ەگەر ماعان بىردەڭە بولا قالسا، مەنى قاماپ، جالالى ەتسە، وسى كىسىدەن كورىڭىزدەر. قايدا جۇرسەم دە، نە ىستەسەم دە ارتىمنان كولىكپەن ادام اڭدىپ جۇرەدى. كولىگىمە تىڭداۋ قۇرىلعىسىن سالىپ قويعان بولۋى دا مۇمكىن، كۇدىكتەنەم، – دەپ الاڭدادى.

بيىل قاڭتار ايىنىڭ باسىندا كابينەتىندە «تىنىش ءجۇر، ءبۇيتىپ جىبەرەم، ءسويتىپ جىبەرەم، كىمگە سەنىپ ءجۇرسىڭ، سەنى ءبىر-اق ساتتە قاراماعىمداعىلار سەنى سۋرەتكە تۇسىرەدى، ادام جيناپ ءجۇر دەپ ءىس قوزعاپ جىبەرەم» دەپ دوق كورسەتتى دەيدى شىڭعىسبەك.

باقىتجاننان بولەك پەرزەنتى وققا ۇشقان ءتورت اتا-انا دا ارنايى قىزمەت جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرى ارتىنا كىسى سالۋ، اڭدۋ، جەلىدەگى اككاۋنتتارىن باقىلاۋ، كوپە-كورنەۋ جولىن كەسۋ سياقتى زاڭعا سىيىمسىز ارەكەتتەرگە ءجيى باراتىنىن راستادى. تىلشىلەرگە ازاماتتىق كيىمدە اڭدىپ جۇرەتىن قىزمەتكەرلەردىڭ فوتو، ۆيدەولارىن دا جولدادى. 

بىرنەشە سوت وتىرىسىنا بارعان جۋرناليستەر پروكۋراتۋرانىڭ ازاماتتىق كيىمدەگى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرى عيمارات ءىشى-سىرتىن تورۋىلداپ، مارقۇمداردىڭ اتا-انالارىن باقىلاپ جۇرگەنىن كورگەن.

QT وبلىستىق دەپارتامەنتتىڭ سايتىنداعى قىزمەتتىك نومىرگە حابارلاسقانىمەن، ءباسپاسوز قىزمەتى تۇتقانى كوتەرمەدى. پد باسشىلىعىنان تەلەفونعا جاۋاپ بەرگەن حاتشى تەرگەۋ قىزمەتىنە، ال ول انتيكور مەن پروكۋراتۋراعا سىلتەدى. سالدارىنان ناقتى جاۋاپ الۋ مۇمكىن بولمادى.

تارازداعى قاڭتار تەرگەۋىنە كوڭىلى تولمايتىندار كوپ

مارقۇمداردىڭ تۋىستارى جۋرناليستەرگە الداعى ۋاقىتتا اپەللياتسيالىق سوتقا، ناتيجە بولماسا، جوعارعى جانە كونستيتۋتسيالىق سوتقا دەيىن شاعىمداناتىنىن ايتتى. 

بيلىك مالىمەتىنشە، بىلتىر تارازدا قاڭتار وقيعاسىندا 15 ادام وققا ۇشقان. ادام ءولىمى بويىنشا قوزعالعان ىستەردىڭ بارلىعى جابىلعان. مارقۇمداردى اتقانداردى انىقتاۋدىڭ ورنىنا ولارعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعادى. وسىمەن سوت ۇكىمى جەتى مارقۇمدى قىلمىسكەر دەپ تانىدى.

The Qazaq Times