2 qañtardağı beybit şeruden bastalıp soñı lañğa, qantögiske aynalıp ketken kürdeli jağday turalı belgili memleket jäne qoğam qayratkeri, Auıl şaruaşılıq ministri, Qostanay oblısınıñ äkimi, QR Qauipsizdik keñesiniñ hatşısı, Qazaqstannıñ Türkiyadağı Tötenşe jäne ökiletti elşisi, QR ükimeti prem'er-ministriniñ orınbasarı bolıp qızmet istegen Baltaş Twrsımbaev ağamızben 7 qañtarda swqbattasqanbız. Äuelgi swraq sol kezde tarağan beyresmi aqparattan bastalğan Bügin internet qosılğan soñ sayasatkerge qayta qayırılıp, qaytalap eks prezident Nazarbaevtıñ qaşıp ketti degeni jalğan aqparat eken. Qaytalap swhbat beresiz be dep edik, Twrsımbaev: Nazarbaev qaşpasa endi qaşadı. Ol swhbat sol qalpında twra bersin. Bügingi bolıp jatqan ahualdarğa tolıqtıru engizemin. -dedi. 

 – Baltaş ağa, Nazarbaev şınımen ketti me? Ol qaşıp ketti degen beyresmi sözder aytılıp jatır...

– Ketkende – özdiginen ketken joq ol. Iä, qaşıp ketti! Eldi bir özi 30 jıl ezip kelgen biliginiñ abıroysız aqırı osı boldı. Masqara! Endi ol soraqı tarihqa tap boldı. 200 milliard dollar baylığı bar adam ne isteydi bwl jerde? Ol 2 qañtar küni qaşıp ketti. Qauipsizdik keñesiniñ törağası bolıp, el prezidentinen joğarı otırdı. Aqırı masqara bolıp, qızmetten tüsken küni qaştı.

Endi ol özimen ketsin! Men bizdiñ halıqtıñ qayğısın bölisemin. Artı qayırlı, tınış bolsın! Köptegen adamdar jäydan-jäy, kinäsi joq, naqattan şeyit bolıp ketti. Endi oğan kinäli bügingi bilik, oğan kinäli qoğam, oğan kinäli bügingi bolıp jatqan jağday.

– Siz üşin Nazarbaev kim edi?

– Kim boluşı edi?! Uzurpator! Eldiñ biligin basıp alğan ozbır. Men bwl jöninde köpten beri aytıp kelemin. Ol 1995 jılı halıqtı aldap, özine qolaylı jaña Konstituciya qabıldap aldı. Referendummen. Eger ol adal, halıqqa taza nietimen qızmet etetin bolsa, Ata zañ eldiñ müddesin közdeui kerek edi. Biraq olay bolmadı. Aqırı ol halıqtı tobırğa aynaldırdı, el biligin wrlau men tonauğa jol aştı. Maqsatqa tez jetti. Mañayında jürgen köptegen oñbağan şolaq belsendilerdi, halıqtıñ satqındarın qızmetke tağayındadı, halıqşıl azamattıq belsendiler men öner qayratkerlerin satıp aldı. Prem'er-ministrdi özi tağayındadı. Ol – wrı! Onıñ orınbasarları – wrı. Ministrleri – wrı. «MVD» – wrı. «KNB» – wrı.

Eldegi zavod-fabrikalardıñ bärin qwrttı, auıl şaruaşılığın tügel qirattı. Sodan keyin şeteldiñ eñ oñdı jerlerin, zäulim saraylardı öziniñ sem'yasına, janında jürgen kömekşilerine satıp alıñdar dep rwqsat etti. Ol saraylardıñ bağası keminde 50–100 million dollar twradı. Franciyadan, Londonnan, Şveycariyadan jalğız öziniñ basına bes-altı ülken osobnyaktardı satıp aldı. Ispaniyadan jerimen birge satıp aldı. Ispaniyanıñ korolin korrupcioner qılıp aldı.

Sondıqtan Nazarbaevtı eşqanday halıq keşirmeydi. Ol oylamasın, tuıstarı men bügingi bilikte otırğandar onı halıq keşiredi dep oylamasın. Eger halıq keşiretin bolsa, onda bwl eldiñ zerdesi joyılğanı ma?!

– Nazarbaevtıñ Qauipsizdik keñesi törağalığınan ketkeni jöninde resmi aqparat berilgen joq qoy...

– Onday resmi aqparattı berudiñ keregi joq. Toqaev ayttı ğoy: men endi prezident retinde Qauipsizdik keñesin birge basqaramın dep. Odan artıq ne aqparat kerek?

– Prezident Toqaev eldegi jağday jaylı mälimdeme jasadı. Biraq eks-prezident turalı eşteñe aytqan joq. El tınıştalğannan keyin Nazarbaev qayta aynalıp kelui mümkin be?

– Eşqaşan qayta aynalıp kelmeydi. Biz Nazarbaevtıñ istegen qılmısın jiırma jıl boyı aytıp kelemiz, sonı halıqqa jariyalauğa Qasım-Jomart Toqaevtı mäjbürleu kerek. Osıdan keyin şındıqtı aytsın. İs qozğasın, mwnımen tergeuşiler şwğıldanuı kerek. Korrupcioner retinde, wrlıqşı retinde ol jazağa tartıladı.

– Bwğanğa deyin de bizdiñ bilik neşetürli qitwrqılıqqa barğan, onı bärimiz bilemiz. El tınıştalıp, qalpına oralğanda, Nazarbaev kelip qalsa, ne isteu kerek?

– Halıq sol sağatta-aq alañdarğa şığuı kerek. Eldiñ prezidentin mäjbürleu kerek, halıqtıñ aldına şıqsın da aytsın: men Nazarbaevqa is qozğaymın, onı jazalaymın, wrlağan aqşasınıñ bärin qaytaramın, halıqtıñ igiligine jwmsaymın dep. Odan basqa jol joq.

– Nazarbaevtıñ jaqındarınıñ, otbasınıñ baylıqtarı turalı köp aytıladı. Sol baylıqtı elge qaytarudıñ mümkindigi bar ma?

– Şetelge şığarğan baylıqtardıñ barlığı aşıq, onı tauıp alu op-oñay. Şetelderdegi aktiv aşıq boladı, onı jasırıp qala almaysıñ. Sondıqtan uaqıtı kelgende halıqtıñ ırısınan jırıp alğan barlıq baylıqtarın qaytaruğa küş salatın bolamız. Bwl ispen Äkejan Qajıgeldin men Qazaqstan oppoziciyasınıñ şeteldik byurosı qazirdiñ özinde aynalısıp jatır.

Bwl otbası eldegi «nal» dep atalatın «tiri» aqşanıñ barlıq közin basıp alğan. Mäselen, eldegi bankterdi aytpağanda, Bolat Nazarbaev pen Dariğa Nazarbaeva ekeui araq şığaratın öndiristi bölip alğan. Basqa biznesmen bwl salağa kire almaydı. Men jay ğana bir biznestiñ salasın aytıp otırmın. Almatınıñ barlıq bazarları men baraholkası nazarbaevtardıñ menşiginde. Halıq jılap-eñirep solardan bes tiının tauıp jür. Mine, bwlardıñ halıqqa istegen «jaqsılığı». Bwl halıqqa jasağan qastandıq. Osı qastandıqtıñ bärine Nazarbaevtıñ sem'yası tügel jauap berui kerek.

– Prezident Toqaev reforma jasaymın dedi. Onıñ qanday reforma jasauı mümkin? Bügingi şu şığarıp jatqan saylau turalı, miting turalı zañğa reforma jasay ala ma?

– Ol jasauğa mäjbür boladı. Nege deseñiz, qazir barlıq mäseleniñ beti aşıldı. Eger qazir Qasım-Jomart Toqaev prezident retinde reforma jasamaytın bolsa, onı eşkim keşirmeydi. Ol eñ birinşi sayasi reforma jasauı kerek. Halıqtıñ betin adaldıqqa, şındıqqa bwruı kerek. Al ol üşin ädil saylau ötkizu kerek. Ortalıq saylau komissiyasınıñ basında Berik Imaşov degen oñbağan otır, onı quu kerek.

Sondıqtan eldegi jağdaydıñ bärin ornına keltiru üşin, köp jwmıs isteu kerek. Sayasi reforma kerek. Ekonomikalıq reformanı qaytadan qarap, onı toqtatpau kerek. Qazaqtıñ bay memleketin qaytadan ornına qalıptastıru kerek.

Eger Nazarbaevtıñ wrlıq jasağan jolımen, onıñ korrupciyalıq, sayasi wrlıq bağıtımen Toqaev ta jüretin bolsa, onıñ prezidenttik qızmeti köpke sozılmaydı. Halıq onı sayasi tez şeşedi. Halıq qazir aşındı, onıñ beti aşıldı. Halıqpen aqıldasıp, elde jedel türde sayasi özgeris jasamaytın bolsa, Toqaev osı prezidenttik merziminiñ ayağına deyin jetpey qaladı.

– Eldiñ köp talqılap jatqan taqırıptarınıñ biri Wlttıq qauipsizdik komitetiniñ birinşi orınbasarı Samat Äbiş turalı. Ekinşi taqırıp – eldiñ beybit şeruin biliktiñ öz paydasına paydalanıp ketui. Eldegi qantögisti sodırlarğa, terrorşılarğa jauıp jatır. Sol sırtqı küşterdi memlekettik qauipsizdik organdarı bilui kerek edi ğoy...

– Mwnday qaterdiñ boların biz bayqap, aldın ala täuelsiz baspasöz arqılı aytıp otırdıq. Biraq oğan eşkim qwlaq aspadı. Ras, Qauipsizdik komiteti büginde nemen şwğıldanıp otır? Elde uahabittik-salafittik ağım küşeyip bara jatqanın Komitet bilmedi me? Osı ekstremistik küşterdiñ ornığıp, eşqanday şekteusiz damuına Kärim Masimov pen Samat Äbiş «krışa» boldı. Al ol ekeuiniñ üstinde twrğan – Nazarbaev. Uahabitter men salafitterdi Nazarbaevtıñ aytuımen ösirgen – sol ekeui. Jalğan qoğamdıq birlestikter qwrıp alğan Qayrat Satıbaldı sırttan äreket etti. Bwlardı soñğı jiırma jıl boyı dayındadı. Sol kezdegi jiırmadağı jas jigitter ösip, büginde saqaldarı sapsiğan terrorşı bolıp şığa keldi!

– Nazarbaevtıñ otbası elden qaşıp ketti dep jatır. Al Masimov elde me?

– Masimovtı qamauğa aldı. Nazarbaevtıñ jasağan qılmısın osı Masimov siyaqtı qolşoqpar orındauşılarğa jabu bastaladı. Eger bwl operaciyalardıñ artında Kreml' men Putinniñ twrğanı naq bolsa, Toqaevqa Nazarbaevtı qorğaştaudıñ barlıq qısımı jasaladı.

– Osınday qısıltayañ jağdayda qoğam jäne memleket qayratkeri retinde Toqaevqa qanday keñes aytar ediñiz? Eñ aldımen halıqqa ne deysiz?

– Halıqqa, elge aytarım – terrorşılardıñ da äke-şeşesi bar. Äke-şeşesin tıñdamasa, olar adam emes – ayuan. Sondıqtan olardı äke-şeşesi, tuğan-tuısı qoyğızsın! Ol – bir.

Ekinşiden, mınau terrorizmdi, bwzaqılıqtı toqtatu üşin, bilik qoğam belsendileriniñ bärin osı jwmısqa tartuı kerek. Wlt janaşırları wsınıstarın engizsin. Al bilik sonı eskerip, josparlı bağdarlama qabıldauı kerek. Bwdan basqa jol joq.

Mısalı, damığan memlekette ne bar? Parlament bar – baqılaydı. Täuelsiz media bar – baqılaydı. Partiyalar bar – baqılaydı. Al bizde ne bar? Eşteñe joq qoy! Nazarbaev jat degenin – jatqızadı, twr degenin – twrğızadı, öltir degenin – öltiredi. Biz osılay 30 jıldı joğalttıq. 30 jılımız eşqanday nätijesiz, jelge wşıp ketti. Nazarbaevtıñ 30 jılğı biligi masqara soraqılıqpen ayaqtaldı!

Al eger Toqaev mırza osınday täuelsiz instituttardı qalıptastırmaytın bolsa, tarihta öte jaman atımen qaladı. Bizde Toqaev korrupcioner emes degen senim bar. Bolıp jatqan jağdaydı tüzeydi dep oylaymın. Eñ äueli Nazarbaev pen onıñ äuletiniñ qarjısın memleketke qaytaru kerek. Äytpese olar sol aqşağa qaytadan terrorşılar dayındaydı. Olar qazir de memleketti qalay sürindirudi oylastırıp otır.

– Keşe tağayındalğan Qazaqstan ükimetiniñ jaña prem'er-ministri turalı qanday pikir aytar ediñiz? Jalpı, Älihan Smayılov degen kim?

– Älihan mırzanıñ kim ekeni mağan qızıqtı emes. Erekşeligi sol – Nazarbaevqa jağa bildi. Ükimettegi köp menedjerlerdiñ bireui ğana. Mäselen, kezindegi Äkejan Qajıgeldinniñ bir oramına twrmaytın prem'er bolarına senimdimin.

Osı tağayındauğa qarap, mınaday twjırımğa keldim: kezinde Nazarbaevtıñ ıqpalımen ösken, bwrınğı ükimettiñ qwramında eşqanday erekşeligimen tanılmağan twlğanıñ prem'er boluı prezident Toqaevtıñ özindik ekonomikalıq komandası joq pa degen oyğa negiz bolatın siyaqtı.

– Al qoğam men biliktiñ arasında teke-tires tuğan osınau şaqtı siz ükimettiñ qwramında kimder boluı kerek dep oylaysız?

– Eger däl osı jolı ükimet basına Oraz Jandosov nemese Mwhtar Jäkişev siyaqtı tanımal jäne professional twlğa tağayındalğanda, prezident Toqaev wsınğan ekonomikalıq bloktıñ nätijesine qoğam men halıqtıñ senimi nığaya tüser edi. Sol siyaqtı jaña ükimettiñ qwramında Arman Şoraev pen Barlıq Meñdiğaziev siyaqtı äri patriot, äri bilikti azamattar bolğanda, prezident Toqaevtıñ jaña bastamaları bayandı bolar edi. Endi bolar is – boldı. Küteyik! Ümitimiz üzilmegen halıqpız ğoy...

– Baltaş ağa, eldegi soñğı jağdaylardı eskerer bolsaq, merziminen bwrın parlamenttik saylau ötui mümkin be?

– Mümkin ğana emes, saylau mindetti türde ötui tiis! Elge eş paydası timegen nazarbaevtıq parlamentti quu kerek. Jaña parlament ädil saylaudıñ negizinde qoğam ökilderiniñ tolıq qatısumen ötui tiis. Ol üşin saylau turalı zañnamalarğa tiisti özgerister engizilui kerek. Tirkeu procesinen öte almay jürgen partiyalar tirkeuge alınuı qajet. Jaña parlamentte azamattıq qoğamnıñ tolıq spektorı qamtıluı tiis!

– Al sonda «Nwr Otan» partiyasınıñ bwdan bılayğı tağdırı ne boladı dep oylaysız?

– Bwl partiyanı küresinge laqtıratın uaqıt tudı! Meniñ oyımşa, prezident Toqaevtı törağalıqqa saylaytın aldağı s'ezde «Nwr Otan» partiyası tarqap, bilik partiyası jañaşa ataumen jañaruğa tırısadı. Biraq bwl özgeris tağı da közboyauşılıqpen ötedi dep oylaymın. Sebebi elde wzaq jıldar boyı qalıptasqan qasañ byurokratiya men nazarbaevtıq rejim bwl partiyanı bwrıla almaytın ögizge aynaldırıp jiberdi. Al «ök» degennen basqanı tüsinbeytin ögizden ne kütuge boladı?

– Endeşe mwnday jağdayda siz jetekşilik etetin «El men Jer» qozğalısı partiyağa aynaludı oylastırıp otırğan joq pa?

– Jaqsı swraq. Biz qozğalıstı partiyağa aynaldıru transformaciyasın oylastırudı qolğa aldıq. «El men Jerdiñ» osı düysenbi küni ötken töralqa otırısında bwl mäsele söz boldı. Biraq qalay bolğanda da, eñ aldımen eldegi sayasi partiyalar turalı zañnamalarğa özgeris engizilmey, partiya qwru mäselesi oñay bolmaydı. Sondıqtan bügingi parlament halıq aldında aqtaluı üşin, demokratiyalıq qatınastardı qalıptastıruğa ıqpal etetin tiisti zañnamalıq qwjattarğa şwğıl özgerister engizlui tiis dep oylaymın.

– Swhbatıñızğa raqmet, Baltaş ağa! İsteriñiz ilgeri bolsın!