«تاليبان» جەتەكشىسى قىتايدا: بەيجىڭ تالىپتەرگە قىسىم جاسادى ما؟

اقش اسكەرلەري كۇشتەرى اۋعانستاننان شىعارىلىپ جاتقان كەزدە، قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگى مەن تالىپتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن بارىسكەلىس قىزا ءتۇستى. كەشە، 28 شىلدە سارسەنبى كۇنى «تاليباننىڭ» ەكىنشى ساياسي جەتەكشىسى ابدۋل عاني بارادار ءوزىنىڭ 9 ادامدىق دەلەگاتسياسىن باستاپ قىتايدىڭ تيانجين قالاسىندا (تيانتسزين) قحر ءسىم باسشىسى ۋاڭ يمەن كەزدەستى.

قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي سايتىنداعى جازباشا مالىمدەمەدە ايتىلۋىنشا، مينيستر ۋاڭ اقش پەن ناتو كۇشتەرىنىڭ اۋعان جەرىنەن شىعارىلۋى قۇراما شتاتتاردىڭ اۋعانستان ساياساتىنىڭ ساتسىزدىگىن كورسەتەدى دەگەن باعاسىن ايتقان. ول جانە «تاليباندى» اۋعانستانداعى ماڭىزدى اسكەري جانە ساياسي كۇش رەتىندە اتاعان. سونداي-اق، بەيبىتشىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەتتى قايتا قۇرۋدا تالىپتەردىڭ ماڭىزدى اسا جوعارى ەكەنىن اتاپ وتكەن.

قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى كەزدەسۋدە «تاليباندى» بەيبىت كەلىسىمدەرگە نۇسان كەلتىرەتىن كەدەرگىلەردى جويىپ، قولايلى جاعداي جاسايدى، تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرادى دەپ سەنەتىنىن، ءارى «شىعىس تۇركىستان يسلام قوزعالىسى» جانە وزگە دە تەررورلىق توپتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالادى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن جەتكىزگەن.  بىرقاتار باتىستىق باسىلىمدار ۋاڭ ءيدىڭ بۇل تالابىن «تاليبان» جەتەكشىلەرىنە باعىتتالعان قىسىم قاتارلى باعالاۋدا.

«تاليباننىڭ» ەكىنشى ساياسي جەتەكشىسى، ۇيىمنىڭ دوحاداعى كەڭەسىنىڭ باسشىسى  مۋللاح ابدۋل عاني بارادار كەزدەسۋدەگى العاشقى ءسوزىن «تاليبان» جەتەكشىسى رەتىندە قىتايعا ساپارلاي بارۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعانىنا تەرەڭ ريزاشىلىقپەن باستاپتى. ول سونىمەن بىرگە، قىتايدى ءار كەزدە اۋعانستاننىڭ سەنىمدى دوسى بولدى دەپ باعالاعان. ءارى، قاندايدا ءبىر كۇشتەردىڭ قىتايعا قاۋىپ توندىرەتىن ارەكەتتەردى جاساۋعا اۋعان جەرىن پايدالانۋعا جول بەرمەيتىندەرىن ايتقان.

امەريكالىق اقپارات قۇرالدار كەزدەسۋدە قىتاي ءسىم باسشىسىنىڭ بارادارمەن جانە ول باستاپ بارگەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرىمەن توپتىق سۋرەتكە ءتۇسىپ، قاتار وتىرىپ كەلىسسوز وتكىزگەنىنە باسا نازار اۋدارىپتى. امەريكالىق باق قىتاي ءمينيسترىنىڭ بۇل ارەكەتى اۋعانستاندا ەكى ءتۇرلى ساياسي كۇش رەسمي بيلىككە تالاسىپ جاتقان تۇستا تالىپتەردىڭ دەلەگاتسياسىنا ديپلوماتيالىق ميسسيا قاتارلى باسىمدىق بەرۋ دەپ باعالاعان.

اقش باستاعان شەتەل كۇشتەرىنىڭ اۋعناستاننان كەتۋى ءوڭىردى ءتۇرلى وزگەرىستەردى الىپ كەلەرى ءسوزسسىز. تۇراقسىزدىق قاۋىپىنەن الاڭداعانىمەن، بەيجىڭ بۇل جاعدايعا قۋانباي قالمايدى. سەبەبى، اقش-تىڭ باستى ستراتەگيالىق قارسىلاسى رەتىندە قىتاي ءوز تەرريتورياسىنا جاقىن ەلدە امەريكالىق اسكەري كۇشتەردىڭ تۇرۋىن قالامايدى. قىتاي بۇل جاعدايدى الدىن-الا بولجاعانى بايقالادى. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن بەيجىڭ «تاليبان» جەتەكشىلەرىمەن ديالوگ ورناتۋدى باستاپ كەتكەن، ءارى ودان وزىنە وڭدى ناتيجەلەر دە العان.

ەگەر، الداعى ۋاقىتتا اۋعانستانداعى جاعداي كۇرت وزگەرىپ، تالىپتەر كابۋىلداعى رەسمي بيلىكتى اۋدارىپ تاستايتىن بولسا، تالىپتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى قىتاي ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. ايتالىق، قىتاي وداقتاسى سانالاتىن پاكىستانمەن ورتاق قارسىلاسى ۇندىستانعا قىسىم جاساي الادى. بۇدان تىس تالىپتەر ارقىلى ورتالىق ازياعا دا ىقپالىن اسىرا ءتۇسۋى عاجاپ ەمەس.

جاعدايدى باعامدايتىن بولساق، بەيجىڭنىڭ تالىپتەردى قولىندا «ويناتۋعا» كوپ مۇمكىندىگى بار. سونىڭ ءبىرى – پاكىستان فاكتورى. پاكىستان – قىتايدىڭ ۇزاق مەرزىمدىك وداقتاسى جانە اۋعانستان ماسەلەسىن شەشۋدە بارلىق ەلدەر ءۇشىن شەشۋشى فاكتور. «تاليباننىڭ» ماڭىزدى جەتەكشىلەرى دەرلىكتەي پاكىستاندا تۇرادى، ءتىپتى ۇيىمنىڭ پايدا بولۋىنا دا پاكىستاننىڭ قاتىسى بار. پاكىستان ءوزىنىڭ ىقپالىن پايدالانا وتىرىپ، كەلىسسوزدەر ءۇشىن «تاليبانعا» قىسىم جاساي الادى. ونىڭ ۇستىنە باراداردىڭ قىتاي ساپارىنىڭ الدىندا پاكىستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مەن بارلاۋ قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى قىتايعا بارعان بولاتىن. بۇل داعى «تاليبان»-عا ەكى جاقتى قىسىمنىڭ ىقتيمال مۇمكىندىگىن ارتتىرا تۇسەدى.

قازىر اۋعانستانداعى ۇكىمەت كۇشتەرى مەن «تاليبان» ۇيىمىنىڭ قۋاتىن سالىستىرىپ كورسەتۋ مۇمكىن بولماي وتىر. سەبەبى، بۇل تۋرالى ناقتى مالىمەت تىم از. بىراق، اقش اسكەرلەرى ەلدەن كەتۋدى باستاعان ۋاقىتتا تالىپتەردىڭ ەلدى تولىق باقىلاۋعا الۋ ءۇشىن شابۋىلدارىن ۇدەتىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ەگەر اۋعانستاننىڭ رەسمي بيلىگى قۇلايتىن بولسا، قازاقستاندى ءوز ىشىنە العان ورتالىق ازياعا جاسايتىن ءتۇرلى ىقپالدارىن بولجاۋ قيىنعا سوعادى. بۇل ارادا ءدىني-ەكسترەميزم مەن تەرريزم قاۋىپى دە بار. سوندىقتان اۋعانستانداعى قانداي دا ءبىر قالت ەتكەن وزگەرىستەردى ءجىتى قاداعالاۋ ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

“The Qazaq Times”