بايقاپ وتىرعانىمىزداي، اقش پەن قىتايدىڭ نەگىزگى تەكە-تىرەسى ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا ءجۇرىپ جاتىر. ماڭىزدىسى، بۇل ايماقتاعى تايتالاس ءبىر عانا ساۋدا-ەكونوميكالىق مۇددەلەر ەمەس، ەكى ەلدىڭ ءتۇبىرلى ۇلتتىق مۇددەلەرى قامتۋدا. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن قورعانىس قاۋىپسىزدىگىن دە سونىڭ ىشىندە. سوڭعى جىلدارى امەريكا قۇراما شتاتتاردى قىتايدىڭ ارتا تۇسكەن اسكەري قۋاتىن تەجەۋدىڭ ءتۇرلى شارالارىن جاساۋعا تىرىسقان. بىراق، امەريكالىق اسكەري جەتەكشىلەر اقش-تىڭ بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەرى ناتيجەسىز بولعانىن مويىنداي باستادى.

قۇراما شتاتتاردىڭ بۇل ساتسىزدىگى بەيجىڭنىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتتى. قۋاتتى ارمياعا جانە دامىعان ەكونوميكاعا يە بولعان قىتاي ەندىگى جەردە ءوزىنىڭ الەمدەگى ورىنىن قايتا قاراپ، قازىرگى زامانداعى حالىقارالىق تۇلعاسىن قايتا قۇرۋعا شابىتتاندىردى. ونىڭ ناتيجەسىنە بۇگىن الەم ەلدەرى كۋا بولىپ وتىر.

سونىمەن، قىتايمەن باسەكەگە تۇسۋدە اقش-تىڭ ەڭ باستى پروبلەمالارى نەدە؟ قاي تۇستا السىزدىك تانىتىپ وتىر؟ ءىرى دەرجاۆا رەتىندە قىتايمەن باسەكەگە تۇسۋدە اقش-تىڭ باستى پروبلەماسى جانە الاڭداۋشىلىعى – بايىپتىلىقتىڭ السىرەۋى. بۇنى وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن اقش سەناتىنىڭ قارۋلى كۇشتەر جونىندەگى كوميتەت الدىندا ەسەپ بەرگەن ءۇندى-تىنىق مۇحيتى قولباسشىلىق شتابىنىڭ كومانديرى، ادميرال فيليپس دەۆيدسون (Philips Davidson) راستادى. ءداستۇرلى بايسالدىلىق دەگەنى نە؟ بىلايشا ايتقاندا، قۇراما شتاتتار ءبىرىنشى جاھان سوعىسىنان كەيىن ۇمىتكەر، ەكىنشى جاھان سوعىسىنان كەيىن تالاسسىز كوشباسشى بولىپ كەلگەنى بار. ليدەر دەرجاۆا ءوزىنىڭ باسەلەسى كەڭەس وداعىمەن باقتالاستا بايسالدىلىقپەن وداقتاستارىن ۇيىستىرۋ ارقىلى جەڭىپ شىقتى.

قىتايمەن باسەكەگە تۇسكەن كەزىندە وسى بايسالدىلىقتىڭ السىرەگەنى ترامپ اكىمشىلىگى كەزىندە انىق بايقالعانداي بولدى. ۋاشينگتون ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى بەيجىڭدى جەكپە-جەككە شاقىرعانداي، بىرقاتار حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن شەگىنىپ، كەيبىر وداقتاستارىمەن دە ىنتىماقتاستىقتى السىرەتىپ الدى. قازىرگى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق، ىشكى-سىرتقى ساياسي جانە اسكەري قۋاتىنان الىپ قاراعاندا، بۇل قۇراما شتاتتار ءۇشىن ستراتەگيالىق اعات باسۋ بولار ەدى. ەندى كورىنىپ وتىرعانىنداي، ونداي جەكە-دارا قام-قارەكەت جەڭىسپەن اياقتاعان كۇندە دە، اقش كوپ ۇزاماي ءوزىنىڭ ليدەرلىك ورىنىن ءۇشىنشى ءبىر دەرجاۆاعا بوساتىپ بەرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

تاعى ءبىر الاڭداۋشىلىق – قىتايدىڭ ءوز ورىنىن جەدەل العا جىلجىتۋى. ياعني، قىتاي ۇكىمەتى جاقىن جىلدارى ءوزىنىڭ دامۋ ستراتەگياسى جاريا ەتكەندە «2050 جىلعا بارعاندا اسكەري، ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدا شارتسىز جاھاندىق كوشباسشىعا اينالۋ» دەگەندەي «قىتاي ارمانىن» العا تارتتى. اقش ستراتەگتەرى قازىر وسى جىل كورسەتكىشتەرىنە كۇمانمەن قارايدى. بىلايشا ايتقاندا، قكپ ءوزىنىڭ ماقساتىن ارى تامان كورسەتكەنىمەن ونى جۇزەگە اسىرۋدى بار كۇشىن سالىپ جەدەلدەتىپ جاتىر دەپ الاڭدايدى. بۇعان نەگىز جوق ەمەس. پاندەميا كەزىندە قىتاي ءوزىن الەمدەگى بىردەن-ءبىر جوعارى ەكونوميكالىق وسىمگە يە ەل رەتىندە كورسەتتى. بۇدان تىس قورعانىس قابىلەتى مەن عىلىم-تەحگيكانى دامىتۋعا جۇيەلى باسىمدىق بەردى جانە مول ينۆەستيتسيا سالۋدا.

اقش كوزىمەن قاراعاندا، قازىر قىتاي بيلىگى ءوزىنىڭ امبيتسياسىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىر جانە وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ايگىلەۋگە تىرىسۋدا. ءتىپتى، ءوزىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەلەرى ءۇشىن قۇراما شتاتتارمەن اشىق قاقتىعىستان دا تايىنبايمىن دەگەن سىڭاي تانىتۋدا. ارينە، بۇنىڭ ءوزى «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەۋدىڭ» كەبى مە، الدە شىنايى ما، ونىڭ ءوزى تالاستى. سولاي دا، اقش ءۇشىن قاقتىعىس تاۋەكەلدەرىنىڭ قىمباتتاي باستاعانى شىن.

قىتايمەن باسەكە كەزىندەگى اقش-تىڭ نەگىزگى السىزدىكتەرى قاتارىندا ساياسي تۇزىمدەرىن اتاۋعا بولار ەدى. قۇراما شتاتتارداعى بوستاندىق جانە اشىقتىق پرينتسيپتەرى كوپ جىلدار بويى دامۋشى جانە دامىعان ەلدەردىڭ دە قۇبىلاناماسى بولىپ كەلگەن. بۇل «امەريكا قۇندىلىعى» رەتىندە دە قۇراما شتاتتار باس تارتا المايتىن دەڭگەيدە. ال، قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ىشكى رەپرەسسيا مەن اگرەسسياۆ ارقىلى جابىق جانە اۆتوريتارلىق جۇيەنى العا جىلجىتىپ كەلەدى. ءبىر قاراعاندا بارىنشا اشىق الەم بۇعان قىزىعا قويماعانىمەن، تايتالاس تۇسىندا اشىقتىق پەن بوستاندىق كەيدە قۇراما شتاتتاردىڭ وزىنە شوقپار بولىپ ءتيىپ جاتقانى شىن. اقش-تىڭ اشىق قوعامىنا سىنالاپ كىرگەن قىتايدىڭ جۇمساق كۇشتەرىنىڭ قۋاتىن ءالى ەشكىم تولىق باعالاپ ۇلگىرگەن جوق.

بۇعان قوسا، ءۇندى-تىنىق مۇحيتىندا قىتاي ىقپالىن تەجەۋىشتەر السىرەدى. بۇرىندارى اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى ءۇندى جانە تىنىق مۇحيتىنىڭ ەركىن-اشىق ايماقتىلىعىن وڭاي عانا قامتاماسىز ەتە العان. بۇل كۇندە قىتايدىڭ اسكەري مۇمكىندىكتەرى وڭتۇستىك جانە شىعىس قىتاي تەڭىزدەرىندە ءوزىنىڭ باسىم الەۋەتىن تانىتا باستادى. ءۇندى جانە تىنىق مۇحيتتىڭ الىپ ايماعى ءۇشىن بۇل اتالعان ەكى تەڭىز تىم كىشكەنە كورىنگەنىمەن، سول ەكى تەڭىزدەگى تاۋار اينالىمى الەم ساۋدا اينالىمىنىڭ باسىم بولىگىن ۇستايدى. ەگەر، اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىندا اسا سەنىمدى توسقاۋىلدارى بولماسا، قىتاي ايماقتا ءوزىنىڭ دە ەرەجەلەرىن العا تارتۋى ابدەن مۇمكىن. ال، ونداي جاعداي قىتايدى ءتىپتى دە كۇشەيتىپ، تۇتاس جاھاندىق تەڭدەسسىز ليدەر بولۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرا تۇسپەك.

جوعارىدا اتاپ وتكەن ادميرال فيليپس دەۆيدسون سەناتقا بەرگەن جاۋابىندا: «اقش قىتايمەن باسەكەلەسۋدە قاقتىعىستىڭ الدىن الۋعا كۇش سالۋى ءتيىس، بىراق اقش قاقتىعىسقا دا دايىن بولۋى كەرەك»، – دەدى. ول سونداي-اق: «ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى توسقاۋىل قۋاتىمىز بەيجىڭگە ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن اسكەري كۇش قولدانۋدىڭ اۋىر شىعىنعا الىپ كەلەتىنىن دالەلدەيتىندەي بولۋى كەرەك. انىعىندا، قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءبارىن جاساۋىمىز كەرەك، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى مىندەتىمىز – بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ، بىراق باسكەلەستىك قاتىعىسقا اينالسا، ءبىز كۇرەسۋگە دە، جەڭىسكە جەتۋگە دە دايىن بولۋىمىز ءتيىس»، – دەگەن.

ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى جالپى جاعداي

ءبىر قاراعاندا بۇل اتالعان ايماقتا ەكى تاراپ – ءبىرتارابى قىتاي، ەندى ءبىر تارابىندا اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى تۇرعانداي كورىنەدى. شىن مانىندە قىتاي دا بۇل ايماقتا جالعىز ەمەس. اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا قارسى قىتايدان تىس، سولتۇستىك كورەيا، رەسەي جانە ءتۇرلى ەكسترەميستىك ۇيىمدار مەن قىلمىستىق توپتار بار. شىعىس وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى بولاشاق قارقىندى داميتىن ەلدەر قاتارىندا باعالانىپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى كومپانيالار وسى وڭىرلەرگە ءوز وندىرىستەرىن اشىپ جاتىر. بۇل وسى الىپ ايماقتىڭ بولاشاق كەلبەتىن مۇلدە جاڭا بەينەگە اۋىستىرعالى وتىر. وسىعان ىلەسە ونىڭ جاھاندىق تۇراقتىلىق پەن دامۋداعى ماڭىزى دا ارتا تۇسپەك. سوندىقتان دا، ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىندا الەمنىڭ ءىرى دەرجاۆالارى ءوز مۇددەسىن العا جىلجىتۋعا مۇمكىندىكتەر ىزدەپ جاتىر.

“The Qazaq Times”