قازىرگى دۇنيە كەلبەتىنەن اعىلشىن مەن قىتاي الەمى اراسىنداعى شارپىسۋدى كورىپ وتىرمىز. قايشىلىقتىڭ ءبىر جاعىندا جۇمساق بىراق جىمىسقى جانە ءىشى ءزارلى قىتايلىق ءپالساپا، ەندى ءبىر جاعىندا تەرەڭىنە قۇرىق تۇگىل قۇدىق جۇتىلىپ كەتەرلىك «اعىلشىندىق سۋىق اقىل» تۇر. ءارين، قىتاي بۇل كۇندە الەمنىڭ ءىرى ەكونوميكاسىن يەلەدى، تەحنولوگياسى، اسكەري قۋاتى دامىدى، حالقىنىڭ سانى الەمنىڭ 6/1 شاماسىندا، الايدا باتىستان ءبىر داۋىس «بۇل سەنىڭ ءداۋىرىڭ ەمەس» دەيتىندەي.

جاڭا ءتاج ءتارىزدى ۆيرۋستىڭ (كوروناۆيرۋس) ەپيدەمياسى، گونكونگ پەن شىڭجاڭ ماسەلەسى جانە قىتايلىق Huawei كومپانياسى مەن 5G تەحنولوگياسىنا قاتىستى مۇددەلىك، ۇستانىم قايشىلىقتارىنا بايلانىستى سوڭعى جىلدارى بريتان-قىتاي قاتىناسى سالقىنداپ كەتتى. اعىلشىندىق British Foreign Policy Group وسى اپتادا جاريا ەتكەن ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، كوپتەگەن بريتاندىقتار (41 پايىز قاتىسۋشى) قىتايدىڭ ءوسۋى بريتانيا ءۇشىن قاۋىپتى دەپ سانايدى، بۇل كوزقاراستاعى بريتاندىقتار سانى بۇرىنعىدان 11 پايىزعا كوبەيگەن. سونداي-اق، بەيجىڭمەن ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا قارسىلاردىڭ قاتارى دا كوپ. جاقىن ارادا، اعىلشىن-قىتاي قارىم-قاتىناسى جاقسارىپ كەتپەيتىن سىڭايلى. بۇل داعى جوعارىدا اتالعان سەبەپتەردەن تىس بولماي قويمايتىن جاعداي ەدى. ساۋالنامانى تالداۋدان بۇرىن ارىدان ءبىراز اڭگىمە قوزعاپ كورەلىك.

ءداۋىر تىزگىنى كىمنىڭ قولىندا؟

ەرتەدەگى قوس وزەن الابى ەلدەرى، مىسىر، گرەك پەن ريم، ورتا جازىقتى باعىندىرعان ديناستيالار، ساق، عۇن، تۇركى، بەرىسى شىڭعىس يمپەرياسى، كەزەگىنە قاراي اراب پەن پارسى دا، تاعىسىن تاعىلار ءبارى دە ءوز-ءوز زامانىندا وزگە ەلدەردى ءوز ەرەجەلەرىنە يلىكتىرىپ، ءداۋىردىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان. عىلىم-ءبىلىم، ديپلوماتياعا ءوز تىلدەرىن ورناتقان. ال، ون توعىزىنشى ىقىلىمنان، ءتىپتى ودان بۇرىننان باستاپ اعىلشىنداردىڭ، (انىعىندا انگليا قاشان تەڭىز قوجاسىنا اينالعاننان باستاپ) وسى تاريحي ورىنعا ۇمتىلعانىن كورەمىز.

ارينە، تاريح جيلىگى قىسقارعان داۋىردە فرانتسۋز، نەمىس، ورىس، جاپون، يسپان، يتاليان، ءتىپتى انادولى تۇرىكتەرى دە وعان باسەكەلەس بولۋعا تىرىسقان. دەگەنمەن، ەكى رەتكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن الەمدە اعىلشىنعا تەڭدەسەتىن، ونىڭ ورناتقان جاھاندىق ەرەجەسىنە قارسى تۇراتىن كۇش بولىپ سوتسياليستىك لاگەر – كەڭەس وداعى عانا قالدى. بىراق، قالاي جۇرسە دە توماعا-تۇيىققا الىپ باراتىن جۇيە ەڭ ۇلكەن سوتسياليستىك لاگەردى ىدىراتىپ، كوزگە كورىنبەيتىن اعىلشىن مۇددەسى ۇستىندە الەمنىڭ جاڭا بەينەسى بىرتىندەپ قالىپتانا بەردى.

مويىندايمىز، بۇل تالاستى ماسەلە. امەريكا قۇراما شتاتتارى دەپ اتالاتىن الىپ ەلدىڭ قاسىندا اعىلشىن ارالى (ونىڭ وزىندە ارال تۇتاسىمەن اعىلشىندىكى ەمەس) الەمگە قايتىپ قوجا بولسىن دەيتىن زاڭدى ساۋالدار بار. الايدا، ءبىز «اعىلشىننىڭ سۋىق اقىلى» قالىپتاعان كارتينانى عانا كورىپ وتىرعاندايمىز. وندا قۇراما شتاتتار دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ، الەم ەكونوميكاسىنىڭ، فينانىس-قارجىسىنىڭ، زياتكەرلىك جەتىستىكتەرىنىڭ، قورعانىس پەن عىلىم-تەحنيكانىڭ كوشباسشىسى.  دەگەنمەن، گەوساياسي قادام مەن ديپلوماتيادا ەشقاشان بولىنبەيتىن «بەس كوزدىڭ» توبەسىندە بريتانيانىڭ ورىنى قۇراما شتاتتاردان جوعارى. بريتانيا، اقش، كانادا، اۋستراليا جانە جاڭا زەلانديا بولىنبەگەن ءبىرتۇتاس گەوساياسي ۇيەك جانە ءبىر الەم.  «بريتانيا – امەريكانىڭ اناسى» دەيتىن ءسوزدىڭ ماڭىزى تەرەڭدە جاتسا كەرەك. بۇعان قوسا، اعىلشىن ءتىلى انا ءتىلى سانالاتىن ادامداردىڭ سانى الەمدە ءۇشىنشى ورىندا تۇرعانىنا قاراماستان، الەمگە ەڭ كوپ تاراعان ءتىل رەتىندە اعىلشىن ارالىنىڭ ءتىلى حالىرالىق قاتىناستار تىلىنە اينالعان. ءۇش الىپ مۇحيتتاعى سان-ساناقسىز ارالدارعا دا يەلىك ەتەتىن بىرىككەن پاتشالىق (United Kingdom/UK) الەمدە بىردەن-ءبىر «ۇلى» سوزىنە تىركەلىپ، ۇلىبريانيا دەپ اتالادى.

كوشباسشىلىققا تونگەن قاۋىپتەر

بريتانيا تاريحىندا فرانتسۋزدارمەن عاسىرلىق سوعىس جۇرگىزگەنىن بىلەمىز. جەڭىس پەن جەڭىلىس الما كەزەك اۋىسقان عاسىرلىق سوعىستىڭ سوڭىندا ءبارى بىردەي اعىلشىن باسىم ءتۇسىپ، تەڭىز-مۇحيت دەرجاۆاسىنا اينالدى. وتارلاۋ داۋىرلەرىندە وڭتۇستىك جانە باتىس ەۋروپا وتارشىلاردى افريكانى، وڭتۇستىك، سولتۇستىك امەريكانى يەلەندى. سوڭعى يمپەريالار رەسەي، وسمان، اۆستريا-ۆەنگريا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ىدىرادى. بۇندا دا بريتانيانىڭ ۇلكەن ءرول ويناعان، سەبەبى، وسىنىڭ ءبارى انگليا بيلىگى ءۇشىن قاۋىپ بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كەڭەس وداعى كۇش الىپ، سوتسياليستىك لاگەر كەڭەيە تۇسكەندە انگليا بيلىگى گەرمانيانى وعان بالاما كۇش رەتىندە كوتەرۋگە مۇمكىندىك جاراتتى. ال، الەمدى قايتا بولىسكە سالعىسى كەلگەن نەمىس، جاپون، يتاليا بىرىككەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اقش پەن انگليا كەڭەس وداعىنا ۇلكەن قولداۋ كورسەتتى. جاھان سوعىسىنان جارتى عاسىر وتكەننەن كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ ءوزى دە ىدىراپ كەتتى.

سوتسياليستىك لاگەردىڭ ەندىگى مۇراگەرى، تونىن وزگەرتىپ «قىتايشا سوتسياليزم» دەگەن كاپيتاليزمنىڭ وزىندىك فورماسىن ۇستانعان قىتاي رەفورمادان كەيىن ءدۇر سىلكىنىپ، قىسقا ۋاقىتتا قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋعا يە بولدى. كەزىندە كەڭەس وداعىنا قارسى ارەكەتتەر قاتارىندا اقش قىتايعا بەلگىلى دەڭگەيدە مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىرعانى بار. ايتالىق، «ءبىر قىتاي پرەنتسيپىن» مويىنداپ، تايۋانمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ءۇزدى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن باتىستىق كاسىپورىندار قىتايعا العىددى. باتىس ينۆەستيتسياسى بىرنەشە ون جىلدا قىتايداعى ميلليونداعان شارۋانى ءوندىرۋشى، كاسىپكەر، ينۆەستر، تەحنولوگيا گيگانتتارىنا اينالدىرىپ جىبەردى. سوڭىندا ەكونوميكا، ديپلوماتيا، قورعانىس جاقتارىندا قۇدىرەتتەنە تۇسكەن قىتاي باتىستىڭ وزىنە دە قاتەر ءتوندىردى.

بريتاندىقتاردىڭ قىتايعا دەگەن كوزقاراسى

جوعارىدا اتاپ وتكەن British Foreign Policy Group-تىڭ الەۋمەتتىك ساۋالناماسىنا قايتىپ ورالايىق. قاتىسۋشىلاردىڭ 22 پايىزى عانا بريتانيانىڭ قىتايمەن قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق كەلىسىم جاساسۋىنا قارسى ەمەس، ال 15 پايىزى ەشقانداي كەلىسىمدى كورگىسى كەلمەيدى، تەك 13 پايىز قاتىسۋشى عانا قىتايدىڭ بريتانيالاعى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا قاتىسۋىن قولدايدى.

بريتانيانىڭ قىتايداعى ادام قۇقىعىنىڭ قورعالۋىنا كۇش سالۋىن قولايتىندار –  40 پايىز. قىتايدى جاھاندىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەدى دەپ سانايتىنداردىڭ سانى – 21 پايىز عانا. ال، بۇل قاتاردا اقش 43%، كانادادا 89% جاپونيادا 59%، ەۋروپالىق وداقتا 60% ، ءۇندىستاندا 40% پايىزدى يەلەپتى.

قازىر بريتان بيلىگى ەۋروپا وداعى قۇرامىنان شىققاننان كەيىنگى ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن انىقتاۋ پروتسەسى ۇستىندە. باتىستىق دەموكراتيالى ەلدەردە قوعامدىق ساۋالناما جاي عانا كىم نەنى ويلايدى دەگەن ءسوز ەمەسى بەلگىلى. ونداعى قوعامدىق پىكىر مەن كوڭىل-كۇي ساياساتقا تىكە اسەر ەتەدى جانە تۇپتەپ كەلگەندە مەملەكەتتىڭ شەشىم قابىلداۋىنا ىقپال ەتەدى. اتالعان ساۋالناما ناتيجەسىنەن كەيىن بريتانيانىڭ قىتايعا جۇرت كۇتكەننەن دە سالماقتى، قاتقىل ساياساتقا كوشەتىنىن بولجاي بەرۋگە بولادى. بۇل جانە بۇعان گونكونگتىڭ قىتايعا وتكەرىلىپ بەرۋىنەن كەيىن باستالعان بريتان-قىتاي اراسىنداعى ديپلوماتيالىق «التىن ءداۋىردىڭ» اقىرلاسقانىن دا ءبىلدىرىپ وتىر.

“The Qazaq Times”