Qazirgi dünie kelbetinen ağılşın men qıtay älemi arasındağı şarpısudı körip otırmız. Qayşılıqtıñ bir jağında jwmsaq biraq jımısqı jäne işi zärli qıtaylıq pälsapa, endi bir jağında tereñine qwrıq tügil qwdıq jwtılıp keterlik «ağılşındıq suıq aqıl» twr. Ärin, Qıtay bwl künde älemniñ iri ekonomikasın ieledi, tehnologiyası, äskeri quatı damıdı, halqınıñ sanı älemniñ 6/1 şamasında, alayda Batıstan bir dauıs «bwl seniñ däuiriñ emes» deytindey.

Jaña täj tärizdi virustıñ (koronavirus) epidemiyası, Gonkong pen Şıñjañ mäselesi jäne qıtaylıq Huawei kompaniyası men 5G tehnologiyasına qatıstı müddelik, wstanım qayşılıqtarına baylanıstı soñğı jıldarı Britan-Qıtay qatınası salqındap ketti. Ağılşındıq British Foreign Policy Group osı aptada jariya etken saualnama nätijesi körsetkendey, köptegen britandıqtar (41 payız qatısuşı) Qıtaydıñ ösui Britaniya üşin qauipti dep sanaydı, bwl közqarastağı britandıqtar sanı bwrınğıdan 11 payızğa köbeygen. Sonday-aq, Beyjiñmen ekonomikalıq baylanıs ornatuğa qarsılardıñ qatarı da köp. Jaqın arada, ağılşın-qıtay qarım-qatınası jaqsarıp ketpeytin sıñaylı. Bwl dağı joğarıda atalğan sebepterden tıs bolmay qoymaytın jağday edi. Saualnamanı taldaudan bwrın arıdan biraz äñgime qozğap körelik.

Däuir tizgini kimniñ qolında?

Ertedegi Qos özen alabı elderi, Mısır, Grek pen Rim, Orta jazıqtı bağındırğan dinastiyalar, saq, ğwn, türki, berisi Şıñğıs imperiyası, kezegine qaray arab pen parsı da, tağısın tağılar bäri de öz-öz zamanında özge elderdi öz erejelerine iliktirip, däuirdiñ twtqasın wstağan. Ğılım-bilim, diplomatiyağa öz tilderin ornatqan. Al, on toğızınşı ıqılımnan, tipti odan bwrınnan bastap ağılşındardıñ, (anığında Angliya qaşan teñiz qojasına aynalğannan bastap) osı tarihi orınğa wmtılğanın köremiz.

Ärine, tarih jiligi qısqarğan däuirde francuz, nemis, orıs, japon, ispan, italiyan, tipti anadolı türikteri de oğan bäsekeles boluğa tırısqan. Degenmen, eki retki Düniejüzilik soğıstan keyin älemde ağılşınğa teñdesetin, onıñ ornatqan jahandıq erejesine qarsı twratın küş bolıp socialistik lager – Keñes odağı ğana qaldı. Biraq, qalay jürse de tomağa-twyıqqa alıp baratın jüye eñ ülken socialistik lagerdi ıdıratıp, közge körinbeytin ağılşın müddesi üstinde älemniñ jaña beynesi birtindep qalıptana berdi.

Moyındaymız, bwl talastı mäsele. Amerika Qwrama Ştattarı dep atalatın alıp eldiñ qasında ağılşın aralı (onıñ özinde aral twtasımen ağılşındiki emes) älemge qaytıp qoja bolsın deytin zañdı saualdar bar. Alayda, biz «ağılşınnıñ suıq aqılı» qalıptağan kartinanı ğana körip otırğandaymız. Onda Qwrama Ştattar demokratiyalıq qwndılıqtardıñ, älem ekonomikasınıñ, finanıs-qarjısınıñ, ziyatkerlik jetistikteriniñ, qorğanıs pen ğılım-tehnikanıñ köşbasşısı.  Degenmen, geosayasi qadam men diplomatiyada eşqaşan bölinbeytin «Bes közdiñ» töbesinde Britaniyanıñ orını Qwrama Ştattardan joğarı. Britaniya, AQŞ, Kanada, Australiya jäne Jaña Zelandiya bölinbegen birtwtas geosayasi üyek jäne bir älem.  «Britaniya – Amerikanıñ anası» deytin sözdiñ mañızı tereñde jatsa kerek. Bwğan qosa, ağılşın tili ana tili sanalatın adamdardıñ sanı älemde üşinşi orında twrğanına qaramastan, älemge eñ köp tarağan til retinde ağılşın aralınıñ tili halıralıq qatınastar tiline aynalğan. Üş alıp mwhittağı san-sanaqsız araldarğa da ielik etetin Birikken Patşalıq (United Kingdom/UK) älemde birden-bir «wlı» sözine tirkelip, Wlıbrianiya dep ataladı.

Köşbasşılıqqa töngen qauipter

Britaniya tarihında francuzdarmen ğasırlıq soğıs jürgizgenin bilemiz. Jeñis pen jeñilis alma kezek auısqan ğasırlıq soğıstıñ soñında bäri birdey ağılşın basım tüsip, teñiz-mwhit derjavasına aynaldı. Otarlau däuirlerinde Oñtüstik jäne Batıs Europa otarşılardı Afrikanı, Oñtüstik, Soltüstik Amerikanı ielendi. Soñğı imperiyalar Resey, Osman, Avstriya-Vengriya Birinşi Düniejüzilik soğıstan keyin ıdıradı. Bwnda da Britaniyanıñ ülken röl oynağan, sebebi, osınıñ bäri Angliya biligi üşin qauip bolatın. Ötken ğasırdıñ birinşi jartısında Keñes odağı küş alıp, socialistik lager keñeye tüskende Angliya biligi Germaniyanı oğan balama küş retinde köteruge mümkindik jarattı. Al, älemdi qayta böliske salğısı kelgen nemis, japon, italiya birikken Ekinşi Düniejüzilik soğısta AQŞ pen Angliya Keñes odağına ülken qoldau körsetti. Jahan soğısınan jartı ğasır ötkennen keyin Keñes odağınıñ özi de ıdırap ketti.

Socialistik lagerdiñ endigi mwrageri, tonın özgertip «Qıtayşa socializm» degen kapitalizmnıñ özindik formasın wstanğan Qıtay reformadan keyin dür silkinip, qısqa uaqıtta qarqındı ekonomikalıq damuğa ie boldı. Kezinde Keñes odağına qarsı äreketter qatarında AQŞ Qıtayğa belgili deñgeyde mümkindikter berip otırğanı bar. Aytalıq, «Bir Qıtay prencipin» moyındap, Tayuanmen diplomatiyalıq qatınastardı üzdi. Qıtaydıñ ekonomikalıq ösuine mümkindik beretin batıstıq käsiporındar Qıtayğa alğıddı. Batıs investiciyası birneşe on jılda Qıtaydağı milliondağan şaruanı öndiruşi, käsipker, investr, tehnologiya giganttarına aynaldırıp jiberdi. Soñında ekonomika, diplomatiya, qorğanıs jaqtarında qwdirettene tüsken Qıtay Batıstıñ özine de qater töndirdi.

Britandıqtardıñ Qıtayğa degen közqarası

Joğarıda atap ötken British Foreign Policy Group-tıñ äleumettik saualnamasına qaytıp oralayıq. Qatısuşılardıñ 22 payızı ğana Britaniyanıñ Qıtaymen qanday da bir ekonomikalıq kelisim jasasuına qarsı emes, al 15 payızı eşqanday kelisimdi körgisi kelmeydi, tek 13 payız qatısuşı ğana Qıtaydıñ Britaniyalağı infraqwrılımdıq jobalarğa qatısuın qoldaydı.

Britaniyanıñ Qıtaydağı adam qwqığınıñ qorğaluına küş saluın qolaytındar –  40 payız. Qıtaydı jahandıq jauapkerşilikti sezinedi dep sanaytındardıñ sanı – 21 payız ğana. Al, bwl qatarda AQŞ 43%, Kanadada 89% Japoniyada 59%, Europalıq Odaqta 60% , Ündistanda 40% payızdı ielepti.

Qazir Britan biligi Europa Odağı qwramınan şıqqannan keyingi öziniñ sırtqı sayasatın anıqtau procesi üstinde. Batıstıq demokratiyalı elderde qoğamdıq saualnama jay ğana kim neni oylaydı degen söz emesi belgili. Ondağı qoğamdıq pikir men köñil-küy sayasatqa tike äser etedi jäne tüptep kelgende memlekettiñ şeşim qabıldauına ıqpal etedi. Atalğan saualnama nätijesinen keyin Britaniyanıñ Qıtayğa jwrt kütkennen de salmaqtı, qatqıl sayasatqa köşetinin boljay beruge boladı. Bwl jäne bwğan Gonkongtıñ Qıtayğa ötkerilip beruinen keyin bastalğan Britan-Qıtay arasındağı diplomatiyalıq «Altın däuirdiñ» aqırlasqanın da bildirip otır.

“The Qazaq Times”