ورىس-قىتاي اراسىنداعى سىزداعان جارا: قيىر-شىعىستاعى قىتاي قاۋپى

قازاقستان گەو-ساياسي بولىنىستە الەمدەگى ەڭ اگرەسسيۆتى ەكى دەرجاۆامەن شەكارالاس جاتىر. وڭعا باققاندا بۇل ەكەۋى اسا ءبىر اۋىز جالاسقان تاتۋ وداق ەمەس-ءتى. ولاي بولماعاندا قازاقتىڭ مۇددەسى قاي تۇرعىدا ساۋدا ءتۇسىپ كەتەرىن بولجاۋ قيىن. تاريح سونى دالەلدەگەن جوق پا؟! «قۇلجا، شاۋەشەك كەلىسىمدەرى» قازاق دالاسىن سىرتىنان-اق ەكى بولە سالىپ ەدى.  ال، بۇدان تۋرا 160 جىل ىلگەرى ورىس-قىتاي اراسىندا قيىر-شىعىسقا قاتىستى كەلىسىم جاسالىپ، رەسەيدىڭ تۋ سوناۋ قيىر-شىعىستى يەلەنۋىنە وسى «رەسەي-قىتاي بەيجىڭ شارتى» نەگىز بولعان. بىراق، ول كەزدەگى قىتاي مەن بۇگىنگى قىتاي تاعى باسقا.

سونىمەن، «رەسەي-قىتاي بەيجىڭ شارتىنا» 160 جىل تولدى. بۇگىنگى بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ قارىم-قاتىناسى تاتۋ اسكەري وداق قۇرۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوق ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ورىس قوعامىنداعى باسىم كوپ ادامدار قىتايدى ءالى دە ۇلكەن قاۋىپ رەتىندە قارايدى. بۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قوعامداعى سينافوبيانىڭ ارعى تەگى قايدا جاتقانىن كورسەتسە كەرەك. ال، بولاشاقتا قيىر-شىعىستى قىتايدىڭ تارتىپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋ ءۇشىن رەسەي سىرتقى ساياساتىن وزگەرتىپ باتىسپەن وداقتاسۋ كەرەك دەپ سانايتىن ساياساتكەرلەرى دە بار. ارينە، مۇنداي كوزقاراستاعىلار رەسەيدىڭ قازىرگى بيلىگىندە ەمەس، شەتەلدەرگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ اراسىندا.

رەسەيدەگى قىتاي تۋرالى كوزقاراس

ەكى كۇن بۇرىن اياقتالعان «ەركىن رەسەي فورۋمىنا» قاتىسقان شەتەلدەردە تۇراتىن رەسەيلىك وپپوزيتسيونەرلەردىڭ اۋزىنان وسىنداي پىكىرلەر ايتىلدى.  ولار قازىرگى تاڭدا رەسەي ءۇشىن باستى قاۋىپ باتىس ەلدەرى ەمەس، قىتاي دەپ سانايدى. سەبەبى، بۇگىندە رەسەيمەن يىق تىرەستىرە الاتىن دەرجاۆالار اراسىندا رەسەي تەرريتورياسىنان ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەسەسىن ىزدەيتىن ەل تەك – قىتاي. سوندىقتان دا پۋتين بيلىكتەن كەتىپ، رەسەي قوعامى دەموكراتيالانىپ جاتسا قىتايدىڭ قاۋپىنە قارسى ناتو-مەن دە وداقتاسۋ كەرەك دەگەن سوزدەر ايتىلدى.

بۇنداي ويداعىلار نەگىزىنەن باتىسشىل ليبەرالدار بولسا دا جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى پۋتين مەن كرەملدى سىناۋشىلار بولسا دا، رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە  قىتايدى ۇلكەن قاۋىپ دەپ سانايتىندار جەتەرلىك. دەگەنمەن، پرەزيدەنت پۋتين ءوزىنىڭ ساياسي ءتۇسى قالىڭ سوزدەرىنىڭ بىرىندە قىتايمەن اسكەري وداق قۇرۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايتىنىن ايتقان بولاتىن. الايدا، ونىڭ بۇل سوزىنە قىتاي ۇكىمەتى مەن قوعامى جاعىنان ونشا ءبىر قىزۋ ءىلتيپات بايقالمادى.

قىتايداعى اسقىنعان ۇلتشىلدىق جانە «ەسە قايتارۋ» پسيحولوگياسى

ەستەرىڭىزدە بولسا، رەسەي قورعانىس ءمينيسترى شويگۋ قىركۇيەكتە قيىر-شىعىستاعى اسكەري مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەپ جاتقاندارىن جەتكىزگەن ەدى. شويگۋدىڭ توسىن مالىمدەمەسى بىرقاتار ەلدىڭ باق-ىندا تالقىلاندى جانە ونى قيىر-شىعىستاعى جاعدايدىڭ قيىنداي تۇسكەنىن بىلدىرەدى دەپ جاتقاندار كوپ بولدى. ايتالىق، شىعىستا قىتاي مەن ورىس اراسىن ءبولىپ تۇرعان حيلوڭجياڭ (حەيلۋنتسزيان) وزەنىنىڭ تەرىستىك بەتىندەگى حاباروۆسكىدە نارازىلىقتىڭ بولۋى وسى ايماقتىڭ ماسكەۋ بيلىگىنە دەگەن نارازىلىعىن ايعاقتادى.

ارينە، رەسەيدىڭ قيىر-شىعىستاعى اسكەري مۇمكىندىكتەردى ارتتىرۋىنا ءبىر عانا حاباروۆسكىدە جاعداي سەبەپ بولىپ وتىرعان جوق. سوڭعى كەزدە قىتاي قوعامىندا، اسىرەسە الەۋمەتتىك جەلىدە قيىر-شىعىستى قىتايدىڭ تاريحي يەلىگى دەپ سانايتىندار، ۇكىمەتتى رەسەي الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىر دەپ ايىپتايتىندار كوبەيدى. قىتاي قوعامىنداعى اسقىنعان ۇلتشىلدىقتىڭ قاۋپىن باتىس ەلدەرى وسىدان تالاي جىل بۇرىن بولجاپ ءبىلىپ ەدى. ونداعى اسقىنعان ۇلتشىلدىق قازىر ءوز ىشىندەگى از ساندى ۇلتتارعا شوقپار بولىپ تيۋدە. ەگەر بۇعان «تاك-تاك» بولماسا، قىتايداعى ءۇردىس ەل شەكاراسىنان القىپ شىعىپ، رەسەيدىڭ قيىر-شىعىسىنا، موڭعوليانىڭ تۇتاس تەرريتورياسىنا، ءبىزدىڭ بالقاشىمىزعا دەيىن كوز الارتارى ءسوزسىز.

قىتاي ىرگەسىندەگى حابارۆسك. فوتو: ICF Russia.

بيىل جازدا قىتايدا قيىر-شىعىسقا دەگەن «نامىس» كوبىرەك ويانعانداي بولدى. 2 شىلدەدە پريموريا ولكەسىنىڭ ورتالىعى ۆلاديۆوستوك قالاسىنىڭ قۇرىلۋىنا 160 جىل تولۋىنا وراي قىتايداعى رەسەي ەلشىلىگى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنا شاعىن مالىمدەمە شىعارىپ، قالانىڭ 160 جاسىن اتادى. وندا ۆلاديۆوستوك قالاسىنىڭ نەگىزى 1860 جىلدارى وسى قالادا سالىنا باستاعان اسكەري بەكىنىستەردىڭ نەگىزىندە قالانعانى جازىلعان. مىنە وسى سوزدەر قىتايداعى اسقىنعان ۇلتشىلداردىڭ ورە تۇرەگەلۋىنە اسەر ەتىپ، شامىنا وت تاستاپتى. قىتايلىق جەلى قولدانۋشىلار رەسەي ەلشىلىگىنىڭ مەموريالىن قىتاي حالقىن قورلاۋ دەپ قابىلداپتى. ولار «160 جىل بۇرىن رەسەي ۆلاديۆوستوكتى الۋ ءۇشىن قىتايعا تەڭسىز شارت قويعان....»،  «قالا تاريحىن سول ۋاقىتتان باستاۋ – قىتاي حالقىنىڭ جۇرەگىنە تۇز قۇيۋ»، «ءبىز ۇلتتىق نامىستى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن الەۋمەتتىك جەلىدە داۋىل تۋدىرعانداي بولدى. ەڭ قىزىعى بۇعان قىتايداعى كەيبىر تانىمال باق وكىلدەرى مەن بلوگەرلەرى دە قوسىلدى. قىتايدىڭ Global Times باس رەداكتورى حۋ شيجين ءتىپتى رەسەي ەلشىلىگىنىڭ ەسكە الۋ مالىمدەمەسىنە جاۋاپ رەتىندە ماقالا دا جازدى.

اسقىنعان ۇلتشىلدىق قىتايدىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ داعدىلى بولمىسىنا اينالىپ بارا جاتقانىن رەسەي بارلاۋ قىزمەتى بىلمەي وتىرعان جوق. قازىرگى قىتاي ۇلتشىلدارى (كوزى اشىعى/كور سوقىرى بولسىن) چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى جارتىلاي وتارلىق ءداۋىردى سىناپ، سول كەزدەگى دارمەنسىزدىكتەن كوپتەگەن تەرريتوريالارىنان ايىرىلدىق دەپ سانايدى. سوعان قوسا، قىتاي بۇگىنگىدەي ەكونوميكا، اسكەري، ساياسي جاقتان قۋاتتانعان تۇستا وسى كەتكەن ەسەنى قايتارۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدى ناسيحاتتايدى. ولار بيلىكتە ادام قۇقىعىن مەنسىنبەيتىن، از ۇلتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ، ءوز سەنىمى، ءوز تىلىندە جاساۋ قۇقىعىن اياقاستى ەتەتىن جۇيەنىڭ وتىرۋىنا پەيىل، قىتايداعى كوپتەگەن اۋىل-قىستاق تۇرعىندارىنىڭ كەدەيلىكتە ءومىر سۇرۋىنە، وزىنەن الدە قايدا ءالسىز ەلدەردىڭ ازاماتتارى يگىلىكتەنگەن زاماناۋي مۇمكىندىكتەردەن پايدالانباۋعا پەيىل، تەك «ۇلى قىتاي مۇددەسىن» قايتارىپ بەرسە بولعانى دەپ سانايتىندار. ءبىر كۇنى قوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ كوزقاراسى ەرتەڭ مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا اينالماسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى قىتاي باسشىسى جولعا قويعان «قىتاي ارمانى» ساياساتىنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ەشكىم تولىق سارالاي العان ەشكىم جوق.

قيىر-شىعىستاعى بەلگىسىزدىك

ورىس دەرەكتەرىندە قيىر-شىعىس قاقتعىسسىز، تەك ۇزاق ۋاقىتتىق كۇش-جىگەر مەن اقىل-پاراساتتىڭ ارقاسىندا قولعا كەلگەنى تۋرالى سول كەزدەگى اسكەري شەندىلەردىڭ ماسكەۋگە جازعان حاتتارىندا ايتىلادى. دەگەنمەن، قيىر-شىعىس ماسەلەسى ورىس-قىتاي اراسىندا سىزداپ جاتقان ەسكى جارا دەۋگە بولادى. بەيجىڭدە، ايگۋندە جاسالعان كەلىسىمشارتتاردان كەيىن پاتشالىق رەسەي كەزىنەن تارتىپ قيىر-شىعىستا ءىلتيپات رەتىندە كەيبىر جەر اتاۋلارى ساقتالىپ تۇرعاندى. الايدا، 1960-70 جىلدارداعى كەڭەس-قىتاي اراسىنداعى جانجالداردان كەيىن ۆلاديۆوستوكتاعى «بەيجىڭ»، «قىتاي» دەگەن كوشە اتتارى تولىقتاي ورىسشالاندى، وزگە دە جەر اتاۋلارى وزگەرتىلدى.

بولاشاعى بەلگىسىز ۆلاديۆوستوك شاھارى. فوتو: رەسەي 1

ورىس تەگەۋرىنىڭ استىنداعى ءىبىر-ءسىبىر دالاسى قازبا بايلىققا تولى، جەر بەتىندەگى ەڭ الىپ ورماندى، تاۋلى دالا. قيىر-شىعىس تا تابيعي بايلىقپەن قاتار تىنىق مۇحيتقا شەكتەسىپ جاتقان قايتالانباس مۇمكىندىكتەرىمەن ايگىلى. ونداعى مۇزسىز جانە تەرەڭ سۋلى پورتتار رەسەيدىڭ وزگە تەڭىزگە شەكتەسكەن تۇستارىندا كەزدەسە بەرمەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا رەسەيدىڭ باعا جەتپەس بايلىقتارىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ ارتىپ كەلە جاتقان قۋاتى قيىر-شىعىستى ينفراقۇرىلىم، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر جاعىنان ارتتا قالدىردى. قىتاي قۋاتى ارتقان سايىن قيىر-شىعىس ماسەلەسى ورىس-قىتاي اراسىندا سەزىمتال ماسەلەگە اينالا ءتۇستى.

انىعىندا، وسى قيىرداعى شەت جۇرت ءۇشىن ورىس پەن قىتايدىڭ ۇقساماعان كوزقاراسى مەن پسيحولوگياسى ماسكەۋ مەن بەيجىڭ اراسىندا سەنىمسىزدىك تۋدىردى دەسە بولادى. ماسكەۋ تاراپتان قيىر-شىعىستاعى بەلسەندىلىكتى جانداندىرۋ باعىتىندا بىرقاتار باعدارلامالار قابىلداندى، كوپتەگەن قادامدار جاسالدى. بىراق، ونىڭ ناتيجەسى ايتارلىقتاي بولعان جوق. ماسكەۋ باعدارلامالارى قيىر-شىعىستاعى تۋ كورسەتكىشىنىڭ كەمۋىن، ونداعى حالىقتاردىڭ شەت ولكەلەرگە قونىس اۋدارۋىن توقتاتا الماي وتىر. ۇكىمەتتىڭ ۇگىت-ناسيحاتتارى ونداعى اسقىنا تۇسكەن سينوفوبيانى جەڭە الماي جاتقانى دا بار.

بۇعان دەيىن باتىس قىسىمى ارتا تۇسسە، قىتاي مەن رەسەي اراسىندا اسكەري وداق قۇرىلۋى مۇمكنى دەگەن بولجامدار ايتىلىپ تا كەلگەن. بىراق، بولاشاعى بەيبالىم قيىر-شىعىس ورىس پەن قىتاي اراسىندا ءوسىپ شىققان جاراعا اينالدى. بۇل جارا بارعان سايىن ۇلكەيىپ، ەكى ەلدىڭ سەنىمىن كۇن ساناپ قاۋساتىپ بارا جاتىر. بۇل رەسەي-قىتاي اراسىنداعى سەنىمدى اسكەري وداق قۇرىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجامداردى جوققا شىعاردى.

“The Qazaq Times”