Putin men Si Qiır-Şığısta. Foto: ICF Russia.

Qazaqstan geo-sayasi böliniste älemdegi eñ agressivti eki derjavamen şekaralas jatır. Oñğa baqqanda bwl ekeui asa bir auız jalasqan tatu odaq emes-ti. Olay bolmağanda qazaqtıñ müddesi qay twrğıda sauda tüsip keterin boljau qiın. Tarih sonı däleldegen joq pa?! «Qwlja, Şäueşek kelisimderi» qazaq dalasın sırtınan-aq eki böle salıp edi.  Al, bwdan tura 160 jıl ilgeri orıs-qıtay arasında Qiır-Şığısqa qatıstı kelisim jasalıp, Reseydiñ tu sonau Qiır-Şığıstı ielenuine osı «Resey-Qıtay Beyjiñ şartı» negiz bolğan. Biraq, ol kezdegi Qıtay men bügingi Qıtay tağı basqa.

Sonımen, «Resey-Qıtay Beyjiñ şartına» 160 jıl toldı. Bügingi Beyjiñ men Mäskeudiñ qarım-qatınası tatu äskeri odaq qwru mümkindiginiñ joq ekenin körsetip otır. Orıs qoğamındağı basım köp adamdar Qıtaydı äli de ülken qauip retinde qaraydı. Bwnıñ özi bizdiñ qoğamdağı sinafobiyanıñ arğı tegi qayda jatqanın körsetse kerek. Al, bolaşaqta Qiır-Şığıstı Qıtaydıñ tartıp aluına mümkindik bermeu üşin Resey sırtqı sayasatın özgertip Batıspen odaqtasu kerek dep sanaytın sayasatkerleri de bar. Ärine, mwnday közqarastağılar Reseydiñ qazirgi biliginde emes, şetelderge ketuge mäjbür bolğan oppoziciya ökilderiniñ arasında.

Reseydegi Qıtay turalı közqaras

Eki kün bwrın ayaqtalğan «Erkin Resey forumına» qatısqan şetelderde twratın reseylik oppozicionerlerdiñ auzınan osınday pikirler aytıldı.  Olar qazirgi tañda Resey üşin bastı qauip Batıs elderi emes, Qıtay dep sanaydı. Sebebi, büginde Reseymen iıq tirestire alatın derjavalar arasında Resey territoriyasınan öziniñ bwrınğı esesin izdeytin el tek – Qıtay. Sondıqtan da Putin bilikten ketip, Resey qoğamı demokratiyalanıp jatsa Qıtaydıñ qaupine qarsı NATO-men de odaqtasu kerek degen sözder aytıldı.

Bwnday oydağılar negizinen batısşıl liberaldar bolsa da jäne olardıñ köpşiligi Putin men Kreml'di sınauşılar bolsa da, Reseydiñ öz işinde  Qıtaydı ülken qauip dep sanaytındar jeterlik. Degenmen, prezident Putin öziniñ sayasi tüsi qalıñ sözderiniñ birinde Qıtaymen äskeri odaq qwru mümkindigin joqqa şığarmaytının aytqan bolatın. Alayda, onıñ bwl sözine Qıtay ükimeti men qoğamı jağınan onşa bir qızu iltipat bayqalmadı.

Qıtaydağı asqınğan wltşıldıq jäne «ese qaytaru» psihologiyası

Esteriñizde bolsa, Resey qorğanıs ministri Şoygu qırküyekte Qiır-Şığıstağı äskeri mümkindikterin arttıru maqsatında jwmıs istep jatqandarın jetkizgen edi. Şoygudıñ tosın mälimdemesi birqatar eldiñ BAQ-ında talqılandı jäne onı Qiır-Şığıstağı jağdaydıñ qiınday tüskenin bildiredi dep jatqandar köp boldı. Aytalıq, şığısta qıtay men orıs arasın bölip twrğan Hiloñjiyañ (Heylunczyan) özeniniñ teristik betindegi Habarovskide narazılıqtıñ boluı osı aymaqtıñ Mäskeu biligine degen narazılığın ayğaqtadı.

Ärine, Reseydiñ Qiır-Şığıstağı äskeri mümkindikterdi arttıruına bir ğana Habarovskide jağday sebep bolıp otırğan joq. Soñğı kezde Qıtay qoğamında, äsirese äleumettik jelide Qiır-Şığıstı Qıtaydıñ tarihi ieligi dep sanaytındar, ükimetti Resey aldında därmensizdik tanıtıp otır dep ayıptaytındar köbeydi. Qıtay qoğamındağı asqınğan wltşıldıqtıñ qaupin Batıs elderi osıdan talay jıl bwrın boljap bilip edi. Ondağı asqınğan wltşıldıq qazir öz işindegi az sandı wlttarğa şoqpar bolıp tiyude. Eger bwğan «täk-täk» bolmasa, Qıtaydağı ürdis el şekarasınan alqıp şığıp, Reseydiñ Qiır-Şığısına, Moñğoliyanıñ twtas territoriyasına, bizdiñ Balqaşımızğa deyin köz alartarı sözsiz.

Qıtay irgesindegi Habarvsk. Foto: ICF Russia.

Biıl jazda Qıtayda Qiır-Şığısqa degen «namıs» köbirek oyanğanday boldı. 2 şildede Primoriya ölkesiniñ ortalığı Vladivostok qalasınıñ qwrıluına 160 jıl toluına oray Qıtaydağı Resey elşiligi öziniñ äleumettik jelidegi paraqşasına şağın mälimdeme şığarıp, qalanıñ 160 jasın atadı. Onda Vladivostok qalasınıñ negizi 1860 jıldarı osı qalada salına bastağan äskeri bekinisterdiñ negizinde qalanğanı jazılğan. Mine osı sözder Qıtaydağı asqınğan wltşıldardıñ öre türegeluine äser etip, şamına ot tastaptı. Qıtaylıq jeli qoldanuşılar Resey elşiliginiñ memorialın qıtay halqın qorlau dep qabıldaptı. Olar «160 jıl bwrın Resey Vladivostoktı alu üşin Qıtayğa teñsiz şart qoyğan....»,  «qala tarihın sol uaqıttan bastau – qıtay halqınıñ jüregine twz qwyu», «biz wlttıq namıstı wmıtpauımız kerek» degen sekildi sözdermen äleumettik jelide dauıl tudırğanday boldı. Eñ qızığı bwğan Qıtaydağı keybir tanımal BAQ ökilderi men blogerleri de qosıldı. Qıtaydıñ Global Times bas redaktorı Hu Şijin tipti Resey elşiliginiñ eske alu mälimdemesine jauap retinde maqala da jazdı.

Asqınğan wltşıldıq Qıtaydıñ qoğamdıq sanasınıñ dağdılı bolmısına aynalıp bara jatqanın Resey barlau qızmeti bilmey otırğan joq. Qazirgi Qıtay wltşıldarı (közi aşığı/kör soqırı bolsın) Çiñ patşalığı kezindegi jartılay otarlıq däuirdi sınap, sol kezdegi därmensizdikten köptegen territoriyalarınan ayırıldıq dep sanaydı. Soğan qosa, Qıtay bügingidey ekonomika, äskeri, sayasi jaqtan quattanğan twsta osı ketken eseni qaytaru kerek degen wstanımdı nasihattaydı. Olar bilikte adam qwqığın mensinbeytin, az wlttardıñ ömir süru, öz senimi, öz tilinde jasau qwqığın ayaqastı etetin jüyeniñ otıruına peyil, Qıtaydağı köptegen auıl-qıstaq twrğındarınıñ kedeylikte ömir süruine, özinen älde qayda älsiz elderdiñ azamattarı igiliktengen zamanaui mümkindikterden paydalanbauğa peyil, tek «Wlı Qıtay müddesin» qaytarıp berse bolğanı dep sanaytındar. Bir küni qoğamdağı belgili bir toptıñ közqarası erteñ memlekettiñ wstanımına aynalmasına eşkim kepildik bere almaydı. Onıñ üstine qazirgi Qıtay basşısı jolğa qoyğan «Qıtay armanı» sayasatınıñ astarında ne jatqanın eşkim tolıq saralay alğan eşkim joq.

Qiır-Şığıstağı belgisizdik

Orıs derekterinde Qiır-Şığıs qaqtğıssız, tek wzaq uaqıttıq küş-jiger men aqıl-parasattıñ arqasında qolğa kelgeni turalı sol kezdegi äskeri şendilerdiñ Mäskeuge jazğan hattarında aytıladı. Degenmen, Qiır-Şığıs mäselesi orıs-qıtay arasında sızdap jatqan eski jara deuge boladı. Beyjiñde, Aygunde jasalğan kelisimşarttardan keyin patşalıq Resey kezinen tartıp Qiır-Şığısta iltipat retinde keybir jer atauları saqtalıp twrğandı. Alayda, 1960-70 jıldardağı Keñes-Qıtay arasındağı janjaldardan keyin Vladivostoktağı «Beyjiñ», «Qıtay» degen köşe attarı tolıqtay orısşalandı, özge de jer atauları özgertildi.

Bolaşağı belgisiz Vladivostok şaharı. Foto: Resey 1

Orıs tegeuriniñ astındağı İbir-Sibir dalası qazba baylıqqa tolı, jer betindegi eñ alıp ormandı, taulı dala. Qiır-Şığıs ta tabiği baylıqpen qatar Tınıq mwhitqa şektesip jatqan qaytalanbas mümkindikterimen äygili. Ondağı mwzsız jäne tereñ sulı porttar Reseydiñ özge teñizge şektesken twstarında kezdese bermeydi. Bir sözben aytqanda Reseydiñ bağa jetpes baylıqtarınıñ biri. Degenmen, soñğı jıldarı Qıtaydıñ artıp kele jatqan quatı Qiır-Şığıstı infraqwrılım, ekonomikalıq mümkindikter jağınan artta qaldırdı. Qıtay quatı artqan sayın Qiır-Şığıs mäselesi orıs-qıtay arasında sezimtal mäselege aynala tüsti.

Anığında, osı qiırdağı şet jwrt üşin orıs pen qıtaydıñ wqsamağan közqarası men psihologiyası Mäskeu men Beyjiñ arasında senimsizdik tudırdı dese boladı. Mäskeu taraptan Qiır-Şığıstağı belsendilikti jandandıru bağıtında birqatar bağdarlamalar qabıldandı, köptegen qadamdar jasaldı. Biraq, onıñ nätijesi aytarlıqtay bolğan joq. Mäskeu bağdarlamaları Qiır-Şığıstağı tuu körsetkişiniñ kemuin, ondağı halıqtardıñ şet ölkelerge qonıs audaruın toqtata almay otır. Ükimettiñ ügit-nasihattarı ondağı asqına tüsken sinofobiyanı jeñe almay jatqanı da bar.

Bwğan deyin Batıs qısımı arta tüsse, Qıtay men Resey arasında äskeri odaq qwrıluı mümkni degen boljamdar aytılıp ta kelgen. Biraq, bolaşağı beybälim Qiır-Şığıs orıs pen qıtay arasında ösip şıqqan jarağa aynaldı. Bwl jara barğan sayın ülkeyip, eki eldiñ senimin kün sanap qausatıp bara jatır. Bwl Resey-Qıtay arasındağı senimdi äskeri odaq qwrıluı mümkin degen boljamdardı joqqa şığardı.

“The Qazaq Times”