اقش پەن يران سوعىسسا قىتايدىڭ كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى

اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باعدات شاھارىندا جۇرگىزگەن اسكەري وپەراتسياسى كەزىندە يراننىڭ اسكەري ستراتەگى جانە «قۇدىس» (يەرۋساليم) ەليتالىق ارنايى اسكەري ءبولىمىنىڭ باسشىسى، گەنەرال كاسەم سۋلەيماني قازا تاپتى. وسىدان كەيىن اقش پەن يران اراسى ەڭ قاۋىپتى قايشىلىق كۇيگە جەتتى. ءتىپتى، كوپتەگەن ساراپشىلار ەكى ەل اراسىندا سوعىس بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدارىن دا ايتىپ جاتىر. بۇل جاعداي اقش-يران عانا ەمەس، اقش پەن قىتاي قاتىناسىنا، اشالاپ ايتقاندا قىتاي ماسەلەسىنە دە بەلگىلى وزگەرىستەر الا كەلۋى مۇمكىن.

ءسوزىمىزدى تاراتا ايتار بولساق، اقش-تىڭ يرانمەن قاۋىپتى قايشىلىق جاعدايىنا ءوتۋى اقش-تىڭ ورتا شىعىستاعى ارەكەتتەرىنە ۇلكەن كەدەرگىلەر جاراتتى. ەگەر، قايشىلىق اسقىنىپ ەكى ەل اراسىندا سوعىس تۋىلسا، بۇل اقش-تىڭ ەكى جىل بۇرىن جاريا ەتكەن ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى جاڭا ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل قورعانىس جوباسى بويىنشا اقش قىتايدى ستراتەگيالىق قارسىلاس رەتىندە تانىعان جانە قىتايدىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى اسكەري ىقپالىن توقتاتۋدى كوزدەگەن. ەگەر، اقش-يران اراسىندا سوعىس بولسا بۇل قىتايعا تاعى دا 5-10 جىل ەركىن دامۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ قويماق.

ەگەر اقش يرانمەن سوعىسسا...

ەگەر، اقش يرانمەن سوعىس كۇيىنە بەتپە-بەت كەلەر بولسا، وندا بۇل اقش ءۇشىن كەرى شەگىنىس قاتارىندا باعالانۋى بەك مۇمكىن. سەبەبى، قۇرما شتات سوڭعى جىلدارى (ترامپ پرەزيدەنت بولعاننان بەرى) ءوزىنىڭ ناقتى ستراتەگيالىق قارسىلاستارىن (رەسەي مەن قىتايدى) انىقتاپ، شەتەلدەردەگى ارتىق اسكەري شىعىندى تەجەپ، رەسەي جانە قىتاي سىندى شىن مانىسىندەگى قاۋىپتى قارسىلاستارىنا قارسى دايىندالعان بولاتىن. ال، قازىرگى قايشىلىق تەھران مەن ۋاشينگتوندى سوعىس كۇيىنە جەتكىزەتىن بولسا، وندا اقش «ورتا شىعىستىڭ باتپاعىنا» قايتا اينالىپ كىردى دەگەن ءسوز. 2001 جىلى يراكقا سوعىس اشىپ كىرگەن اقش كوپ جىلداردان كەيىن عانا وڭىردەگى اسكەري شەگىنىستەرگە مۇمكىندىك العان ەدى. سۋلەيمانيدىڭ ءولىمى اقش-تى ورتا شىعىستاعى بىتپەس قايشىلىققا ءتىپتى دە تەرەڭدەي تارتىپ كەتتى. بۇنى اقش-تاعى ستراتەگيالىق جانە حالىقارالىق قاتىناستاردى زەرتتەۋ ورتالىعى ورتا-شىعىس ماسەلەسىن جونىندەگى ساراپشىلار دا راستايدى.

قىتاي ءۇندى-تىنىق مۇحيتتا ەركىندىك الادى

جاپونيانىڭ ساياساتكەرلەرى مەن حالىقارالىق ماسەلەلەر جونىندەگى ساراپشىلارى دا اقش پەن يران قاتىناسىنىڭ سوعىسقا ۇلاسۋىنان الاڭداۋلى. ولار اقش پەن يران اراسىندا سوعىس تۋىلسا، بۇل ءۇندى-تىنىق مۇحيتىندا قىتايدىڭ ىقپالىنىڭ جەدەل كۇشەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سانايدى. سەبەبى، اقش ءبىر ۋاقىتتا ورتا شىعىس پەن ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا تەڭدەي ىقپالدى بولا المايدى. ترامپ اكىمشىلىگى وسىعان دەيىن وزىنەن بۇرىنعى بۋش پەن وبامانىڭ يراك پەن سۇرياداعى «باس ارتىق ينۆەستيتسياسى» ءۇشىن ايىپتاپ كەلگەن. ەگەر يرانمەن سوعىس تۋىلسا اقش بۇدان دا ۇلكەن شىعىنعا باتۋى مۇمكىن. بۇل قىتاي ىقپالىن توقتاتۋعا باعىتتالعان ءۇندى-تىنىق مۇحيتتاعى ستراتەگيالىق قادامدارىن كەرى قايتارۋعا يتەرمەلەيدى.

بۇعان قوسا، تايۋان، سولتۇستىك كورەيا، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى سىندى قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەر وزدىگىنەن كۇن تارتىپتەن كەيىن شەگىنەدى دە، كورەي تۇبەگى يادرولىق قاۋىپتە قالىپ، تايۋان قىتايدىڭ اگرەسسياسىنا تاپ بولۋى دا مۇمكىن. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى داۋ-شارلارىندا قىتاي باسىمدىققا شىعىپ، وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى اقش-پەن ستراتەگيالىق سەرىكتەس ەلدەردىڭ مۇددەسىنە قاۋىپ تونەدى. ناتيجەسىندە قىتاي اتالعان وڭىردە شارتسىز ىرىقتى مەملەكەتكە اينالىپ شىعا كەلمەك. بۇل اقش-تىڭ دەرجاۆا رەتىندەگى وسى ايماقتاعى ستراتەگيالىق ءتۇبىرلى مۇددەلەرىنە نۇقسانىن تيگىزەدى. ال، ونىڭ ورىنى كەمىندە 15-20 جىلدان كەيىن تولتىرۋعا بولادى.

سوڭعى كەزدەرى يران مەن قىتاي قاتىناسى بارعان سايىن جاقىنداپ بارادى. بۇعان اقش-تىڭ يرانعا قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالارى دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. سونداي-اق، يران مۇناي ەكسپورتىنا قويعان يراندى شىعار جول ىزدەپ قىتاي مەن رەسەيگە كوبىرەك جاقىنداسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ال، كەزەكتى قايشىلىق يران مەن قىتاي اراسىن ءتىپتى دە جاقىنداستىرۋى مۇمكىن.

اقش پەن يران نە ىستەپ جاتىر؟

سۋلەيمانيدىڭ ولىمىنەن كەيىن يران تارابى اقش-تان كەك قايتارۋعا ۋادە بەردى. قازىرگە يران تارابىنىڭ قارىمتا شابۋىلى دەيتىندەي ەلەۋلى ارەكەت بولا قويعان جوق. الايدا، رەيتەر اقپاراتتىق اگەنتتىگى يران قولداۋىنداعى يراكتىڭ شيىتتىك كۇشتەرى – «حەزبوللا» بريگاداسى جاساعان ەسكەرتۋىن تاراتتى. «كاتايب حەزبوللا» تارابى 4 قاڭتاردا يراكتىڭ ۇكىمەتتىك كۇشتەرىنە قاراتا سول ەلدەگى اقش اسكەري بازالارىنان الىس بولۋدى ەسكەرتكەن.

اقش تارابى دا بولجاۋلى قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ايماقتاعى اسكەري كۇشتەرىنىڭ سانىن كوبەيتە ءتۇستى. پەنتاگون ءبىر كۇن بۇرىن ورتا شىعىسقا قوسىمشا 3500 جاۋىنگەر اتتاندىراتىنىن ءبىلدىردى. بۇل وسى وڭىردەگى اقش نىساندارىن قورعاۋ جانە قاۋىپتى قاتەردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ەكەنىن ءتۇسىندىردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىدان بۇرىن اقش يراك پەن ءسۇريا جەرىندەگى اسكەري سانىن قىسقارتۋدى كوزدەپ وتىرعانىن بىلدىرگەن ەدى.

“The Qazaq Times”