قازاقستانداعى اقش ەلشىسى: كەزىندە ادام قۇقىقتارى الەمدى بىرىكتىرۋشى كۇشكە اينالدى، ال قازىر شە؟

قازاقستانداعى اقش ەلشىسى ۋيليام موزەر وتاندىق باسىلىمداردىڭ بىرىنە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋداعى ءار ازاماتتىڭ كۇرەسكەرلىك ءرولىنىڭ ءمانى تۋرالى وي تولعاپ، ماقالا جاريالاپتى. اتالعان امەريكالىق ەلشىلىكتىڭ رۇقساتىمەن رەسمي ۋاكىلدىڭ ادام قۇقىقتارى كۇنىنە وراي جاريالاعان كولەمدى پىكىرناماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

«بۇگىنگى قىم-قيعاش الەمدە حالىقتاردىڭ ءبارى بىردەي كەلىسەتىن، ءتۇرلى مادەنيەتتى اجىراماس بولىگى دەپ قابىلدايتىن تاقىرىپ قالمادى دەۋ – ايتۋعا جەڭىل بولعانىمەن، جاڭساق پىكىر. الايدا 10 جەلتوقسان – حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى كۇنى، بۇل سوناۋ جىلدار بۇرىن ادامزات قۇقىق قادىرىنە قالاي قول جەتكىزگەنىن ەسىمىزگە سالادى. 1948 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءبىراۋىزدان بارلىق ادامعا بىردەي بەرىلگەن قۇقىقتار جۇيەسى – ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىن ء(ارى قاراي اقجبد – رەد.) قابىلدادى. مىسالى، ازاپتالماۋ جانە قادىر-قاسيەتىن قورلايتىنداي ادامشىلىققا جات، قاتىگەزدىك جولمەن جابىرلەنبەۋ نەمەسە جازالانباۋ قۇقىعى. نەمەسە ءدىن مەن نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا يە بولۋ قۇقىعى. ءسوز بوستاندىعى، بەيبىت جينالىستار جانە اسسوتسياتسيالاردى قۇرۋ بوستاندىعى قۇقىعى. كاسىپوداق قۇرۋ جانە ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن كاسىپوداققا كىرۋ قۇقىعى. قاي ەلدىڭ ازاماتى بولماسىن، ءاربىر ادام اقجبد-عا جۇگىنىپ، بۇل قۇقىقتاردى وزىنە تۋمىسىنان بەرىلگەن قۇقىق رەتىندە تالاپ ەتە الادى.

اقجبد-نىڭ اتاۋىنداعى «جالپىعا بىردەي» دەگەن ءسوز ادەيى تاڭدالىپ الىنعان، سەبەبى ول اتالعان قۇجاتتىڭ بۇكىل الەمدەگى قۇقىقتىق داستۇرلەردىڭ توعىسۋىنان تۋعان كونسەنسۋستىڭ جەمىسى ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىز امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ وكىلى ەلەونورا رۋزۆەلتتىڭ اقجبد-نىڭ رەداكتسيالىق كوميسسياسىن باسقارا وتىرىپ،وعان ءاربىر ادامعا «جاراتۋشى اجىراماس قۇقىقتار بەردى» دەگەن پۋنكتىن قوسقانىن ماقتان تۇتامىز. دەكلاراتسيانىڭ رەداكتورلارى – ءتۇرلى ۇلتتىق، ەتنيكالىق جانە مادەني ورتا وكىلدەرى مەن سان الۋان زياتكەرلىك داستۇرلەردى ۇستاناتىن ادامدار. مىسالى، فرانتسيالىق ەۆرەي رەنە كاسسەن – اقجبد-عا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن كەيىننەن نوبەل سىيلىعىنا يە بولعان. شارل ماليك بولسا، 1930 جىلدارى ناتسيستىك رەجيمنەن قاشقان ليۆاندىق مارونيت حريستيان بولعان. قىتاي وكىلى چجان پەنچۋن كوميسسياعا ەلەۋلى كونفۋتسيلىك ىقپال قوستى.

اقجبد ءوز ازاماتتارى قۇقىعىنىڭ قامىن ويلامايتىن ۇكىمەتتەر وزدەرىنىڭ دەلقۇلى مۇددەلەرىنە جەتۋ ءۇشىن الەمدى زۇلمات قاقتىعىسقا باتىرۋدان تارتىنبايتىنىن كورسەتكەن  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاسىرەتىنەن تۋدى. بۇۇ-نىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ ارقىلى عانا الەمدە بەيبىتشىلىك ورنايتىنىن ءتۇسىنىپ، ءاربىر ۇلت قولدانىسقا ەنگىزە الاتىن ورتاق قۇرىلىم – ادام جەكە باسىنىڭ ابىرويى باسىم ەكەنىن مويىندايتىن قۇقىقتىق جۇيەسىن جاساپ شىعۋعا بەل بۋدى.

وكىنىشكە وراي، قازىرگى كۇنى كوپشىلىككە ءمالىم اقجبد-دا بەكىتىلگەن ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتاردى الەمنىڭ بارلىق ەلىندە ساقتالا بەرمەيدى. بۇگىندە ادام قۇقىقتارىن بۇزىپ جاتقان ەلدەردىڭ كەيبىرى اقجبد-عا العاشقى بوپ قول قويىپ، سول قۇقىقتاردى ساقتايمىز دەپ مىندەتتەمە العاندار قاتارىنان ەدى.

2017 جىلدىڭ ساۋىرىنەن بەرى قىتاي ۇكىمەتى ءبىر ميلليوننان استام ۇيعىر مەن باسقا مۇسىلمان ازشىلىعىن شىڭجان ايماعىنداعى لاگەرلەرگە قامادى. لاگەرلەردەگى كۇشتەپ ەڭبەككە جەگۋ، ازاپتاۋ جانە باسقا دا ادامشىلىققا جاتپايتىن اۋىر ارەكەتتەر تۋرالى دەرەكتەردى قىتاي بيلىگى جوققا شىعارىپ، اتالعان مەكەمەلەردى وقىتۋ ورتالىقتارى دەۋدەن تانباي كەلەدى. لاگەردەن تىس تۇركى تىلدەس حالىقتار ۇزدىكسىز قاتاڭ باقىلاۋ جۇيەسىنىڭ كەسىرىنەن جەكە تاڭداۋ جانە بوستاندىق حاقسىنىن ايىرىلىپ، اسپان استى اباقتىسىندا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر.

يران رەجيمىنىڭ سايلانباعان جوعارعى باسشىسى ايماقتاعى حاوستى قولداۋ ارقىلى ايماقتاعى حالىقتىڭ ءومىر جاعدايىن جاقسارتۋدان جوعارى قويىپ وتىر. جالاقىسىن تالاپ ەتكەنى ءۇشىن جازىقتى اتانعان جۇك كولىگىن جۇرگىزۋشىلەر مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرى قازىر زور قىسىمعا ۇشىراۋدا. كەيبىر باياندامالارعا قاراعاندا، ولار تۇرمەگە قامالىپ، ازاپتالىپ جاتقان كورىنەدى. رەجيمنىڭ جىلدار بويعى ايەلدەر قاۋىمىن كەمسىتۋ ساياساتىنان باس تارتاتىن سىڭايى بايقالمايدى، قوعامدا حيدجاب كيمەگەندىكتەن ايەلدەر 23 جىلعا دەيىن سوتتالۋدا.

رەسەيلىك ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمى «مەموريالدىڭ» اقپاراتىنا سايكەس، فەدەراتسيا اۋماعىندا 315 ساياسي تۇتقىن بار، ونىڭ 195-ءى بىلتىر ۇستالعان، ال 200-ءى ءدىن نەمەسە نانىم-سەنىم بوستاندىعىن قولدانعانى ءۇشىن ايىپتالعان. ۇكىمەت كۇن ساناپ ءسوز جانە ينتەرنەت بوستاندىعىن شەكتەۋگە تىرىسۋدا، ال ازاماتتىق قوعام مەن تاۋەلسىز باق-قا ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ، جالعان جالا جاۋىپ، قوقان-لوقى مەن قىسىم كورسەتىپ كەلەدى. شەشەن رەسپۋبليكاسىندا دا ازاپتاۋ، ادامداردىڭ ەرىكسىز جوعالۋى، «قانعا قان» تۇسىنىگىندە ەسەپ ايىرىسۋدىڭ كوبەيۋى ءتارىزدى جازاسىز قالعان قىلمىستار ءجيى ايتىلادى.

1948 جىلى اقجبد قابىلدانعاننان بەرى ادام بوستاندىعى جولىنداعى ءبىز كۋا بولعان جەتىستىكتەرگە قاراعاندا، اتالعان ەلدەردەگى كەرتارتپالىق قايران قالدىرادى. مىسالى، 1970 جىلى وڭتۇستىك افريكاداعى اپارتەيدكە قارسى كۇرەس پەن 1980-1990 جىلدارى ورناعان بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق كەزەڭى. پولشا جۇمىسكەرلەرىنىڭ ۇكىمەتتەن ەشبىر قۋعىنداۋسىز اشىق پىكىر ءبىلدىرۋدى تالاپ ەتكەن ىنتىماقتاستىق قوزعالىسىن ايتۋعا بولادى. تۋمىسىنان بەرىلگەن تابيعي حاقىن قورعاۋدا ەشتەڭەدەن تايسالماعان كۇرەسكەرلەر تۋرالى مىسالدار جەتكىلىكتى.

وعان گۆاتەمالاداعى ءبىر توپ ايەلدىڭ سەكسۋالدىق قۇلدىققا تاپ بولۋىن سوتتا اشىق مالىمدەۋىن ەسكە الۋعا بولادى. سونداي-اق پاكىستاندا مەكتەپكە بارعانىنا بولا تاليبان وعىنا ىلىگە جازداپ، سوعىس وشاعىنان قاشىپ شىققان مالالا يۋسافزاي العان جاراسى مەن توقتاۋسىز قۋعىنعا قاراماستان، تەڭدىكتىڭ تاباندى ۇلگىسىنە اينالدى.

اقجبد-نىڭ اۆتورلار كەڭەسى جالپىعا بىردەي قۇقىقتاردىڭ ماقساتى ورتاق ەكەنىن ءتۇسىندى. ولار ارقانداي ەلدىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ الدىندا مىندەتتەرى بار ەكەنىن ءتۇسىندى، ول – اركىمگە بەرىلگەن ادامي ابىروي مەن ونىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ مىندەتى. بۇل مىندەت ۇكىمەتتەردىڭ عانا موينىندا ەمەس. ادام قۇقىقتارىن ونى قورعاۋدا ارقايسىمىزدىڭ الار ورنىمىز بارىن ۇمىتپاعان ابزال.

ءبىز وعان قالاي جەتە الامىز؟ قۇقىقتىق ءبىلىمىمىزدى تەرەڭدەتىپ، اقجبد كەپىل بولعان بازالىق حاقىمىز بەن بۇگىنگى تاڭداعى ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ جاعدايىنان حاباردار بولۋمەن عانا. قۇقىق بۇزۋشىلىققا بىرلەسە قارسى تۇرىپ، جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرۋ، سونداي-اق ادام قۇقىعىن جانشىپ جاتقان ەلدەردى ءجىتى نازاردا ۇستاپ، ورتاق كەلىسىمگە باعىنۋىن تالاپ ەتۋ ارقىلى. ءبىز بيلىكتى باسقا ەلدەگى ادام قۇقىقتارى بۇزىلعانى جونىندە اشىق ايتۋعا شاقىرا الامىز. ءاربىر ەلدەن اقجبد قاعيدالارىن ۇستانۋدى تالاپ ەتۋىمىز كەرەك.

مەن سىزدەرگە اقش پەن ونىڭ حالقى ارقاشان ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ قاعيداسىنا بەرىك ەكەنىن سەنىممەن ايتا الامىن. ءبىز ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدا الدىڭعى قاتاردامىز، ءاربىر امەريكالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە قۇقىعى قالاي قورعالسا، الەمنىڭ ءار ازاماتى ءوز قۇقىعىن ءدال سولاي قولدانا الۋى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەمىز.

ءارى-بەرىدەن سوڭ، 1948 جىلى ۇلتتار قاۋىمداستىعى مالىمدەگەندەي، بۇل بوستاندىقتار – ءار ادامعا ورتاق، تۋمىسىنان بەرىلگەن قۇقىق».

"The Qazaq Times"