Prezident Qasım-Jomart Toqaev pen Qazaqstandağı AQŞ elşisi Uil'yam Mozer. Foto: aşıq derekköz

Qazaqstandağı AQŞ elşisi Uil'yam Mozer otandıq basılımdardıñ birine adam qwqıqtarın qorğaudağı är azamattıñ küreskerlik röliniñ mäni turalı oy tolğap, maqala jariyalaptı. Atalğan amerikalıq elşiliktiñ rwqsatımen resmi uäkildiñ Adam qwqıqtarı künine oray jariyalağan kölemdi pikirnamasın nazarlarıñızğa wsınamız.

«Bügingi qım-qiğaş älemde halıqtardıñ bäri birdey kelisetin, türli mädenietti ajıramas böligi dep qabıldaytın taqırıp qalmadı deu – aytuğa jeñil bolğanımen, jañsaq pikir. Alayda 10 jeltoqsan – Halıqaralıq adam qwqıqtarı küni, bwl sonau jıldar bwrın adamzat qwqıq qadirine qalay qol jetkizgenin esimizge saladı. 1948 jıldıñ 10 jeltoqsanında Birikken Wlttar Wyımı birauızdan barlıq adamğa birdey berilgen qwqıqtar jüyesi – Adam qwqıqtarınıñ jalpığa birdey deklaraciyasın (äri qaray AQJBD – red.) qabıldadı. Mısalı, azaptalmau jäne qadir-qasietin qorlaytınday adamşılıqqa jat, qatıgezdik jolmen jäbirlenbeu nemese jazalanbau qwqığı. Nemese din men nanım-senim bostandığına ie bolu qwqığı. Söz bostandığı, beybit jinalıstar jäne associaciyalardı qwru bostandığı qwqığı. Käsipodaq qwru jäne öz müddelerin qorğau üşin käsipodaqqa kiru qwqığı. Qay eldiñ azamatı bolmasın, ärbir adam AQJBD-ğa jüginip, bwl qwqıqtardı özine tumısınan berilgen qwqıq retinde talap ete aladı.

AQJBD-nıñ atauındağı «jalpığa birdey» degen söz ädeyi tañdalıp alınğan, sebebi ol atalğan qwjattıñ bükil älemdegi qwqıqtıq dästürlerdiñ toğısuınan tuğan konsensustıñ jemisi ekenin körsetedi. Biz Amerika Qwrama Ştattarınıñ ökili Eleonora Ruzvel'ttiñ AQJBD-nıñ redakciyalıq komissiyasın basqara otırıp,oğan ärbir adamğa «Jaratuşı ajıramas qwqıqtar berdi» degen punktin qosqanın maqtan twtamız. Deklaraciyanıñ redaktorları – türli wlttıq, etnikalıq jäne mädeni orta ökilderi men san aluan ziyatkerlik dästürlerdi wstanatın adamdar. Mısalı, franciyalıq evrey Rene Kassen – AQJBD-ğa qosqan ülesi üşin keyinnen Nobel' sıylığına ie bolğan. Şarl' Malik bolsa, 1930 jıldarı nacistik rejimnen qaşqan livandıq maronit hristian bolğan. Qıtay ökili Çjan Pençun' komissiyağa eleuli konfuciylik ıqpal qostı.

AQJBD öz azamattarı qwqığınıñ qamın oylamaytın ükimetter özderiniñ delqwlı müddelerine jetu üşin älemdi zwlmat qaqtığısqa batırudan tartınbaytının körsetken  ekinşi düniejüzilik soğıstıñ qasiretinen tudı. BWW-nıñ negizin qalauşılar adam qwqığın qwrmetteu arqılı ğana älemde beybitşilik ornaytının tüsinip, ärbir wlt qoldanısqa engize alatın ortaq qwrılım – adam jeke basınıñ abıroyı basım ekenin moyındaytın qwqıqtıq jüyesin jasap şığuğa bel budı.

Ökinişke oray, qazirgi küni köpşilikke mälim AQJBD-da bekitilgen adam qwqıqtarı men negizgi bostandıqtardı älemniñ barlıq elinde saqtala bermeydi. Büginde adam qwqıqtarın bwzıp jatqan elderdiñ keybiri AQJBD-ğa alğaşqı bop qol qoyıp, sol qwqıqtardı saqtaymız dep mindetteme alğandar qatarınan edi.

2017 jıldıñ säuirinen beri Qıtay ükimeti bir millionnan astam wyğır men basqa mwsılman azşılığın Şıñjan aymağındağı lagerlerge qamadı. Lagerlerdegi küştep eñbekke jegu, azaptau jäne basqa da adamşılıqqa jatpaytın auır äreketter turalı derekterdi Qıtay biligi joqqa şığarıp, atalğan mekemelerdi oqıtu ortalıqtarı deuden tanbay keledi. Lagerden tıs türki tildes halıqtar üzdiksiz qatañ baqılau jüyesiniñ kesirinen jeke tañdau jäne bostandıq haqsının ayırılıp, aspan astı abaqtısında ömir süruge mäjbür.

Iran rejiminiñ saylanbağan Joğarğı basşısı aymaqtağı haostı qoldau arqılı aymaqtağı halıqtıñ ömir jağdayın jaqsartudan joğarı qoyıp otır. Jalaqısın talap etkeni üşin jazıqtı atanğan jük köligin jürgizuşiler men mektep mwğalimderi qazir zor qısımğa wşırauda. Keybir bayandamalarğa qarağanda, olar türmege qamalıp, azaptalıp jatqan körinedi. Rejimniñ jıldar boyğı äyelder qauımın kemsitu sayasatınan bas tartatın sıñayı bayqalmaydı, qoğamda hidjab kimegendikten äyelder 23 jılğa deyin sottaluda.

Reseylik adam qwqıqtarın qorğau wyımı «Memorialdıñ» aqparatına säykes, federaciya aumağında 315 sayasi twtqın bar, onıñ 195-i bıltır wstalğan, al 200-i din nemese nanım-senim bostandığın qoldanğanı üşin ayıptalğan. Ükimet kün sanap söz jäne internet bostandığın şekteuge tırısuda, al azamattıq qoğam men täuelsiz BAQ-qa ünemi qısım körsetip, jalğan jala jauıp, qoqan-loqı men qısım körsetip keledi. Şeşen respublikasında da azaptau, adamdardıñ eriksiz joğaluı, «qanğa qan» tüsiniginde esep ayırısudıñ köbeyui tärizdi jazasız qalğan qılmıstar jii aytıladı.

1948 jılı AQJBD qabıldanğannan beri adam bostandığı jolındağı biz kuä bolğan jetistikterge qarağanda, atalğan elderdegi kertartpalıq qayran qaldıradı. Mısalı, 1970 jılı Oñtüstik Afrikadağı aparteidke qarsı küres pen 1980-1990 jıldarı ornağan beybitşilik pen tatulıq kezeñi. Pol'şa jwmıskerleriniñ ükimetten eşbir quğındausız aşıq pikir bildirudi talap etken ıntımaqtastıq qozğalısın aytuğa boladı. Tumısınan berilgen tabiği haqın qorğauda eşteñeden taysalmağan küreskerler turalı mısaldar jetkilikti.

Oğan Gvatemaladağı bir top äyeldiñ seksualdıq qwldıqqa tap boluın sotta aşıq mälimdeuin eske aluğa boladı. Sonday-aq Päkistanda mektepke barğanına bola Taliban oğına ilige jazdap, soğıs oşağınan qaşıp şıqqan Malala YUsafzay alğan jarası men toqtausız quğınğa qaramastan, teñdiktiñ tabandı ülgisine aynaldı.

AQJBD-nıñ avtorlar keñesi jalpığa birdey qwqıqtardıñ maqsatı ortaq ekenin tüsindi. Olar ärqanday eldiñ bir-biriniñ aldında mindetteri bar ekenin tüsindi, ol – ärkimge berilgen adami abıroy men onıñ qwqıqtarın qorğau mindeti. Bwl mindet ükimetterdiñ ğana moynında emes. Adam qwqıqtarın onı qorğauda ärqaysımızdıñ alar ornımız barın wmıtpağan abzal.

Biz oğan qalay jete alamız? Qwqıqtıq bilimimizdi tereñdetip, AQJBD kepil bolğan bazalıq haqımız ben bügingi tañdağı adam qwqıqtarın bwzu jağdayınan habardar bolumen ğana. Qwqıq bwzuşılıqqa birlese qarsı twrıp, jauapkerşilikke şaqıru, sonday-aq adam qwqığın janşıp jatqan elderdi jiti nazarda wstap, ortaq kelisimge bağınuın talap etu arqılı. Biz bilikti basqa eldegi adam qwqıqtarı bwzılğanı jöninde aşıq aytuğa şaqıra alamız. Ärbir elden AQJBD qağidaların wstanudı talap etuimiz kerek.

Men sizderge AQŞ pen onıñ halqı ärqaşan adam qwqıqtarın qwrmetteu qağidasına berik ekenin senimmen ayta alamın. Biz adam qwqıqtarın qorğauda aldıñğı qatardamız, ärbir amerikalıqtıñ kündelikti ömirinde qwqığı qalay qorğalsa, älemniñ är azamatı öz qwqığın däl solay qoldana aluı üşin küresip kelemiz.

Äri-beriden soñ, 1948 jılı wlttar qauımdastığı mälimdegendey, bwl bostandıqtar – är adamğa ortaq, tumısınan berilgen qwqıq».

"The Qazaq Times"