عاليا قامباربەكوۆا: ناۋرىز تەك كونتسەرتتىك دەڭگەيدە، ەسەپ بەرۋ ماقساتىندا عانا اتاپ ءوتىلىپ ءجۇر

– عاليا حانىم, جالپى وسى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ شىعۋ تەگى جانە «ناۋرىز» دەپ اتالۋى جايىندا ايتىپ وتسەڭىز. تۇركى حالىقتارىندا بۇل مەرەكە تويلانعاندىعى جايلى قانداي دەرەك كوزدەرى بار؟

– دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «ناۋرىز» دەگەن ءسوز جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا قاي كەزەڭدەردەن باستاپ كەزدەسە باستاعاندىعىن اڭعارۋىمىزعا بولادى. التىن وردا داۋىرىندە ناۋرىز سۇلتان، ناۋرىزبەك سەكىلدى اتاۋلاردى، ادام ەسىمدەرىن كەزدەستىرەمىز. ال موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە مادەنيەتتەر اراسىندا توعىسۋ بولىپ، ءوزارا  ارالاسىپ كەتكەن. العاش سوعىس جاعدايىندا كەزدەسكەندىكتەن، ءبىر-ءبىرىن جاتىرقايدى، بىراق 30-40 جىل وتكەننەن كەيىن ءبارىبىر ارالاسىپ كەتەدى. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ۇرپاقتارى يسلام ءدىنىن قابىلداپ، يرانعا، يراكقا، ازىربايجانعا دەيىن بارىپ، سول جەردەگى مۇسىلمان بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇستانعان مادەنيەتتىڭ بەلگىلى ءبىر بولشەگىن الىپ كەلگەن. سونىڭ ءبىرى – مەرەكە. يا، ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە وسىعان ۇقساس مەرەكەلەر بولعان، بۇل مەرەكەلەر دە جالپى ءمان-ماعىناسى مەن تويلانۋ جاعىنان وسى مەرەكەگە ۇقساس كەلەدى. يراندا دا تويلانىپ كەلگەن جانە وسىعان ۇقساس سالت، مەرەكە ءبىزدىڭ تۇركى حالىقتارىندا دا بولعان. بىراق ءار ەلدىڭ سالت-ساناسىنا بايلانىستى ايىرماشىلىقتار بار. ال ەلدەر اراسىنداعى شاپقىنشىلىق، الاۋىزدىقتار باسەڭسىگەننەن كەيىن، بۇلاردىڭ ۇقساس مەرەكە ەكەندىكتەرىنە كوز جەتكىزىپ، ورتاق سالتتارىن الا وتىرىپ، تويلاندى دەۋگە بولادى. مەرەكەنىڭ اتاۋىنا كەلەتىن بولساق، ناۋرىز ءسوزى، تىلىمىزگە جەڭىل بولعاندىقتان ەنۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءبىز «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ شارتتى تۇردە اتاپ جۇرگەنبىز، ال مەرەكەنىڭ اتىنىڭ وتە ۇزاق بولۋى - ونىڭ كەڭ تارالىپ، عۇمىرلى بولۋىنا اسا ءتيىمدى ەمەس. پارسىنىڭ «ناۋرىز» ءسوزى قىسقا، ءارى ماعىناسى دا ۇقساس بولىپ، سونىمەن قاتار اي اتى رەتىندە كەڭ تارالعاندىقتان، ءدال وسى اتاۋ حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، وسى اتاۋدى كەيىننەن ىلەستىرىپ الىپ كەتكەن بولۋىمىز كەرەك. ەگەر بۇل سەكىلدى مەرەكە بىزدە دە بولماسا، ونىڭ حالىق داستۇرىنە بىردەن ءسىڭىپ جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالۋى ەكىتالاي ەدى. ءوز اتا-بابالارىمىز بەن تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى بەلگىلى ءبىر سالت جورالعى، وسى تەكتەس مەرەكە بولعان جانە ول ۋاقىت وتە ونىڭ اتاۋىنىڭ پارسىنىڭ«ناۋرىز» ءسوزىنىڭ ەنۋىمەن ناۋرىز اتالىپ كەتتى دەگەن بولجام جاساپ وتىرمىز. جالپى، كوكتەمنىڭ كەلۋى - الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە اتالىپ وتەتىن مەرەكە. قانداي ءدىن، ەل بولماسىن، بارلىعى ءۇشىن كوكتەمنىڭ كەلۋى – جاڭا ءومىردىڭ باستالۋى، تىرشىلىكتىڭ جاڭارۋىمەن بايلانىسىپ، حالىق وسى جاڭارۋدى مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتىپ وتىرعان.

 – «ءاز-ناۋرىز»، «ءاز ءجۇردى» دەپ جاتامىز. وسى جەردەگى «ءاز» تىركەسىنىڭ توركىنى قايدان شىقتى؟ جانە ونىڭ ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ءمانى قانداي؟

– «ءاز» ءسوزىنىڭ توركىنى - «ءازيز» دەگەن سوزدەن شىققان. ال بۇل - ارابتىڭ ءسوزى. حانداردى، سۇلتانداردى اتاعاندا «ءاز»، «ءازيز» دەپ جاتامىز. مىسالى، «بابا تۇركى شاشتى ءازيز»، «ءاز تاۋكە حان» دەگەن سەكىلدى. بۇل جەردە «ءازيز» - قاسيەتتى، قۇرمەتتى دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىنەن شىعادى. سونىمەن قاتار، ءازيزا، ءازيز دەگەن دە ادام ەسىمدەرى كەزدەسىپ جاتادى. ال مىنا ءاز ءجۇرىپ ءوتتى دەگەندە، ادامداردىڭ اراسىندا كوكتەمنىڭ كەلۋى، تابيعاتتىڭ جىبۋىمەن ادامدار اراسىنداعى مەيىرىم مەن جىلى شىرايدىڭ نىشانى رەتىندە كەلتىرىلەدى. ياعني وسى ءسوزدىڭ توركىنىنە كەلەتىن بولساق، مەيىرىم، جىلىلىق، قاسيەت دەگەن ۇعىمدارمەن ۇشتاسىپ، ەل اراسىندا، تابيعاتتا «ءاز ءجۇرىپ ءوتتى» دەگەن ۇعىمعا سايادى. ال ءدىن بويىنشا، بۇلاردىڭ ءبارى – قۇدايدىڭ ءىسى، ونىڭ مەيىرىمى، جىلىلىعى جانە ادامزات بالاسىنا جىبەرگەن ءتۇرلى سىناقتارى دەپ قابىلدايدى. تابيعاتتىڭ سۋىق تا قاتال مىنەزىمەن جانە وسىنداي جىلى شاپاعاتىمەن ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارىم-قاتىناسى، ولاردىڭ مەيىرىم، شىرايلى كوڭىلىن تانىپ، تابيعاتپەن ۇشتاسقان قاسيەتىن اڭعارتۋعا دەگەن سىناق ىسپەتتەس.

– بۇل مەرەكەنى تويلاي باستاعالى بەرى قانداي وزگەرىستەر بولدى، ۇمىت قالعان قانداي دا ءبىر داستۇرلەر، سالت-جورالعىلار بار ما؟

 – جالپى ءبىز بۇل مەرەكەنى تويلاپ كەلە جاتقالى بەرى كوپتەگەن دۇنيەلەر وزگەردى، ۇمىت قالدى. بۇل زاماننىڭ وزگەرۋى، ۋاقىتتىڭ وتۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. ال وسى مەرەكەنىڭ اجىراماس بولىگى بولا بىلگەن، بىراق بۇگىندە كوپ ەسكەرىلمەيتىن ءداستۇر رەتىندە – بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋ، اق قۇيۋ سەكىلدى داستۇرلەردى اتاي الامىز. بۇل ءداستۇر جايلى تاريحي دەرەكتەردە ءجۇز، ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن كوپتەپ ايتىلادى. ال قازىرگى تاڭدا بۇل مەرەكە تەك كونتسەرتتىك دەڭگەيدە، سونىمەن قاتار ەسەپ بەرۋ ماقساتىندا عانا اتاپ ءوتىلىپ، وسى مەرەكەنىڭ ناعىز قۇندىلىعى جانە ونىڭ ءمانى جويىلىپ بارا جاتقاندىعى الاڭداتادى. ءتىپتى كوپشىلىك ناۋرىز كوجەنى ەجەلگى رەتسەپتتەن اۋىتقىعان تۇردە جاساپ، جۇگەرى، ءسابىز سەكىلدى وزگە ءدام قوساتىن دۇنيەلەرمەن دە جاساپ كەلەدى.

 – مەرەكە العاش قاي ەلدە تويلانا باستادى؟

 – بۇل مەرەكەنىڭ شىعۋ توركىنى يران حالىقتارىندا، زورواستريزم دىنىنەن كەلە جاتقانىنا قاراماستان، مەرەكەنىڭ جالپى كەلبەتى ساقتالعان. تەك داستاحانعا قۇران كارىمدى قويۋ، جانە باسقا دا ءدىني ەلەمەنتتەردىڭ ەنۋى بايقالادى. تاعى ەسكەرەتىن دۇنيە – يران  حالىقتارى بۇل مەرەكەنى اتاپ ءوتۋى ءالى كۇنگە دەيىن سول قالپىندا ساقتالىپ، فارۆاردين ايى كەلىسىمەن 13 كۇن بويى بۇل مەرەكەنى سالت-داستۇرمەن، باستىسى، مەرەكەلىك كوڭىل كۇيمەن اتاپ ءوتىپ، ەسكى سالت-سانانى جانداندىرىپ، حالىقتىڭ بىرلىگى مەن باۋىرمالدىعىن نىعايتىپ، تابيعاتتىڭ جاڭارۋى مەن جاڭا ءومىردىڭ باستالۋىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، بۇل مەرەكەنىڭ شىنىمەن وسى ەلدەن شىققاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ياعني ەجەلگى قالىپتاسقان جۇيەدەن ءالى كۇنگە دەيىن اۋىتقىماي كەلەدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە بۇل مەرەكەنىڭ كەلبەتى ءسال اۋىسقان. وعان سەبەپ – 70 جىلداي سالت-داستۇردەن قول ءۇزىپ قالدىق جانە دە باتىسقا ەلىكتەۋشىلىك بار. بۇگىندە ناۋرىزدى تەك مەرەكەلىك شارا رەتىندە قاراستىرىپ، رۋحاني قۇندىلىعىنان اۋىتقىپ بارا جاتقاندايمىز.

– ال مىنا «كورىسۋ» سالتى جايىندا ايتىپ وتسەڭىز. ونىڭ ناۋرىز مەرەكەسىنە قاتىسى قانداي جانە ەلىمىزدىڭ كەي ايماقتارى عانا اتاپ ءوتىپ، كوپشىلىك  جەرلەردە ۇمىت قالۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

– كورىسۋ مەرەكەسى دە وسى كوكتەم كەلۋىمەن، قىستان امان شىعىپ، جۇرتشىلىق ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە بارىپ، اماندىعىن ءبىلىپ، جاڭا ءومىردىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتاپ، اتاپ وتىلەتىن سالت. العاشىندا بۇل قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا دەرلىك تويلانعان. ول كەزدەرى ەكى اۋىلدىڭ اراسى بىرنەشە جۇزدەگەن شاقىرىم، شىنىمەن قىس مەزگىلىندە جاقىنىنىڭ امادىعىن بىلە الماي، حابارسىز قالادى. كوكتەم كەلىسىمەن كورىسىپ، ءبىلىسىپ جاتادى. ال بۇل سالتتىڭ وسىنداي ماڭىزىنا قاراماستان، قازىردە ءوزىنىڭ اكتۋالدىعىن جويعان. وڭتۇستىك، شىعىس وڭىرلەردە جۇرت تىعىز ورنالاسقان جانە باسقا دا بايلانىس، قاتىناس  قۇرالدارى جاقسى دامىعاندىقتان حالىق ءبىر-ءبىرىنىڭ ءحالىن، جاعىدايىن  جۇيەلى تۇرە ءبىلىپ وتىرادى. ال باتىس ايماقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن اۋىل-ايماقتىڭ اراسى الىس، حالىق شاشىراڭقى ورنالاسقاندىقتان، ءبىر اۋىلدان ەكىنشىسىنە جەتۋ ءۇشىن شىنىمەن بىرنەشە ساعات، تاۋلىك كەتەدى، دەمەك بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي كورىسۋ – بۇل ايماقتا اكتۋالدى. سوعان وراي، باتىس وڭىردە كورىسۋ مەرەكەسىن جاقسى اتاپ وتەدى. تابيعات جاعدايى، گەوگرافيالىق ايماق پەن حالىقتىڭ ورنالاسۋى – وسى مەرەكەنىڭ نەگىزگى فاكتورى رەتىندە قاراسىتىرسا بولادى.

– ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى قانداي؟ قازاق جەرىندە قاي كەزەڭدەردەن باستاپ تويلانۋى مۇمكىن؟

– تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، «ناۋرىز» دەگەن اتۋمەن بۇل مەرەكە XIII-XIV عاسىرلاردا التىن وردا داۋىرىنەن باستاۋ العان بولۋ كەرەك. بۇل سول كەزدەگى اتاۋلار، ادام ەسىمدەرى جانە دەرەكتەرگە بايلانىستى پايىمدالىپ وتىر. وسى «ناۋرىز» دەگەن ءسوزدى پايدالانا باستاۋىمىز –Hاۋرىز مەرەكەسىن الۋىمىزعا دالەل بولۋى مۇمكىن. ال XV-XVI  عاسىرلاردا بۇل مەرەكە كەڭ تارالىپ، قازاق حاندىعى قۇرىلعان تۇستا كەڭىنەن اتالىپ ءوتىلىپ، سالت-داستۇرىمىزگە ەنە باستادى دەۋگە بولادى. «ناۋرىز مەرەكەسى» جانە «ناۋرىز ايى» دەگەن دەرەكتەر دە كوپتەپ كەزدەسەدى. وسى مەرەكەنى اي اتى رەتىندە اتاپ كەتكەندىگىمىز دە مەرەكەنىڭ كەلۋىمەن سايكەس كەلەدى. ال رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى باستالىپ، XVII عاسىرلاردان باستاپ، ەلىمىزگە جاقىنداي تۇسكەن كەزەڭدەردەن مەرەكە جايلى دەرەك كوزدەرى ازايا تۇسەدى. ياعني وتارلاۋ ساياساتى مادەنيەتىمىزگە دە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. حريستيانداندىرۋ، مادەني وتىرلاۋ سالدارى ايقىن كورىندى. ال ءحىح  عاسىردا حالىقتىڭ قايتا ويانعاندىعىن بايقايمىز. قاشانعى بىرەۋدىڭ قاراماعىندا، قول استىندا ءجۇرىپ، رۋحانياتىمىزدان باس تارتۋىمىز كەرەك دەگەندەي. وتارلاۋعا تۇسكەن حالىقتا، ساياساتقا قاراماستان، قايتا جاندانۋ بايقالادى. وعان سەبەپ، وسى داۋىردە اباي، ىبىراي، الاش زيالىلارى سەكىلدى ورتانىڭ حالىق ساناسىنا قالىپتى ىقپال ەتىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىزدى ساقتاۋعا دەگەن باستامالارىنىڭ جەمىسى بولىپ وتىر. ياعني، قايتا ورلەۋ ءداۋىرى ىسپەتتەس. بىراق كەيىن كەلە قايتا باسەڭسىپ، وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان قايتا جاڭدانىپ كەلەدى. وسىنداي بەلگىلى ءبىر حرونولوگيالىق كەزەڭدەردى اتاپ وتۋگە بولادى.

 – ناۋرىز مەرەكەسىن جىلدىڭ باسى دەپ جاتامىز، وسى قاعيدا قاي كۇنتىزبەگە نەگىزدەلىپ جاسالعان؟

– يراندىقتاردا جاڭا جىلدىڭ باستالۋى وسى كۇنگە سايكەس كەلەدى. ول كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنە بايلانىستى. ەرتە كەزدەردە ومار حايامنىڭ جاساپ كەتكەن كۇن كۇنتىزبەسىنە سايكەس، جىلداعى 6 اي – 30 كۇن، 6 اي – 31 كۇنمەن اياقتالاتىن، ەڭ ءدال كۇن كۇنتىزبەسىنە كەلتىرىپ جاسالعان. جەر وربيتاسى مەن كۇننىڭ اراسىداعى بايلانىستى ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان بۇل كۇنتىزبەگە سايكەس، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اۋىتقۋ بايقالادى، ياعني ول 19 ناۋرىز بولۋى مۇمكىن، نەمەسە 21 بولۋى مۇمكىن دەگەن سەكىلدى. يران ەلدەرىندە بۇل ۋاقىت الدىن الا حابارلانىپ، وسىعان سايكەس جاڭا جىلدى قارسى الادى. دەمەك، كۇن كۇنتىزبەسىنە سايكەس جىلدىڭ باستالۋى – وسى ارالىققا سايكەس كەلەدى.

– قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى ساقتاردىڭ، باسقا دا تايپالاردىڭ تاريحىندا وسىعان ۇقساس مەرەكەلەر جايىندا دەرەكتەر قاراستىرىلعان با؟

– پارسى دەرەكتەرىندە تاحتي ءجامشيد (گرەكشە – پەرسەپوليس) دەگەن، يراننىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى پارسى پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان قالا بار. ياعني ءجامشيدتىڭ تاعى، ورداسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل پالميرا قالاسى سەكىلدى تاستان قالانعان ۇلكەن قالا بولعان. بىراق الەكساندر ماكەدونسكي تۇسىندا قيرايدى. ب.ز.د. V عاسىردان باستاپ سالىنىپ، ب.ز. ءىىى عاسىرىنا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەندىگى جايلى دەرەكتەر بار. وسىنشا ۋاقىتقا قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن زاتتى دەرەكتەر ساقتالعان. قۇرىلىسى بىرنەشە كومپلەكستەن تۇرادى. ال وسى قالانىڭ قابىرعالارىنا وسى ناۋرىز تويىنا الىستان كەلگەن قوناقتاردىڭ سۋرەتتەرى بەينەلەنگەن. سونىڭ ىشىندە ساقتار دا بار.ياعني ازيالىق جانە باتىس سكيفتەرى. قولدارىندا شاپانى، ارتىندا جەتەكتەگەن اتى جانە تۇيىنشەگى بار. يراندىق جازبا دەرەكتەردە بۇل ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تويلانۋى دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، 52 ۇلت وكىلى يران جۇرتىن وسىنداي ايتۋلى مەرەكەمەن قۇتتىقتاۋعا كەلىپ، ەلدەر اراسىنداعى مادەني بايلانىستى كورسەتكەن. وسى جەردە ساقتاردىڭ ناۋرىز  مەرەكەسىنە بارعاندىعى، جانە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى بەينەلەنىپ تۇرعان زاتتى دەرەك ءالى كۇنگە ساقتاۋلى. سول سەبەپتى دە، بۇل سوناۋ ساقتاردان باستاپ تويلانىپ كەلە جاتقان مەرەكە دەپ ايتۋعا تولىقتاي نەگىز بار.

– ناۋرىزعا بايلانىستى قانداي جازبا دەرەكتەر بار؟

– ناۋرىزعا بايلانىستى «ناۋرىزناما» دەگەن ومار حايامنىڭ ەڭبەگىن اتاپ وتۋگە بولادى. ەڭبەك استرونوميا،  كۇنتىزبە، پسيحولوگيا سەكىلدى ءتۇرلى ماسەلەلەردى قامتيدى. ول العاش وزبەك تىلىنە اۋدارىلىپ، كەيىننەن يسرايل ساپارباي قازاق تىلىنە اۋدارعان بولاتىن. ال وسى جىل مەزگىلىن يبن-سينا  مەدەتسينالىق تۇرعىدان قاراستىرىپ، ادام دەنساۋلىعى مەن مىنەز-قۇلقىنىڭ وزگەرىستەرىن اشىپ جازعان. سونىمەن قاتار، ءبيرۋنيدىڭ جازبالارىندا حالىقتاردىڭ ءداستۇرى، سالت-ساناسى تۇرعىسىنان زەرتتەگەن ەڭبەكتەرىن اتاۋعا بولادى.

– عاليا حانىم، سۇحباتقا كەلىپ، وسىنداي قۇندى دەرەكتەرمەن بولىسكەنىڭىز ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن.

گاۋھار جاقىپباي

“The Qazaq Times”