Ğaliya Qambarbekova: Naurız tek koncerttik deñgeyde, esep beru maqsatında ğana atap ötilip jür

– Ğaliya hanım, jalpı osı Naurız merekesiniñ şığu tegi jäne «naurız» dep ataluı jayında aytıp ötseñiz. Türki halıqtarında bwl mereke toylanğandığı jaylı qanday derek közderi bar?

– Derekterge süyensek, «Naurız» degen söz jalpı türki halıqtarınıñ arasında qay kezeñderden bastap kezdese bastağandığın añğaruımızğa boladı. Altın Orda däuirinde Naurız swltan, Naurızbek sekildi ataulardı, adam esimderin kezdestiremiz. Al moñğol şapqınşılığı kezinde mädenietter arasında toğısu bolıp, özara  aralasıp ketken. Alğaş soğıs jağdayında kezdeskendikten, bir-birin jatırqaydı, biraq 30-40 jıl ötkennen keyin bäribir aralasıp ketedi. Mısalı, Şıñğıs hannıñ öziniñ wrpaqtarı islam dinin qabıldap, Iranğa, Irakqa, Äzirbayjanğa deyin barıp, sol jerdegi mwsılman bileuşileriniñ wstanğan mädeniettiñ belgili bir bölşegin alıp kelgen. Sonıñ biri – mereke. Iya, bizdiñ özimizde de osığan wqsas merekeler bolğan, bwl merekeler de jalpı män-mağınası men toylanu jağınan osı merekege wqsas keledi. Iranda da toylanıp kelgen jäne osığan wqsas salt, mereke bizdiñ türki halıqtarında da bolğan. Biraq är eldiñ salt-sanasına baylanıstı ayırmaşılıqtar bar. Al elder arasındağı şapqınşılıq, alauızdıqtar bäseñsigennen keyin, bwlardıñ wqsas mereke ekendikterine köz jetkizip, ortaq salttarın ala otırıp, toylandı deuge boladı. Merekeniñ atauına keletin bolsaq, naurız sözi, tilimizge jeñil bolğandıqtan enui mümkin. Öytkeni biz «Wlıstıñ wlı küni» dep şarttı türde atap jürgenbiz, al merekeniñ atınıñ öte wzaq boluı - onıñ keñ taralıp, ğwmırlı boluına asa tiimdi emes. Parsınıñ «naurız» sözi qısqa, äri mağınası da wqsas bolıp, sonımen qatar ay atı retinde keñ taralğandıqtan, däl osı atau halıqtıñ sanasına siñip qaluı mümkin. Söytip, osı ataudı keyinnen ilestirip alıp ketken boluımız kerek. Eger bwl sekildi mereke bizde de bolmasa, onıñ halıq dästürine birden siñip jäne osı uaqıtqa deyin saqtaluı ekitalay edi. Öz ata-babalarımız ben türki halıqtarı arasındağı belgili bir salt joralğı, osı tektes mereke bolğan jäne ol uaqıt öte onıñ atauınıñ parsınıñ«Naurız» söziniñ enuimen Naurız atalıp ketti degen boljam jasap otırmız. Jalpı, köktemniñ kelui - älemniñ barlıq memleketterinde atalıp ötetin mereke. Qanday din, el bolmasın, barlığı üşin köktemniñ kelui – jaña ömirdiñ bastaluı, tirşiliktiñ jañaruımen baylanısıp, halıq osı jañarudı mereke retinde atap ötip otırğan.

 – «Äz-naurız», «Äz jürdi» dep jatamız. Osı jerdegi «äz» tirkesiniñ törkini qaydan şıqtı? Jäne onıñ mağınalıq erekşelikteri men mäni qanday?

– «Äz» söziniñ törkini - «Äziz» degen sözden şıqqan. Al bwl - arabtıñ sözi. Handardı, swltandardı atağanda «äz», «äziz» dep jatamız. Mısalı, «Baba türki şaştı äziz», «Äz Täuke han» degen sekildi. Bwl jerde «äziz» - qasietti, qwrmetti degen sözdiñ törkininen şığadı. Sonımen qatar, Äziza, Äziz degen de adam esimderi kezdesip jatadı. Al mına äz jürip ötti degende, adamdardıñ arasında köktemniñ kelui, tabiğattıñ jibuimen adamdar arasındağı meyirim men jılı şıraydıñ nışanı retinde keltiriledi. YAğni osı sözdiñ törkinine keletin bolsaq, meyirim, jılılıq, qasiet degen wğımdarmen wştasıp, el arasında, tabiğatta «äz jürip ötti» degen wğımğa sayadı. Al din boyınşa, bwlardıñ bäri – Qwdaydıñ isi, onıñ meyirimi, jılılığı jäne adamzat balasına jibergen türli sınaqtarı dep qabıldaydı. Tabiğattıñ suıq ta qatal minezimen jäne osınday jılı şapağatımen adamdardıñ bir-birine degen qarım-qatınası, olardıñ meyirim, şıraylı köñilin tanıp, tabiğatpen wştasqan qasietin añğartuğa degen sınaq ispettes.

– Bwl merekeni toylay bastağalı beri qanday özgerister boldı, wmıt qalğan qanday da bir dästürler, salt-joralğılar bar ma?

 – Jalpı biz bwl merekeni toylap kele jatqalı beri köptegen dünieler özgerdi, wmıt qaldı. Bwl zamannıñ özgerui, uaqıttıñ ötuine tikeley baylanıstı. Al osı merekeniñ ajıramas böligi bola bilgen, biraq büginde köp eskerilmeytin dästür retinde – bwlaqtıñ közin aşu, aq qwyu sekildi dästürlerdi atay alamız. Bwl dästür jaylı tarihi derekterde jüz, jüz elu jıl bwrın köptep aytıladı. Al qazirgi tañda bwl mereke tek koncerttik deñgeyde, sonımen qatar esep beru maqsatında ğana atap ötilip, osı merekeniñ nağız qwndılığı jäne onıñ mäni joyılıp bara jatqandığı alañdatadı. Tipti köpşilik naurız köjeni ejelgi receptten auıtqığan türde jasap, jügeri, säbiz sekildi özge däm qosatın dünielermen de jasap keledi.

 – Mereke alğaş qay elde toylana bastadı?

 – Bwl merekeniñ şığu törkini Iran halıqtarında, zoroastrizm dininen kele jatqanına qaramastan, merekeniñ jalpı kelbeti saqtalğan. Tek dastahanğa QWRAN KÄRİMDİ qoyu, jäne basqa da dini elementterdiñ enui bayqaladı. Tağı eskeretin dünie – iran  halıqtarı bwl merekeni atap ötui äli künge deyin sol qalpında saqtalıp, Farvardin ayı kelisimen 13 kün boyı bwl merekeni salt-dästürmen, bastısı, merekelik köñil küymen atap ötip, eski salt-sananı jandandırıp, halıqtıñ birligi men bauırmaldığın nığaytıp, tabiğattıñ jañaruı men jaña ömirdiñ bastaluın erekşe atap ötedi. Osını eskere otırıp, bwl merekeniñ şınımen osı elden şıqqandığın añğaruğa boladı. YAğni ejelgi qalıptasqan jüyeden äli künge deyin auıtqımay keledi. Al bizdiñ elde bwl merekeniñ kelbeti säl auısqan. Oğan sebep – 70 jılday salt-dästürden qol üzip qaldıq jäne de batısqa elikteuşilik bar. Büginde Naurızdı tek merekelik şara retinde qarastırıp, ruhani qwndılığınan auıtqıp bara jatqandaymız.

– Al mına «körisu» saltı jayında aytıp ötseñiz. Onıñ Naurız merekesine qatısı qanday jäne elimizdiñ key aymaqtarı ğana atap ötip, köpşilik  jerlerde wmıt qaluınıñ sebebi nede?

– Körisu merekesi de osı köktem keluimen, qıstan aman şığıp, jwrtşılıq bir-biriniñ üyine barıp, amandığın bilip, jaña ömirdiñ bastaluımen qwttıqtap, atap ötiletin salt. Alğaşında bwl Qazaqstannıñ barlıq aymağında derlik toylanğan. Ol kezderi eki auıldıñ arası birneşe jüzdegen şaqırım, şınımen qıs mezgilinde jaqınınıñ amadığın bile almay, habarsız qaladı. Köktem kelisimen körisip, bilisip jatadı. Al bwl salttıñ osınday mañızına qaramastan, qazirde öziniñ aktualdığın joyğan. Oñtüstik, şığıs öñirlerde jwrt tığız ornalasqan jäne basqa da baylanıs, qatınas  qwraldarı jaqsı damığandıqtan halıq bir-biriniñ halin, jağıdayın  jüyeli türe bilip otıradı. Al batıs aymaqtarda äli künge deyin auıl-aymaqtıñ arası alıs, halıq şaşırañqı ornalasqandıqtan, bir auıldan ekinşisine jetu üşin şınımen birneşe sağat, täulik ketedi, demek bwrınğı kezderdegidey körisu – bwl aymaqta aktualdı. Soğan oray, Batıs öñirde körisu merekesin jaqsı atap ötedi. Tabiğat jağdayı, geografiyalıq aymaq pen halıqtıñ ornalasuı – osı merekeniñ negizgi faktorı retinde qarasıtırsa boladı.

– Naurız merekesiniñ hronologiyalıq şeñberi qanday? Qazaq jerinde qay kezeñderden bastap toylanuı mümkin?

– Tarihi derekterge süyenetin bolsaq, «naurız» degen atumen bwl mereke XIII-XIV ğasırlarda Altın Orda däuirinen bastau alğan bolu kerek. Bwl sol kezdegi ataular, adam esimderi jäne derekterge baylanıstı payımdalıp otır. Osı «naurız» degen sözdi paydalana bastauımız –Haurız merekesin aluımızğa dälel boluı mümkin. Al XV-XVI  ğasırlarda bwl mereke keñ taralıp, Qazaq handığı qwrılğan twsta keñinen atalıp ötilip, salt-dästürimizge ene bastadı deuge boladı. «Naurız merekesi» jäne «naurız ayı» degen derekter de köptep kezdesedi. Osı merekeni ay atı retinde atap ketkendigimiz de merekeniñ keluimen säykes keledi. Al Resey patşalığınıñ otarşıldıq sayasatı bastalıp, XVII ğasırlardan bastap, elimizge jaqınday tüsken kezeñderden mereke jaylı derek közderi azaya tüsedi. YAğni otarlau sayasatı mädenietimizge de öz äserin tigizbey qoymadı. Hristiandandıru, mädeni otırlau saldarı ayqın körindi. Al HİH  ğasırda halıqtıñ qayta oyanğandığın bayqaymız. Qaşanğı bireudiñ qaramağında, qol astında jürip, ruhaniyatımızdan bas tartuımız kerek degendey. Otarlauğa tüsken halıqta, sayasatqa qaramastan, qayta jandanu bayqaladı. Oğan sebep, osı däuirde Abay, Ibıray, Alaş ziyalıları sekildi ortanıñ halıq sanasına qalıptı ıqpal etip, ruhani mädenietimizdi saqtauğa degen bastamalarınıñ jemisi bolıp otır. YAğni, qayta örleu däuiri ispettes. Biraq keyin kele qayta bäseñsip, osı täuelsizdik jıldarınan qayta jañdanıp keledi. Osınday belgili bir hronologiyalıq kezeñderdi atap ötuge boladı.

 – Naurız merekesin jıldıñ bası dep jatamız, osı qağida qay küntizbege negizdelip jasalğan?

– Irandıqtarda jaña jıldıñ bastaluı osı künge säykes keledi. Ol kün men tünniñ teñeluine baylanıstı. Erte kezderde Omar Hayyamnıñ jasap ketken Kün küntizbesine säykes, jıldağı 6 ay – 30 kün, 6 ay – 31 künmen ayaqtalatın, eñ däl Kün küntizbesine keltirip jasalğan. Jer orbitası men Künniñ arasıdağı baylanıstı eskere otırıp jasalğan bwl küntizbege säykes, belgili bir uaqıt auıtqu bayqaladı, yağni ol 19 naurız boluı mümkin, nemese 21 boluı mümkin degen sekildi. Iran elderinde bwl uaqıt aldın ala habarlanıp, osığan säykes jaña jıldı qarsı aladı. Demek, Kün küntizbesine säykes jıldıñ bastaluı – osı aralıqqa säykes keledi.

– Qazaq jerin meken etken ejelgi saqtardıñ, basqa da taypalardıñ tarihında osığan wqsas merekeler jayında derekter qarastırılğan ba?

– Parsı derekterinde Tahti Jämşid (grekşe – Persepolis) degen, Irannıñ oñtüstik jağındağı parsı provinciyasında ornalasqan qala bar. YAğni Jämşidtiñ tağı, ordası degen mağına beredi. Bwl Pal'mira qalası sekildi tastan qalanğan ülken qala bolğan. Biraq Aleksandr Makedonskiy twsında qiraydı. B.z.d. V ğasırdan bastap salınıp, b.z. İİİ ğasırına deyingi aralıqta ömir sürgendigi jaylı derekter bar. Osınşa uaqıtqa qaramastan äli künge deyin zattı derekter saqtalğan. Qwrılısı birneşe kompleksten twradı. Al osı qalanıñ qabırğalarına osı naurız toyına alıstan kelgen qonaqtardıñ suretteri beynelengen. Sonıñ işinde saqtar da bar.YAğni Aziyalıq jäne batıs skifteri. Qoldarında şapanı, artında jetektegen atı jäne tüyinşegi bar. Irandıq jazba derekterde bwl naurız merekesiniñ toylanuı dep körsetilgen. Demek, 52 wlt ökili iran jwrtın osınday aytulı merekemen qwttıqtauğa kelip, elder arasındağı mädeni baylanıstı körsetken. Osı jerde saqtardıñ naurız  merekesine barğandığı, jäne jaqsı qarım-qatınasta bolğandığı beynelenip twrğan zattı derek äli künge saqtaulı. Sol sebepti de, bwl sonau saqtardan bastap toylanıp kele jatqan mereke dep aytuğa tolıqtay negiz bar.

– Naurızğa baylanıstı qanday jazba derekter bar?

– Naurızğa baylanıstı «Naurıznama» degen Omar Hayyamnıñ eñbegin atap ötuge boladı. Eñbek astronomiya,  küntizbe, psihologiya sekildi türli mäselelerdi qamtidı. Ol alğaş özbek tiline audarılıp, keyinnen Israil Saparbay qazaq tiline audarğan bolatın. Al osı jıl mezgilin ibn-Sina  medecinalıq twrğıdan qarastırıp, adam densaulığı men minez-qwlqınıñ özgeristerin aşıp jazğan. Sonımen qatar, Birunidiñ jazbalarında halıqtardıñ dästüri, salt-sanası twrğısınan zerttegen eñbekterin atauğa boladı.

– Ğaliya hanım, swhbatqa kelip, osınday qwndı derektermen böliskeniñiz üşin alğısımdı bildiremin.

Gauhar Jaqıpbay

“The Qazaq Times”