Qalihan Isqaq. Qoñır küz edi (äñgime)

1963 jılı jarıq körgen «Qoñır küz edi» attı alğaşqı povesi jarq etken jazuşı Qalihan Isqaq qazaq ädebietinde äñgime-povest' janrlarınıñ has şeberi boldı. 1936 jılı tuğan Qalihan Isqaqtıñ 1939-1945 jıldar aralığında ötken ekinşi düniejüzilik soğıstıñ auır kezeñine twstas kelgen jüdeu balalıq şağı «Qoñır küz edi» povesiniñ bastı keyipkerleri Qasım, Qomşabay, Altındardıñ balalıq şaqtarına wqsas edi.  Nazarlarıñızğa qarımdı qalamgerdiñ tırnaqaldı tuındısın wsınamız.

Qoñır küz edi. Aq jauın sebelep twr. Jol laysañ.

Altay öñiriniñ eñ bir jüdeñ şağı, köñilsiz şağı. Soqır twman onıñ biik silemderin jım-jılas qıp jwtıp qoyıptı. Endi bökterlep kelip qanat jayıp kürgeylep alğan. Tau da birte-birte alasarıp, adırlı jota-qıratqa aynalıp şögip bara jatqan siyaqtı. Är jerde seldiregen oydım-oydım şoq ağaştar bolmasa, etekte bwrınğıday nu orman da joq, ürkip barıp sonau joğarıdağı alqım-alqımdarğa tığılıp qalıptı. Qarağaylı özekke kire bergenimde ökpe twstağı jılğadan saldırlağan dıbıs estildi. Artınşa-aq sürlem tiegen ırduan arba şığa keldi. Janasalap küre jolğa tüskende delbe wstağan adamnıñ äyel ekenin añğardım. Aq tübit şälimen basın twmşalap orap tastağan aqswr kelinşek meni endi ğana bayqap, ozıp barıp atın tejedi. Sosın tanıp alayınşı degendey betime tesile qaradı.

- Janım-au, Qasımbısıñ? – dep añırıp qaldı. Wzın kirpikti möldir qaraqat közi men sıñğırlağan aşıq dauısınan özimizdiñ Altındı birden tani kettim.

- YApırmau, adasıp jürgennen saumısıñ? Qaydan kelesiñ? Qayda barasıñ? - dep swraudı üsti-üstine qapalaqtatıp jatır. Astına tösegen qwrğaq şöpti sürlem üstine jazıñqırap, qasınan orın nwsqadı da:

- Otırsañşı endi, otır! - dedi.

Altınmen kezdesemin-au dep tipti oylağan joq edim. Orta boylı, qıpşa bel, qaraqat kez, eki betiniñ qanı tamğan aq sazanday swlu kelinşek köz aldımda elesteytin de twratın. Qazir alasa boylı, döñgelek bet, tolğan wrşıqtay döñgelengen äyeldi kezdestirgenime iştey qarnım aşıp qalğan siyaqtı. Qanşama iş-baauırıma kirip, jalbaraqtağanımen, nege ekenin özim de bilmeymin, oğan bir türli salqın jüzdestim. Mümkin tosınan kezdeskendikten bolar, älde suınısıp ketkendikten şığar, äyteuir tosırqau bar. Auzıma söz de tüspey, alğaşqı til qatqanım «qaydan jürsiñ?» boldı.

- Qaydan jürsiñ deriñ bar ma.. Äyteuir tirşilik quğan da bayağı... Altındı bala kezinde bir körip ediñ, ortada zaman kelip, zaman ötti. Sodan beri ne tolıp, ne solmadı deysiñ... Altın bwdan arğısın qozğamay, söziniñ ayağın qaljıñğa aynaldırğısı keldi.

- Bätir-au, öziñ tipti özgermepsiñ ğoy. Bet-auzında tım bolmasa qıl-qıbır ataulıdan da ırım joq, - dep külip aldı. Biraq men ündemey otırğan soñ onıñ da jüzinen külki tez qaştı. Tösin teuip twrğan qos omırauınan älsin-älsin sırği bergen jelbegey küpäykeniñ öñirin qımtay tüsip, zil arbanı kerile tartıp kele jatqan qaraqerdiñ sılbır jürisinen köz jazbay biraz otırdı.

- Qaydan jürsiñ deriñ bar ma... Osı özimizdiñ Topqayıñda jürip jatırmın. Siır fermasında jwmıs istep jürmin, -dep qoydı.

– Öziñ nemene, jayşamısıñ?

- Jayşa da, şaruamen de... Mına Sarımsaqtıdan şığıp edim, kölik kezdespey osı twsqa malşınıp azar ilingenim...

- E...e...- dey saldı ol...

Ol menen eki jas ülken edi. Bir mektepte, bir klasta oqıdıq. Bizdiñ qızdardıñ işindegi köriktisi de Altın bolatın. Äri tamaşa änşi edi. Küni büginge deyin wmıtılmastay bolıp, kökeyimde jattalıp qalğan sol bir äni. Meniñ balalıq şağımnıñ nebir qiyalğa tolı tätti kezeñi de osı änmen bastalğan. Qazir de sol ändi esti qalsam, köz aldımnan bayağı bir balalıq şağım, alğaş ösken auılım elestep ötip jatadı... Auıldağı jeti klastıq mektepti bitirdim de, «balasıñ ğoy, jwmıs istep sen ne jarıtasıñ, oqı» dep şal-kempir digirlep qoymağan soñ otız şaqırım jerdegi Topqayıñnıñ mektep-internatına keldim. Mektep direktorı orta jastağı, bir köziniñ bidayday ağı bar, kübiqarın juan kisi eken. Arızım men kuäligimdi oqıp şığıp, biraz uaqıt orındıqtıñ arqalığına süyenip ıñıranıp jatıp aldı. Meniñ ayağımdağı kön etigime, bwtımdağı estekke boyağan eski jarğaq şalbarıma wzaq tesildi. Meni onşa jaqtırıp otırğan joq siyaqtı. Köz qarasında «osı da oqımaq pa?» degen küdik bar. Osı boyda may mwrının şwrıldatıp, demigip biraz jattı da, orıñdıqtı sıqırlata oybay salğızıp, keudesin köterip aldı.

- Im...m, oqığım keledi de, solay de.. .Jaraydı, mektepke qabıldaymız, al endi «ıntırnatqa» alu jağın... Onı endi... ım...m, selsebetten panasız, äke-şeşesi joq degen «sprapke» de ala kelmegen ekensiñ... Im...m, onı endi «päbedenieñe» qaray körermiz...

Direktor şarşap-şaldığıp bir auız sözdi zorğa tauıstı da, arızımızdı stol üstine serpe salıp, arqalıqqa sılq etti. Tağı da dım sızbay ünsiz jattı. He de bolsa bir lebizin estip keteyin dep men de miz baqpay otırıp aldım. Özime belgili, eger internatqa qabıldamasa oqi alatın türim joq. Bir zamatta barıp:

- Jatar jeriñ bar ma edi? Joq bolsa «ıntırnattıñ» jatağına birdeme etip tünep şığarsıñ. Erteñ kel, - dep qır ete qaldı. Kömeyiniñ bostau ekenin sezgen soñ, «almay qayda barasıñ» degen oymen ündemey ğana ayağımnıñ wşımen basıp tısqa şıqtım.

Özim öz bolıp tüzge ayaq basqanım osı. Ağayın-jwrağat joq. Qondıra qoyşı dep tanımaytın adamdarğa kiip-jarıp jetip baruğa wyaldım. Amal joq, qısıla-qısıla jataqqa keldim. Jataqhana baraq siyaqtı wzınnan-wzaq sopayğan zal eken. Bölmeniñ qaq ortasında diñkiip qaraqojalaq peş twr. Kögendegen qozıday qatar-qatar jıpırlağan kereuet. Aşılıp-şaşılıp jatqan tösek-orın. Bes-altı bala stol basında kitap oqıp otır eken, men bölmege kirisimen kitaptan bastarın alısıp, it körgen mısıqtay üdireyise qaldı. Ayaq kiimin şeşpesten teñkeyip tösek üstinde jatqan kekil şaştı, imegen qara basın köterip, meniñ bas-ayağımdı şolıp şıqtı. Sosın dürdigen jalaq ernin jalap-jalap qoydı.

- Qay klasta oqisıñ?

- Segizinşi.

- Döyt de...gen, birge oqidı ekenbiz ğoy. Kel, kel! Meniñ janımda äzir eşkim joq. Mwnda orın jetpeydi, eki balağa bir koyka. Kel, kel! Dorbaña da orın tabıladı, meniñ sandığım ülken! - dep kiip-jarıp baradı. Özi kelip arqamnan qaqpaylap tösegine otırğızdı. Eki tuıp, bir qalğanday-aq astı-üstime tüsti. - Nemene, mwnıñ işi tolğan bauırsaq şığar?

- Joq, änşeyin kiim-keşekter ğoy.

Sol-aq eken, onıñ qabağı salbırap jöneldi. Älgindey emes, üyirsektigi basılıp, bırjiıp-tırjiıp, mañdayı jiırılıp ketti. Degenmen renişin bildirgisi kelmey:

- Onıñ da dwrıs. Aştan ölmeysiñ. Osında älde kimder sırtqa şığa qalsa boldı, qabınıñ sırtınan mayın ağızıp-tamızıp bauırsaq arqalap jürgeni. Jüregiñ aynidı! - dep tıjırınıp qoydı. İşimnen «oy, közelim-ay, eger osı dorbanıñ işinde bauırsaq bolıp, aldıña aşıp qoysa ay-şayğa qaramay-aq küyser ediñ-au» dep otırmın. Kirpiäzsi qalğanın mına nemeniñ. Bwdan keyin ol menimen köp söylesken joq. Kitap oqıp otırğan alasa boylı qara domalaq balağa bwrıldı.

- Ey, Jarıqjwldız, sen bäkene nemesiñ ğoy, Qasım ekeuleriñ jatsañdar qaytedi, meniñ köykem ekeumizge tar keletin şığar, - dep dorbamdı aldı da, qatardağı tösektiñ üstine laqtırıp jiberdi. Qara domalıqtıñ tostağanday eki közi japaq-japaq etip, «nege laqtırasıñ ey» dep miñgirlegennen basqağa şaması kelmey qaldı. «Qap, mına bükirdiñ qorlığın-ay! Ätteñ auılda bolsañ şamam jetpese de bir ayqasar edim-au!» dep zığırdanım qaynap twr. Amal joq, «auıl itiniñ qwyrığı qayqı keledi» degen osı. (Bwl qara kazir auılda teri jinaytın agent bolıp istep jür deydi. Kezi kelgende aytarmın dep ökpemdi äli saqtap jürmin işimde). Arakidiris bolğan joq, keşki apaq-sapaqta bölmege tıqıldağan aq sarı äyel kirip kelip, jwrttıñ apşısın quırıp, apalañ-topalañın şığardı.

- Bwl ne jatıs? Köykeni nege zapravit etpegensiñder? -dep diñkildep jöneldi-ay kep. - Sen nege kiimşeñ tösekte otırsıñ? Projarkeden ötip pe ediñ? - dep eki ortada meni de bürip äketti. Bir jağınan qosarlanıp ilmigen qara şıqtı:

- Öy, täte, bwlarğa künine mıñ aytsam da tıñdamaydı.

- Kim ol tıñdamaytın? Qaysısı? Mınau, anau dep imigen qara eşkimniñ atın atap bere almadı.

- Bizdiñ üyde su tausılıp qalğan eken, bir-eki balanı jügirte qoyşı, - dep imigen qarağa ämir etti de, äyel köp ayaldamay, ayağın tıq-tıq etkizip nağızday basıp şığıp ketti. Esik jabılısımen-aq imigen qara tösegine tağı da kiimşeñ sılq tüsip, qolına kitap aldı. Basqaları da satır-swtır qağaz betin aşıp jatır. Äri-beriden keyin, «al, suğa kim baradı?» degen imigen qaranıñ dauısı estildi. Jım-jırt, däl erteñ emtihan tapsıratınday-aq japa-tarmağay mwrttay wşıp kitapqa qadalısıp qalıptı. Bos otırğan men ğana. Bastıqsımaqtıñ qaharına Jarıqjwldız ilikti.

- Jarıqjwldız-ey, bügin seniñ kezegiñ emes pe edi, barıp kelseñşi. Bos otır eken, qasıña mına Qasımdı ertip al. Jarıqjwldız ornınan qınjıla köterildi. Äzirge sıyısa qoymağan böten balalardıñ ortasında tiken basqanday ıñğaysızdanıp otır edim, men de barsam barayın dedim. «Uh, qwtıldıq pa?», degendey kitaptar qaytadan satır-swtır jabılıp jattı. Jarıqjwldız ekeumiz qabırğası ırsiğan tıraqı kök attı böşke ornatılğan şoqalaq arbağa äkep jiktik.

- Bwl kök at ta bir, biz de bir, qu janğa tınıştıq joq! -dep «it aşuın tırnadan aladı» demekşi, Jarıqjwldız şığa kök attı soyıldap-soyıldap aldı. Ii qanbağan siri pwşpaqtay kön arqağa soyıl sart-swrt tigende kökşolaq qwyrıqtı şıbjıñ-şıbjıñ etkizip arındap twrıp aldı. Soyıl tağı köterilgende tura tebuge ıñğaylanıp bökseni köterip-köterip tastadı.

- Qap, mına talaq tigirdiñ qorlığın-ay, ä! Tüu sonau özenge barıp kaytqanşa tün jarım boladı. Bwl ırsiğan neme östedi endi, - dep Jarıqjwldız küyip-pisip jür. Kökşolaqtıñ onı sezer türi joq, qwyrıqtı tağı da bir-eki ret bwlğap-bwlğap tastap ornınan azar qozğaldı. Jarıqjwldız sözşeñ eken. (Keyinnen bildim, şın atı Qomşabay bolıp şıqtı. Nege ekenin kim bilsin, jastayınan eti üyrenip ketkendikten be, äli künge deyin tanauınıñ suı jiılmaytın körinedi. Balalar ajualap «aqtı, jwldız aqtı dese boldı, mwrnın qos-qostap tartıp, swq sausaqtıñ sırtımen oñdı-soldı şemirşektete jöneledi. Osılar mağan küldi-au, mazaqtap jatır-au dep ne qımsınğandı, ne şamdanğandı bilmeydi. Jürgen bir sabazıñ.) Özen basına jetkenşe talay äñgimeni tügesip tastadı. Äueli bastap imigen qaradan tüsti.

- Sen onıñ aytqanına köne berme. Äri-beriden soñ töbeñe şığıp aladı da, ananı öyt, mınanı büyt dep qu janıña qonıs taptırmaydı. Biz onı bükir dep ataymız. Esimi Qıdırhan, bükiri bizdiñ qosqanımız ğoy, - dep bir qoydı. - Onıñ üstine tärbieşi, mwğalim, aspaz degenderge jağınıp, birdi birge şatıstırıp qoyıp, mayğa batırğan ıstıq qasıqşa jılpıldap sumañ etip är jerden süñgip şığıp jürgeni.

- Jañağı äyel kim?

- Oybay, ol nağız dökeydiñ özi. Eger ol «brıs'» dese, bükil internat jım boladı. Tärbieşi bir me, oqıtuşı eki deşi, direktordıñ äyeli üş boldı ma, tağı nesi bar edi, iä, aytpaqşı internattıñ, barlıq azıq-tülik, kiim-keşeginiñ biligi sonıñ qolında, köñiline jaqpasa sağan dwrıs kiim de bergizbey qoyadı. Obşem bir sözben aytqanda «poddirektor». Al şıñdığına kelsek bum-bum, bayağıda bir jetinşi klass bitirgen bilimi bar körinedi, ilinip-salınıp osı künge deyin sabaq berip keledi. Maymwrın äri mektep, äri internat direktorı bolğan soñ qonışınan basıp jürgen de.

- Oybay, sen bilmeysiñ ğoy, - dep Jarıkjwldız äldebir baysaldı adamdarşa kürsinip qoydı. - Bwl tükpirde öy deytin äje, qoy deytin qoja bolmağan soñ Maymwrın özin qwday emespin,qwdaydan bılay da emespin dep sanaydı.

- Maymwrınıñ kim?

- Direktor dep otırğanım joq pa. Neğıp körmediñ?

- Kördim ğoy.

- Endeşe sol. Atı Qalmatay. Osı internatta bar bolğanı tört at, üş-tört siır, bir ala tayınşa bar. Özgeniñ bäri sonıki. Qoydıñ bası otız-qırıqqa jetedi, bir taylı biesi, bir atı jäne twr, siır malı beseu-altau şığar. Ala jazday internat bolıp şöp şabamız – sonıñ malı jeydi, sarjan kesemiz – sol qızığın köredi. Artığı bolsa kolhozğa, audanğa satadı. Qolı wzın neme. Bar jwmısın biz istep beremiz. Qılayağı mine, suına deyin biz tasıp jatırmız.

- Sender onıñ qolbalası emessiñder, jwmsağanına barmay qoysañdar qaytedi eken.

- Oy sen onı aytasıñ ğoy, äueli mına qızıqtı estiseñşi. Tüneu küni audannan kisi kelip internattı tekseredi. Tegi bireu sıbıs bergen bolu kerek. Tülen türtti me, qaydam, sonda jatar orın jaman, tamaq naşar, dämi joq, nan şiki pisiriledi dep ökilge şağınıp edim. Tergeu bitip, ökil audanğa ketken soñ kökemdi tanıtpasa bar ma?. «Sen nemene, ökimettiñ nanın jegiñ kelmey me, semirip ketken ekensiñ. Onda internattan şığarayıq, käne tağı kimniñ nan jegisi kelmeydi?», - dep eki ayağımdı bir etikke tıqtı-ay deysiñ. Osıdan keyin bir auız söz aytıp kör, ne internattan şığasıñ, nemese tarih päninen ekilik bağanı basıp-basıp şömişten qısadı, - dep Jarıqjwldız iığın qopañ etkizdi. - Solay, oqimın deseñ tınış jür... Özen auıldan edäuir qaşıqta eken. Jarıqjwldız ekeumiz mıqşıñdap jürip böşkeni suğa toltırıp aldıq ta, endi jürelik dep jatqanımızda kökşolaq tağı qırsıqtı şığardı. Aydasaq ta baspaydı, jetelesek te qozğalar türi joq, miz baqpay twrdı da aldı. Jarıqjwldız bir-eki ret tartıp-tartıp jiberip edi, bas-beleñ bolıp qalğan şirkin şeginşetep barıp arbanı qarağayğa bir-aq soqtı. Qwrsauı qaşqan eski doñğalaqtıñ şabaqtarı bıt-şıt bolıp şoqalaq şoñqiıp bir jağına auıp tüsti de, böşkedegi su laq etti.

- Oy, aram qat, oy, sespey qat, oy, albıt tisin, - dep Jarıqjwldız da qarğısın tökti kep. Biraq mwnday qarğıstıñ bwrın talayın estigen kökşolaq bolu kerek, oğan işi kebetin emes, qayta aybat şegip qwlaqtı jımıñ-jımıñ etkizip şwlğıp qoyadı. Jarıqjwldız arı tıpırlap, beri tıpırlap aqırı tük şığara almaytın bolğan soñ kepkesin jol jiegine bir wrdı da otıra ketti.

- Qap! - dep qoyadı. - Qap, zavhoz arba üşin sileytip bir boqtaytın boldı bizdi. Jaraydı, otır endi, sonşama qwnğa jığılğan joq edik qoy...

Beyuaq. Qarağaylı şatqal arasındağı auıl üstine ımırt üyirilip, ığı-jığı üyleri alakeuimdenip qana körinedi. Aula tandırlarınan ot wşqını jıltıldaydı. Anda-sanda itterdiñ mıñq-mıñq etip ürgeni, äldeqayda auhaulap siır izdegen jalğız-jarım dauıs bolmasa auıl jım-jırt. Älden uaqıtta şetkerirek sızılta än salğan äyel dauısı estildi.

- Altın ğoy, - dedi Jarıqjwldız elendep.

- Onıñ kim edi?

- Osında, internattıñ qızı ğoy.

- Kimniñ qızı bolsa da änşi eken, - dedim men. Şının da keşki tımıq auanı jara şıqqan än meni elitip äketti. Qoñırjay, bayau ün...

Samarqau samal esedi. Jelektiñ tarqatılğan wşınday jaña tülegen seleut bası älsiz lepke izeñ-izeñ etip bas şwlğidı da, qaltırap barıp tına qaladı. Şatqal törinde töñkerilgen qazanday teñireyip biik şoqı jatır. Onıñ qar basqan qwzar şıñı köleñke qımtağan meñireu qoynaularğa biikten köz tastap telmirip twr. Keşki şapaqpen talasa tuğan tolğan ay da tabiğattıñ osı bir tınıştığın, än sazın tamaşalap twrğanday qalt etpey biik şoqınıñ iığına qonaqtap alıptı. Än birte-birte jaqınday tüsti. Tayanğan sayın qwyqıljıp, bwrala tüsken tärizdi. «Qos etek, bwrañ bel, qualay soğar qoñır jel» degen qayırması da emes-emis üzilip jetedi qwlaqqa. Osı jwrttıñ künde aytıp jüretin «Bir balası». Biraq bwrın bizdiñ auılda orındauşısın tappağan ba, älde mağan osılay bolıp estildi me, äyteuir bwl jolı erekşe sezim äkelgendey boldı. Qualay soqqan qoñır samalday birde laqıldap tögilip-tögilip ketedi de, birde qalıqtap, şöp basınıñ sıbdırınday dirildep barıp üziledi. Sol qoñırjay samalmen qosa bükil auıl üstin, osı öñirdi bir özi ğana terbetip twrğanday boldı. Äri-beriden soñ ımırt arasınan aq köylegi kölbeñdep änşiñ özi de körindi. Aldına salıp aydağan ala tayınşası bar.

- Altın ğoy, - dedi Jarıqjwldız tağı da. Ol ornınan atıp twrdı. Ala tayınşa ürkip qwyrığın tigip aldı da, qotanğa bir-aq tarttı. Qız äni kilt üzildi. Qauım jerde sostiıp biraz twrdı, sosın.

- Jarıqjwldızbısıñ? - dep dauıstadı. Jarıqjwldız äueli mwrıñdı sırp etkizip bir tartıp qoydı da:

- Men ğoy, - dedi miñgirlep.

- Neğıp twrsıñ?

- Suğa kelip edik. Altın janımızğa keldi. Jalbırap betine tüsken bir uıs samay şaşın keyin serpip tastadı. Ay nwrına jüzi şağılısıp, sopaqşa kelgen appaq beti jalt etti. Qanı sırtına tepken eki betiniñ wşındağı şwñqırına deyin anıq körinedi. Qaymaqtay jwqa erni äntek jıbırlaydı. Jaña tuğan jartı ayday qiıqşa kelgen jiñişke qastıñ astınan möldiregen qaraqat közder tögileyin dep twrğan tañğı şıq siyaqtı. Altın qirap jatqan arbanı kördi de, bizdi keketkendey mırs etti.

- Sumwrın, jolığıp mıqşıñdap jatqanı. Bwl jolda adasatıñdar da boladı, talasatıñdar da boladı, tabısatıñdar da boladı. Endi bir jılmaqaylar ebin tauıp, «jalğandı jalpağınan basıp», tañı jırtılmay-aq layım ıldiında jüredi. Biraq bärin de - jaqsını da, jamandı da bir arnağa toğıstıratın, birine-birin tanıtatın osı küre jol ğoy deymin. Osı küre jol üstinde tanığan eki adamımnıñ biri Altın, ekinşisi Maymwrın. Özimşe birinşisin adastı, ekinşisin eñisinde jür dep topşılaytın edim...

Auılğa tayap qaldıq, alıstan közge jılı wşıraydı. Mwnar basıp jatır ma, älde öspegen be, bayağı sol qalpı siyaqtı. Üyleri ağaş arasınan seldirep qana körinedi.

- Almatay osı mektepke auıstı ma? - dep swradım.

- Joq, - dedi Altın, selsoq auzın jıbır etkizip. - Sol Ülken Narında. Bir jıldan asıp baradı, ajırasıp ketkenbiz. Ortamızda jalğız wl bar edi, arı tart, beri tart bop jürip jatırmız ğoy äyteuir. Alıp qoyayın desem janım aşidı sorlığa, ol da jalğız, aynalatın adamı, sodan basqa qızığı joq. Almayın desem qimaymın, men de jalğız, jwbanış kerek.

- Iñğaysız bolsa da swrayın, nege jaraspadıñdar?

- Sonı özim de bilmeymin, Qasım. Sağan ne desem eken... Endi äyteu...o basta jarasıp qosılmağan soñ köñiliñde tüytkil qala beredi eken. Äytpese, onıñ tarapınan köldeneñ söz bolğan joq, obalı käne. Bäri özimnen. Endi basqa ne salsa sonı körip alamız da...Äy, Sara, sen beri kelşi! - Kibirtik äñgimemen şetki köşege de ilingen ekenbiz. Üstine plas kiip, şälisin twqırta jamılğan alasa kelinşekti Altın ayğaylap toqtatın aldı. Äyel äueli dıbıstıñ qay jaqtan şıqqanın bilmey artına alaqtap qaldı da, sosın tu sırtına bwrılıp bizdi közi şalğasın qiıstay jürdi.

- Bayağı Kämilä apaydıñ ortanşı qızı osı. Küyeuge şıqqan, eki balası bar, menimen birge bwzauşı bolıp isteydi, - dep tanıstırdı Altın.

- Uaqıttıñ zırlap bara jatqanın osıdan bil. Sara, sen mına sürlemdi aparıp qorağa tüsir. Attı şeşip, qamıt-saymandı keptirip qoyarsıñ, erteñ de kerek dünie, obal ğoy, attıñ moynın soğıp tastar. Al men üyge kettim, qonaq kep qaldı.

Tanıs köşemen ayañdap kelemiz. Mine, mınau bayağı internattıñ jatağı. Biz siyaqtı qara domalaq balalardıñ biri kirip, biri şığıp sapırılısıp jatır. Ashananıñ mañayında bir şoğırı jür.

- Ana otındı kirgizip tastañdarşı, su bop qaldı ğoy, - degen äyel dauısı estildi. Kämilä apay-au tegi...Auıl tirşiligi qaz-qalpınday, tek talay bir sätterdiñ kuäsi, meniñ alğaşqı mahabbatımnıñ belgisindey bolğan tereze aldındağı käri qayın körinbeydi. Müjilgen tomarı ğana twr. Mañayında tebindep kele jatqan jas köşetter, boyşañ da tüzu eken, qisaymay, qıñıraymay tik salıptı sabağın. Semgen dünieni, ötken elesti joqtatpaytın tärizdi.

- Rezeñke etik kiip şıqpağan ekensiñ, ayağıñnan sız ötip ketpese jarar edi, - dep künk etken Altınnıñ sözi meniñ oyımdı bölip jiberdi.

- Eşteñe etpes, üyge kele jatırmız ğoy, keptirip alarmız, - dedim men. Altın oğan män bermegendey, tağı da meni müsirkey til qattı:

- Öziñ jüdeusiñ ğoy, bir jeriñ auırmay ma?

- Joq densaulığım jaqsı. Özi teginnen mağan şır jwqpaytın ädeti emes pe. Osı sät Altınnıñ qamqorşı bop jüretin janaşırlığı, jarqın minezi meniñ esime tüsti. Bir jılı sezim köñilimdi tolqıtıp ketti.

- Mına köşege tüseyikşi, - dedi Altın jeñimnen tartıp. Qarsı aldımızda kesken tomarday bop Maymwrın domalap keledi eken. Jüregim auzıma tığılıp, denem türşikkendey boldı. Bwrıla berdik.

- Mına neme, äli osında ma edi? - degen sözdiñ auzımnan qalay şığıp ketkenin de bilmey qaldım.

- Osında, skotoimporttıñ qoymasında kiltşi bop isteydi, äuelde bastauış mektepke sabaq beruşi edi, tabısı onşa bolmağan soñ tastap ketipti ğoy, - dedi Altın. Maymwrın tolarsaqtan saz keşip öte şıqtı janımızdan. Onıñ kerzi etiginiñ şalp-şalp etken dauısı köpke deyin qwlağımnan ketpey-aq qoyğanı. Sol nemeniñ jürgen jeri, basqan iziniñ bäri de las siyaqtı bop elestedi de twrdı köz aldımda.

Altın meni auıl şetindegi taqtay şatırlı kişkentay ğana ağaş üyge alıp keldi. Esikti aşıp qalğanımızda, tör aldındağı stol basında alpamsaday bop Qomşabay otırdı. Qazannıñ tüp küyesindey bolsa da mağan jarq etkendey äser qaldırdı.

- Öy, öy, senbisiñ-ey, - dep tapırañdap kep bas saldı. - It-ay, ziñgittey bop ösip ketipti.

- Äy, Jarıqjwldız, sen osı erkegi joq üyge ımırttatıp kele bergendi qaşan qoyasıñ? Men neşe ayttım sağan? - dep Altın naz bildirmegende jiberetin türi joq edi.

- Bätir, endi bir jolğa quıp şıqpay qoya twrğın. Mına Qasım kep qalğan eken, jön swrasalıq, - dep Qomşabay qaljıñğa süyep qarudan qwtıldı.

- Qay bir jetiskennen jür deysiñ. Älgi üyirmege jan jinalatın türi joq. Än aytpaq tügil p'esada oynaytın adam tabılmay twrğan joq pa? Mereke bolsa kep qaldı.

- Qolqa sala keldim de.

- Endi qayteyin, qwtqarmasañ bolmaydı...Jä, ekeumizdiñ jırımız bügin tausılmas. Qasım, sen jayıñdı aytşı.

- He jay boluşı edi, aman jürip jatırmız. El aralap kep qalğan edim, auılğa soğa keteyin, senderge sälem bereyin dep ädeyi bwrıldım.

- Jaqsı, jaqsı. Aman bolğanıñ jaqsı. Öziñdi körmesem de gazet-jurnaldardan äñgime-oçerkterindi oqıp jatamın. Mınau bizdiñ döy boladı dep jwrtqa maqtanıp qoyatın retterim de bar eptep.

- Jä, sen meni bılay ısıra twr. Özindi aytşı, aqıñdıqtan birdeme şığatın ba?

- Aqıñdıqtı o basta-aq bizdiñ mañdayğa jazbağan ğoy. Matematikadan barıp bir-aq şıqtıq.

- Bir mekteptiñ dırday direktorı bolğan soñ aqıñdıqtı qaytsin bwl, - dep Altın ilip äketti. Alğaşqı qalbañ-qwlbañ amañdık sarqılğan kezde barıp, üy işi tınıştıqqa battı. Qomşabay äli üylenbepti, Kämilä apaydikinde päterde twradı eken. Qol timedi, hat jazıp habarlasa almadıq dep aqtala äñgime şertip otır. Älgi bir aqıñdıq jayınan keyin onıñ öleñi esime tüsip, qayta-qayta Altınğa qadala berdim. Tığınşıqtay bop tolıptı, biraq asa bir et jeñdi emes, boyına, twlğasına jarasımdı, älginde jüzi aqswr sekildi edi, üyge kirip şeşingen soñ narttay bop eki betiniñ qanı lıpıldap, janıp şığa keldi. Biz köp otırdıq, köñildeginiñ bärin sarıqtıq. Manağıday emes, Altın aşılıp qalğan siyaqtı. Teginnen minezi aq jarqın edi ğoy. Kökiregindegi kirbiñin bildirmedi. Ac işilip, ayaq töñkerilgen kezde:

- Al, Qasım, bir kelgen qwdayı qonaq ediñ, qon deuge üy jetedi. Biraq wlıqsatım joq, auıl üyiniñ ädeti osı endi, könbesiñe amal qanşa, - dedi.

- El-jwrt öziñdiki, orın tabarsıñ. – Tipti mwnısına da razı boldım. Jinalıp, tısqa şığıp bara jatqanımızda: - Sen ayalday twrşı, - dep Qomşabaydı işke alıp qaldı. Jartılay aşıq qalğan esiktiñ sañılauınan:

- Tağı da kirlep ketipsiñ ğoy, tastap ketşi üstiñdegini. Mä, mına köylegindi juıp, ütiktep qoyğam, kiip al, - degen Altınnıñ sıñğırlağan üni keldi qwlağıma. Qomşabay biraz keşigiñkirep quıp jetti. Sönip qalğan qızğanış tabı işimdi tırnap ötkendey boldı... Ayta berse äñgime tausıla ma, Kämilä apaydıñ üyine jetkenşe ekeumiz talay-talay ötken-ketkendi kozğap tastadıq. Meniñ äuelgi saualım «nege boydaq jürsiñnen?» bastaldı. Eki erkektiñ bası qosılsa, ausardıñ osığan oyısatın ädeti emes pe?. Qomşabay alğaşında kümiljigendey bolıp edi, artınan:

- Student kezimde atın atap, tüsin tüstegen eşkimim bolmadı. Qazir aldıma qarasam - teñ-twstastarımnıñ bäri balalı-şağalı, artıma qarasam - qarındastarım, adam wlğayğan sayın wyalşaq bola ma, joq älde qorğanşaq bola ma, üylenu degen qiın eken, - dep şının ayttı. - Bası auırmağannıñ qwdayımen isi joq demekşi, öziñ üylengen soñ meniñ jayımdı qaydan bilesiñ?..

- Altın şe?

- Altın bayağı Altın. Onı süyetinimdi äu bastan-aq sezesiñ. Boydaqtıqtıñ tağı bir kiltipanı osında jatır ğoy, bauırım. Onı nesine swraysıñ.

- Swradı dep ayıp etpe, ağayın. Meniki dos tilegi ğoy. Bılay aşılıp söylesken jaylarıñ bar ma edi?

- Twspaldap jetkizgen siyaqtı edim. Altınnıñ minezin bilesiñ ğoy, tolqısa da ädeyi emeurin bildirmeydi. Turasın aytqam joq, ayta almay jürmin. Äyteuir bir-birimizge jan aşır adamdar ekenimizdi işim sezedi, - dep Qomşabay kürsinip qoydı...

Qoñır küz. Men terezeniñ aldında otırmın. Aq jauın tolassız sebelep twr. Köz aldımnan qaraşanıñ soñğı küni ötip baradı. Lekite soqqan jel, jöñkile köşken bwlt, qaltırap wşqan japıraq, şuıldağan mazasız qarğa men wzaq - bäri de meniñ auılımdı elestetedi. Dünie qaraqwrıqtanıp, aspan alasarıp baradı. Meniñ auılımnıñ aspanı siyaqtı. Biikte qiqulağan qwstıñ dauısı estiledi. Meniñ auılımnan kele jatqan tärizdi. Sonau bir jıldarda qoş aytısqan balalıq şağımdı äkele jatqanday. Köz aldımda tuğan auılım. Köz aldımda Altın men Qomşabaydıñ beynesi. Köñilimde quanış. Kökiregimde jılı lep mazdağanday. Köz körgende dos-jarandarğa, jaqın jandarğa salqın jüzdesesiñ. Alıstağan sayın, qaşıqtağan sayın dos-jarandardı, jaqın jandardı sağınadı ekensiñ. Men Qomşabay men Altındı sağınıp otırmın. Üşeumizdiñ soñğı ret kezdeskenimizge de bir jıl boptı. Är qaysımızdıñ kökeyimizde aytılmağan sır qaptı, ärqaysımızdıñ artımızda bwlıñ-bwlıñ iz, bwldırağan kömeski sürleu qaptı, ärqaysımızdıñ aldımızda taptalmağan, bastalmağan wzaq jol jatır. Qaysısımız qalay attar ekenbiz, qaysısımız qalay bastar ekenbiz onı?! Bolaşaqtıñ jağası bwldırap qana elesteydi özime. Qomşabay men Altın şe? Hal-ahualdarı, tirşiligi qalay, osınau jalpaq ömirdegi ayaq alıstarı qalay, ömirdegi jañalıqtarı qanday, bwl jağınan habarsızbın. Qomşabay Altınğa degen soñğı bir köñilindegi tüytkilin ayta aldı ma, ayta almadı ma, ol da mağan beymälim.