ايگۇل ورىنبەك: «بۇل مەرەكە ەمەس، بۇل قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىعى ولگەن كۇن»

تامىزدىڭ 30-ى كوپشىلىككە ءمالىم قر كونستيتۋتسياسى كۇنى. قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا سوز بوستاندىعى مەن ادام قۇقىعى مىنسىز قورعالاتىنى ايتىلعان. مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، زاڭگەر ءارى قوعام بەلسەندىسى ايگۇل ورىنبەك ءوزىنىڭ facebook پاراقشاسىندا «كونستيتۋتسيا كۇنىنە» بايلانىستى ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن. ول ءوز جازباسىندا كونستيتۋتسيا زايىرلىلىق، قۇقىقتىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەنىمەن، ونىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا كوڭىلى تولمايتىندىعىن، اتقارۋشى بيلىك بۇقارانىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتانۋى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىستەنۋىنە قىرىن قارايتىنىن سىناعان. قۇقىقتىق بەلسەندى ايگۇل ورىنبەكتىڭ پىكىرى: 

«كونستيتۋتسيا كۇنىمەن قۇتتىقتايتىنداي، بۇل ەلدە قۇقىعىڭىز زاڭمەن قورعالىپ ءجۇر مە؟

كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرىنشى بابىنان باستاپ ادام قۇقىعى بۇزىلىپ تۇر. بەس جىلى بويى ەل ارالاپ، حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىن سارالادىم. سودان ۇققانىم بيلىك ادەيى حالىقتى وسىلاي توپاس قىلىپ ۇستاعان. حالىقتىڭ كوزى زاڭدىق تۇرعىدان اشىلسا، بيلىك ەرتە كۇيرەيتىن ەدى. سەبەبى ءوز قۇقىعىن بىلگەن ادام، بيلىك ونىڭ قۇلى ەكەنىن ءبىلىپ ودان زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەۋىن تالاپ ەتەدى. حالىق قازاق تىلىندە ، بيلىك ورىس تىلىندە، وتىز جىل بويى سويلەپ كەلدى. بيلىك كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ ءبىزدىڭ تىلدىك قۇقىعىمىزدى تاپتاپ كەلدى. شىعارعان زاڭداردىڭ، تۇسىندىرمەلەردىڭ بارلىعى ورىس تىلىندە بولعان سوڭ، ءوز قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ورنىنا بيلىككە قۇل بولىپ كەلدى.
حالىق قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتسىز! وعان مەملەكەت كىنالى! سەبەبى مەملەكەت قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردەن زاڭدى تۇردە تالاپ ەتپەدى. ال حالىققا قىزمەت كورسەتۋشى قىزمەتكەرلەر تىلمەن ەمەس، قاراڭعى حالىقتىڭ ءىسىن پارامەن ءبىتىرىپ بەرىپ وتىردى. «قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ جۇمىسقا المايمىز» – دەگەن جازبا ەمەس، «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ جۇمىسقا المايمىز»  – دەگەن شارت تۇرادى. كونستيتۋتسيا بويىنشا ۇلتتىڭ ءتىلىن ۇلىقتاي الماعان ەلدە، قالاي ءبىز كونستيتۋتسيا كۇنىن تويلايمىز؟

كونستيتۋتسيا بويىنشا ەڭ ءبىرىنشى ادام ياعني ءبىز ، سوسىن ءبىزدىڭ ءتىل! 

بۇل مەرەكە ەمەس، بۇل قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىعى ولگەن كۇن، ياعني قارالى كۇن!»

الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى، زاڭگەر ءارى قوعام بەلسەندىسى ايگۇل ورىنبەكتىڭ فەزبۋك پاراقشاسىنان سكرينشوت. فوتو: facebook.com

نەگىزگى زاڭعا 1998, 2007, 2011, 2017 جانە 2019 جىلدارى وزگەرىس ەنگىزىلدى. ولار پرەزيدەنتتىڭ، سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەت مەرزىمىنە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ جاس شاماسىنا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قىزمەتىنە، پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىن قالىپتاستىرۋ مەن پرەزيدەنتتى سايلاۋ پروتسەسىنە جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەرگە قاتىستى بولدى. دەموكراتيانىڭ ءمانى حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋ. وسى تۇستا قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇددەلەرىن كوزدەيتىن باپتاردى ەنگىزبەيىنشە قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭارۋ جاعدايىندا دامۋى  قيىندىق تۋعىزادى دەگەن پىكىرلەر دە بار. بۇل تۋرالى ساياسي عىلىمدار دوكتورى، قر ءبىلىم بەرۋ  ءىسىنىڭ ۇزدىگى سايىن  بورباسوۆ:

– قازاق تiلiن بiلمەيتiن قازاق ازاماتىنا مەملەكەتتiك قىزمەتتiڭ بەرiلمەۋi – مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن اسىراتىندىعى داۋسىز. اسىرەسە تىلگە بايلانىستى ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن بىردەي دارەجەدە قولدانىلادى دەگەن باپتى الىپ تاستايتىن مەزگىل جەتتى. سەبەبى ورىس ءتىلى قازاقستاندا ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن تولىق اتقاردى، الدا دا اتقارا بەرەدى. ونى كونستيتۋتسيادا بەكىتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. ساياسي جاعىنان دا، الەۋمەتتىك جاعىنان دا، ەتنولينگۆيستيكالىق جاعىنان دا.   قازiر ەل حالقىنىڭ 67 پايىزىن قۇراپ وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ تiلi, ەلدiڭ 29 پايىزىن قۇرايتىن ورىس دياسپوراسىنىڭ تiلiمەن تەڭەستiرiلۋi قۇقىقتىق تا، دەموكراتيالىق تا تالاپتارمەن سىيىسپايدى, – دەيدى.

ساياسي-قۇقىتىق جانە قوعامدىق كەلىسىمشارت رەتىندە تانىلاتىن كونستيتۋتسيا قازاقستاندا تولىق ماعىناسىندا سالانات قۇردى دەۋگە ءالى ەرتە دەيدى ساراپشى ماماندار. وعان سەبەپ ەلدە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتىڭ الەۋمەتتىك ءومىر مەن بيلىك قۇرىلىمىنىڭ بارلىق تارماقتارىن شىرماپ-تامىر جايۋى، ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ايتقانداي باق-قا جاسالاتىن قىسىمدار، شتاب پاتەرى پاريجدە ورنالاسقان «شەكاراسىز تىلشىلەر» (Reporters Without Borders, RWB) حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ ەسەبىنشە 180 ەلدىڭ ىشىندە قازاقستان «ءباسپاسوز ەركىندىگى رەيتينگىندە» 54,41 ۇپايمەن 158-ورىندى قاناعات تۇتۋى، سوڭعى كەزدەرى ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ، ماسسالىق اشىق پىكىر بىلدىرۋدەگى جاپپاي ۇستاۋلار، مينيسترلىكتەگى لاۋازىمى جوعارى شەندىنىڭ ءىرى كولەمدەگى ارەكەتىنە قاراماستان سوتتىلىقتان قۇتىلىپ كەتۋى، ال ونەر-مادەنيەتكە ۇزاق جىلدار بويى ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعالاردىڭ ۇساق قىلمىسى ءۇشىن بار ابىرويىنان ايىرىپ، كولەمدى ايىپپۇل تالاپ ەتۋى، تاۋەلسىز زاڭگەرلەر كەڭەسى تانىعان «ساياسي تۇتقىنداردىڭ» كوبەيۋى... اتالعان ماسەلەلەر بويىنشا ساراپشىلار اتازاڭ ءوز تۇعىرىنا ورنىقپاعانىن كورسەتەدى دەپ باعالايدى.

كوميكس سۋرەتشىسى، كاريكاتۋريست عالىم سماعۇلۇلىنىڭ «پوليتسيا وكتەمدىگى» كوميكسى. فوتو: ازاتتىق

"The Qazaq Times"