فوتو: 41a.net

اقش-تاعى پەنسيلۆانيا، رەسەيدەگى كىشتىم، ۋكرايناداعى چەرنوبىل، جاپونياداعى فۋكۋسيما اەس-تارىنداعى جارىلىستاردان سوڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتا يادرولىق رەاكتوردان ەنەرگيا ءوندىرۋ ىسىنە زاڭدى ءارى تابيعي تۇردە ۇرەيلى ءام كۇماندى كوزقاراس قالىپتاستى. ەنەرگيا قورىن جيناقتاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىسى اەس ەكەنى داۋسىز، بىراق ونىڭ زالالسىزداندىرىلۋى قىمباتقا شىعۋى مۇمكىن. الەمنىڭ تەحنوكراتتىق دامىعان ەلدەرىندە اتومنان ەنەرگيا ءوندىرۋ بويىنشا جۇزدەگەن ستانتسيالار جۇمىس جۇرگىزۋدە. بىراق، بۇل قازاقستان جاعدايىندا كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا «اۋىر تاۋەكەل» بولماق. جۇيە كۋرسى مەن كادرلىق كلاسستەردى دايارلاۋ-قامسىزداندىرۋ جاعى، جوبانىڭ ونىمدىلىگى، ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك كەپىلدىلىگى... ەڭ ماڭىزدىسى اەس تيىمدىلىگى قاي تاراپقا مۇددەلى، كىمگە قىزمەت ەتەتىنىندىگىندە. قالدىعى قازاق دالاسىنا، «قىزىعىن» ءوزى كورەتىن كورشىنىڭ انالوگتىق «بايقوڭىر-2» جوباسى بولىپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ قالاي دەسەك تە قازاقستان تولىق ماعىنادا اەس سالۋعا دايىن ەمەس.

قازاقستاندا اەس سالۋ باستاماسى بۇگىن عانا ايتىلىپ جۇرگەن جوق. وسىدان جيىرما جىلداي بۇرىن، 1990 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي اەس سالۋ تۋرالى يدەيا قوعامدىق تالقىدا بولعان. سول كەزدە-اق  بالقاش كولىنىڭ ماڭىندا سالىنۋى مۇمكىن دەگەن سىبىس تاراپ ەدى. 2006 جىلى اقتاۋ قالاسىنىڭ تۇبىندە اەس سالۋ تۋرالى تاعى ءسوز بولا باستادى. ال 2009 جىلى رەسەيدىڭ دەمەۋىمەن سەمەي وڭىرىندەگى كۋرچاتوۆ قالاسىنا اەس سالۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءبىرشاما ديسكۋرس ءجۇردى. Kaztag.kzحابارلاۋىنشا2014 جىلعى 29 مامىردا قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى «قازاتومونەركاسىپ» پەن «روساتوم» اراسىندا مەموراندۋم جاساسقان. وعان قر تاراپىنان ۆ. شكولنيك پەن رف تاراپىنان سەرگەي كيريەنكو قولقويعان. ءدال سول جىلى 30 قىركۇيەكتەقازاقستان مەن رەسەيقازاقستانرەسپۋبليكاسىنىڭاۋماعىندا اتوم ەلەكترستانساسىنىڭقۇرىلىسىنسالۋداىنتىماقتاستىقتۋرالىكەلىسىمگەقولقويعاندىعىبەلگىلى. كەڭەستىك كەزەڭدە «سەمەي يادرولىق پوليگونىندا بولعان جارىلىس سانى حيروسيما مەن ناگاساكيدە بولعان اتوم بومباسىنان 2500 ەسەگە ارتىق» (07.11.2017 ن.نازارباەۆتىڭ جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابەمەن كەلىسسوزدەن كەيىنگى جۋرناليستەرگە ايتقانىنان). ءبىر عانا سەمەي قالاسى ماڭىنداعى  سىناق الاڭىندا 1949 جىلدان باستاپ 40 جىل بويى يادرولىق قارۋ 459 جارىلىس جاسالىپ-سىنالعان. ناقتى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، 1,5 ميلليون ادام زارداپ شەگىپ، اپات ايماعىنىڭ كولەمى 304 000 شارشى شاقىرىمعا جەتكەن. قازاق جەرىندە جاسالعان اتوم سىناعىنىڭ كۇشى حيروسيما مەن ناگاساكيدەگى اتوم بومباسىنان 200 ەسە زور دەگەن دەرەكتەر دە ايتىلدى عالىمدار تاراپىنان. بۇگىن دە رەسەيگە كەيبىر ارەالداردى پوليگون پولياسى رەتىندە جالعا بەرىپ وتىرمىز. وسىنشالىق قاسىرەتتەردەن سوڭ جۇرەگى شايلىعىپ، بەتى قايتقان جۇرتتىڭ بازىناسى ورىندى بولسا كەرەك. وسىدان حاباردار بولا تۇرا بيلىكتىڭ اەس سالۋعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرسا، وندا مۇنىڭ ساياسي استارى بارى ءسوزسىز.

قازاق دالاسىنىڭ ەنەرگورەسۋرستارى جەتكىلىكتى. قوعام بەلسەندىسى، بەلگىلى ەكولوگيا جاناشىرى ازاماتحان ءامىرتايدىڭ ايتۋىنشا ەلىمىزدەگى كومىردىڭ ءوزى 500 جىلعا جەتەدى ەكەن. گاز بەن مۇناي دا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە. سونىمەن قاتار، 9-شى تەرريتورياداعى جەل مەن كۇن ەنەرگياسىنىڭ مۇمكىندىكتەرى اەس-قا مۇقتاج ەتپەيتىنى انىق. جارىق جىلدامدىعىنان دا قۋاتتى  اتوم رەاكتسياسىن قولدانبالى وندىرىسكە ەنگىزۋدى كوپشىلىك قازاقستاندىقتار قۇپتامايدى.

ازاماتتىق قوعامنان قازىقتاي بەرىك تالاپ – اەس نىسانىن قۇرىلىسىنا بايلانىستى ناقتى تالداۋ جاسالىپ، جالپىحالىقتىق اشىق ءارى ءمولدىر رەفەرەندۋم جۇرگىزۋ. ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ سەمەي جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋدە اەس سالىپ-سالماۋ ماسەلەسىنە قاتىستى «حالىق پىكىرى نازارعا الىنادى» دەگەن مالىمدەمەسى، ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ «ازاماتتاردىڭ پىكىرى ەسكەرىلەدى» دەپ باسۋ ايتۋى «قۇلاققا لاپشا ىلۋگە» (الدارقاتۋ) اينالىپ كەتپەسە يگى ەدى!

P.S.. مامىر ايىندا دۇنيەجۇزىلىك پرەمەرادا بريتان-امەريكالىق HBO جانە Sky كينوكومپانيالارى بىرلەسە تۇسىرگەن «چەرنوبىل» ميني-سەريالى كوپشىلىك كورەرمەندەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. تەحنوگەندى اپاتقا جاڭاشا پريزمالىق راكۋرستان قاراۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان فيلمنەن تونالعان شىندىقتىڭ قۇنى ءتۇپتىڭ-ءتۇبى داۋلاناتىنىن، بىراق ونىڭ قىمباتقا تۇسەتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. جۇيە ورگەن جەمقورلىق تورى وركەنيەتتى-جاسامپاز ارەكەت-امالدارعا كەسە كولدەنەڭ بوگەت بولاتىنىن شەبەر بەرە بىلگەن. ايتۋعا اۋىز، ىستەۋگە قول بارمايتىن اپات-قاسىرەتتەر اۋەلى ادام ساناسىندا تۋاتىنىن ۇمىتپايىق! كوپتىڭ اماناتىن ارقالاعان شاقتا بىلىمسىزدىك پەن قىساستىقتىڭ جولى ءجيى قيىساتىنى، شالىس اقىرى قور ەكەنى ءسوزسىز. ەل تاعدىرىنا قاتىستى تاۋەكەل – شاحمات تاقتاسىنداعى ءجۇرىس ەمەس... جاڭىلىسپالىق!

“The Qazaq Times”