Foto: 41a.net

AQŞ-tağı Pensil'vaniya, Reseydegi Kıştım, Ukrainadağı Çernobıl', Japoniyadağı Fukusima AES-tarındağı jarılıstardan soñ älemdik qauımdastıqta yadrolıq reaktordan energiya öndiru isine zañdı äri tabiği türde üreyli äm kümändi közqaras qalıptastı. Energiya qorın jinaqtaudıñ eñ tiimdi ädisi AES ekeni dausız, biraq onıñ zalalsızdandırıluı qımbatqa şığuı mümkin. Älemniñ tehnokrattıq damığan elderinde atomnan energiya öndiru boyınşa jüzdegen stanciyalar jwmıs jürgizude. Biraq, bwl Qazaqstan jağdayında köptegen sarapşılardıñ bağalauınşa «auır täuekel» bolmaq. Jüye kursı men kadrlıq klassterdi dayarlau-qamsızdandıru jağı, jobanıñ önimdiligi, ekologiyalıq qauipsizdik kepildiligi... eñ mañızdısı AES tiimdiligi qay tarapqa müddeli, kimge qızmet etetinindiginde. Qaldığı qazaq dalasına, «qızığın» özi köretin körşiniñ analogtıq «Bayqoñır-2» jobası bolıp şıqpasına kim kepil? Qalay desek te Qazaqstan tolıq mağınada AES saluğa dayın emes.

Qazaqstanda AES salu bastaması bügin ğana aytılıp jürgen joq. Osıdan jiırma jılday bwrın, 1990 jıldardıñ soñına qaray AES salu turalı ideya qoğamdıq talqıda bolğan. Sol kezde-aq  Balqaş köliniñ mañında salınuı mümkin degen sıbıs tarap edi. 2006 jılı Aqtau qalasınıñ tübinde AES salu turalı tağı söz bola bastadı. Al 2009 jılı Reseydiñ demeuimen Semey öñirindegi Kurçatov qalasına AES salu mäselesi töñireginde birşama diskurs jürdi. Kaztag.kzhabarlauınşa2014 jılğı 29 mamırda Qazaqstanda AES salu turalı «Qazatomönerkäsip» pen «Rosatom» arasında memorandum jasasqan. Oğan QR tarapınan V. Şkol'nik pen RF tarapınan Sergey Kirienko qolqoyğan. Däl sol jılı 30 qırküyekteQazaqstan men ReseyQazaqstanrespublikasınıñaumağında atom elektrstansasınıñqwrılısınsaludaıntımaqtastıqturalıkelisimgeqolqoyğandığıbelgili. Keñestik kezeñde «Semey yadrolıq poligonında bolğan jarılıs sanı Hirosima men Nagasakide bolğan atom bombasınan 2500 esege artıq» (07.11.2017 N.Nazarbaevtıñ Japoniya prem'er-ministri Sindzo Abemen kelissözden keyingi jurnalisterge aytqanınan). Bir ğana Semey qalası mañındağı  sınaq alañında 1949 jıldan bastap 40 jıl boyı yadrolıq qaru 459 jarılıs jasalıp-sınalğan. Naqtı derek közderine süyensek, 1,5 million adam zardap şegip, apat aymağınıñ kölemi 304 000 şarşı şaqırımğa jetken. Qazaq jerinde jasalğan atom sınağınıñ küşi Hirosima men Nagasakidegi atom bombasınan 200 ese zor degen derekter de aytıldı ğalımdar tarapınan. Bügin de Reseyge keybir arealdardı poligon polyası retinde jalğa berip otırmız. Osınşalıq qasıretterden soñ jüregi şaylığıp, beti qaytqan jwrttıñ bazınası orındı bolsa kerek. Osıdan habardar bola twra biliktiñ AES saluğa büyregi bwrıp twrsa, onda mwnıñ sayasi astarı barı sözsiz.

Qazaq dalasınıñ energoresurstarı jetkilikti. Qoğam belsendisi, belgili ekologiya janaşırı Azamathan Ämirtaydıñ aytuınşa elimizdegi kömirdiñ özi 500 jılğa jetedi eken. Gaz ben mwnay da jetkilikti deñgeyde. Sonımen qatar, 9-şı territoriyadağı jel men kün energiyasınıñ mümkindikteri AES-qa mwqtaj etpeytini anıq. Jarıq jıldamdığınan da quattı  atom reakciyasın qoldanbalı öndiriske engizudi köpşilik qazaqstandıqtar qwptamaydı.

Azamattıq qoğamnan qazıqtay berik talap – AES nısanın qwrılısına baylanıstı naqtı taldau jasalıp, jalpıhalıqtıq aşıq äri möldir referendum jürgizu. El prezidenti Q.Toqaevtıñ Semey jwrtşılığımen kezdesude AES salıp-salmau mäselesine qatıstı «halıq pikiri nazarğa alınadı» degen mälimdemesi, Energetika ministriniñ orınbasarı Mağzwm Mırzağaliev «azamattardıñ pikiri eskeriledi» dep basu aytuı «qwlaqqa lapşa iluge» (aldarqatu) aynalıp ketpese igi edi!

P.S.. Mamır ayında düniejüzilik prem'erada britan-amerikalıq HBO jäne Sky kinokompaniyaları birlese tüsirgen «Çernobıl'» mini-serialı köpşilik körermenderdiñ ıstıq ıqılasına bölendi. Tehnogendi apatqa jañaşa prizmalıq rakurstan qarauğa mümkindik tuğızğan fil'mnen tonalğan şındıqtıñ qwnı tüptiñ-tübi daulanatının, biraq onıñ qımbatqa tüsetinin añğaru qiın emes. Jüye örgen jemqorlıq torı örkenietti-jasampaz äreket-amaldarğa kese köldeneñ böget bolatının şeber bere bilgen. Aytuğa auız, isteuge qol barmaytın apat-qasiretter äueli adam sanasında tuatının wmıtpayıq! Köptiñ amanatın arqalağan şaqta bilimsizdik pen qısastıqtıñ jolı jii qiısatını, şalıs aqırı qor ekeni sözsiz. El tağdırına qatıstı täuekel – şahmat taqtasındağı jüris emes... Jañılıspalıq!

“The Qazaq Times”