قىتايدى قورشاعان اقش اسكەري بازالارى: اقش-تىڭ قىتايدى بولشەكتەۋ جوسپارى بولعان با؟

سوڭعى جىلدارى اقش پەن قىتاي ەكونوميكا، قورعانىس سىندى ەڭ نەگىزگى سالالاردا باسەكەلەسە باستادى. قۇراما شتات تارابى  ستراتەگيالىق باسەكەلەسى رەتىندە رەسەي مەن قىتايدى قاتار قويدى. سونىمەن بىرگە ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى اسكەري ارەكەتتەرى اقش پەن قىتاي اراسىندا تۋىلۋى مۇمكىن سوعىس قاۋپىن ەلەستەتتى. وسىعان بايلانىستى اقش-تىڭ اسكەري بازالارى قانداي ءرول اتقارىپ تۇر؟ قىتايدىڭ باستى قاۋىپتەرى نەدە؟ اقش-تىڭ اسكەري بازالارى قايدا، قالاي ورنالاسقان دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.

«2030 جىلى اقش قىتايدى بولشەكتەۋى مۇمكىن»

2009 جىلى 20 قاراشادا قىتايدىڭ حالىقتىق ازاتتىق ارميا اسكەري-اۋە كۇشتەرى ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى ءداي ءشۇي (Dai Xu) اتالعان جوعارى وقۋ ورنىندا «قىتايدى بولشەكتەۋ 2030 – اقش-تىڭ عالامدىق ستراتەگياسى جانە قىتاي داعدارىسى» اتتى اتىشۋلى لەكتسياسىن سويلەگەن. ونىڭ لەكتسياسى قىتايدىڭ وزگە اسكەري ماماندارى ايتقانداي «ءبىز قۇدىرەتتى ارميامىز» دەگەن ويعا قۇرىلماعان، كەرىسىنشە قىتايدىڭ ەڭ كۇردەلى اسكەري قيىندىقتارى، اقش-تىڭ قىتايعا باعىتتاعان «C ءتارىزدى قورشاۋ ستراتەگياسىن» العا تارتقان.

اتى شۋلى بۇل لەكتسيادا ءداي ءشۇي تيبەت پەن شىنجاڭ ماسەلەسىن دە تىلگە تيەك ەتىپ، اتالعان اۆتونوميالى رەگيون تۇرعىندارىن «وزدەرىن ەشقاشان قىتايدىڭ بۇقاراسى سەزىنبەيتىنىن»، «قىتايدىڭ تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن كۇش» رەتىندە باعالاعان. سونى ايتا وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا قىتايدىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن بۇل ايماقتاردا اسا قاتاڭ ساقتىق شارالارىن ەنگىزۋ كەرەك ەكەنىن ورتاعا سالعان. اتالعان رەگيوندارداعى باسشىلىقتىڭ جالعان «ۇلتتار ىنتىماعىن» ۇرانداعان كوز بوياۋشىلىعىن اشىق سىنعا العان. ءارى، بۇل ايماقتار شەتەلدىك كۇشتەردىڭ قولداۋىنا يە بولسا دەربەستىك الۋ مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەنىن باسا ايتقان.

پروفەسسور ءداي ءشۇي لەكتسياسىندا قىتاي ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاۋىپ رەتىندە قۇراما شتاتتى كورسەتەدى. اقش-تىڭ قىتاي اينالاسىنا اسكەري بازالار ورنالاستىرىپ، قىتايدى «س» ءتارىزدى قورشاپ تۇرعانىن ايتا كەلىپ: «قازىر قىتاي قورشاۋدا قالعان مەملەكەت! قىتاي ەكونوميكاسى الداعى ۋاقىتتا قۇراما شتاتتى باسىپ وزۋى مۇمكىن. بىراق، ءىرى ەكونوميكا قۇدىرەتتى ەلدىڭ كەپىلدىگى ەمەس. كەزىندە دۇنيەنىڭ 33 پايىز ەكونوميكاسىن يەلەگەن تسين يمپەرياسى انگليا مەن جاپونيادان وڭباي جەڭىلگەن. ءبىز قازىر ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق ەل بولعانىمىزبەن، ەكونوميكا قۇرىلىمىن تۇرعىن ءۇي، تۇرمىستىق تۇتىنۋ بۇيىمدارى عانا قۇراپ وتىر. ەكونوميكا قۇرىلىمى اقش سەكىلدى اسكەريلەنگەندە عانا ءبىز قۇدىرەتتى ەل بولا الامىز. ايتالىق، ەكونوميكاسى بىزدەن كەنجە قالعان رەسەي بىزدەن الدە قايدا قۇدىرەتتى ەل; يزرايل كىشكەنتاي عانا ەل بولا تۇرا اسكەري تەحنولوگياسى بىزدەن وزىق. ءبىزدىڭ تەڭىز ارميامىزدىڭ اسكەري تەحنولوگياسى 1960 جىلدارداعى كەڭەس وداعىنىڭ تەڭىز كۇشتەرىنىڭ قۋاتىمەن قارايلاس. بۇل – نامىس، بىزدە شىندىقتى ايتاتىن ادام كەم. 2030 جىلى اقش قىتايدى بولشەكتەۋى مۇمكىن»، – دەپ تۇيىندەگەن.

اقش-تىڭ قىتايدىڭ قورشاعان 400 اسكەري بازاسى

2017 جىلى 31 قاڭتاردا انگليادا «تاياۋ مەرزىمدە بولۋى مۇمكىن قىتايعا قارسى سوعىس» اتتى دەرەكتى  فيلمى جارىق كوردى.  بۇل دەرەكتى فيلمدە اقش-تىڭ قىتاي تەرريتورياسىن قورشاپ تۇرعان 400 اسكەري بازاسى تولىق ايتىلعان.  فيلم تارالىسىمەن بۇل قىتاي تارابىنان قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. قىتايدىڭ اسكەري ماماندارى دا اقش-تىڭ قىتايدى قورشاعان 400 اسكەري بازاسىنىڭ بار ەكەنىن راستاعان، ءارى بۇل اسكەري بازالاردا شابۋىلداۋشى، شارلاۋشى، ۇشاق تاسىمالداۋشى جانە جويعىش كەمەلەرىمەن قاتار، ستراتەگيالىق بومبالاۋشى ۇشاقتار، يادرولىق وق تۇمسىقتار، زىمىران قورعانىس جۇيەلەرىنىڭ ورنالاسقانىن ايتتى.

ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى اقش تەڭىز كۇشتەرى. فوتو: VOA.

ال، 2017 جىلى قىتاي مەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى اراسىنداعى جانجال كۇشەيىپ، تاراپتار ءجيى قارسىلىققا كەلدى. تالاستى تەرريتوريالاردا اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزدى نەمەسە وزگە دە اسكەري قادامدارعا باردى. بۇنىڭ بارىندە قۇراما شتات اشىق ارالاسىپ وتىردى.

ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى اقش اسكەري بازالارى جالپى قۇراما شتات اسكەري بازالارىنىڭ 42,7 پايىزىن ۇستايدى. ولار نەگىزىنەن ءۇش ۇلكەن نەگىزگى شەپ پەن جەتى ۇلكەن شوعىرعا ءبولىنىپ ورنالاسقان.

ءبىرىنشى شەپ: الياسكا-جاپونيا-وڭتۇستىك كورەيا-تايۋان (تايۋان)-پاپۋا جاڭا گۆينەيا-اۋستراليا شەبى; مىندەتى – ستراتەگيالىق ماڭىزدى ارالدار مەن تەڭىز جولدارىن باقىلاۋ; تەڭىز اۋماعىن تىزگىندەۋ;

ەكىنشى شەپ: گۋام ارالى–پاپۋا گۆينەيا–اۋستراليا–جاڭا زەلانديا شەبى; قاتاڭ باقىلاۋداعى اسكەري بازالار شەبى;

ءۇشىنشى شەپ: گاۆاي ارالدارى مەن وعان جاقىن شاعىن ارالدارداعى اسكەري بازالار; ەگەر اقش-قىتاي اراسىندا اسكەري قاقتىعىس بولعان جاعدايدا وسى اتالعان ءۇشىنشى شەپ ارتقى شەپ قىزمەتىن اتقارادى.

ماڭىزدى بازالارىنىڭ ءبىرى جاپون تەڭىزىندەگى وكيناۋا بازاسى. بۇل بازانى قۇراما شتات 1945 جىلدان بەرى ءوز مەڭگەرۋىنە العان. بۇل بازادا كوپتەگەن ءىرى اسكەري قارۋلار ورنالاسقان جانە وق تۇمسىقتار 2 مىڭ شاقىرىم اۋماقتاعى ماڭىزدى قالالارىن (بەيجىڭ، شانحاي، چۇڭچين، شي-ان) قاراۋىلعا العان. وڭتۇستىك كورەياداعى اسكەري بازالاردا سۇڭگۋىر قايىقتار، ماڭىزدى سوعىس كەمەلەرى ورنالاسقان. ال، تىنىق مۇحيتىنداعى مارشالل توپ ارالدارى دا اسا ماڭىزعا يە. وتكەن عاسىردا كوپتەگەن يادرولىق سىناقتار وسى ارالداردا جاسالعان. مىنە وسى تىنىق مۇحيت ارالدارىنداعى بازالار مەن ءۇندى مۇحيتىنداعى، پاكىستان جانە اۋعانستانداعى اسكەري بازالار ارقىلى قىتايدى «س» ءتارىزدى قورشاۋعا العان. قازىرگى كەزدە وسى اسكەري بازالار ارقىلى قىتايدىڭ تەڭىزدەگى تاۋار تاسىمالىنا كەدەرگى كەلتىرۋگە، سول ارقىلى ەكونوميكاسىن السىرەتۋگە دە كۇش سالادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارى بار جاعىنان ەڭ قۋاتتى ەلگە اينالدى. بىراق، سوعىستان دا از زارداپ شەككەن جوق. اسىرەسە، وزىنە تىكەلەي قاۋىپ توندىرگەن جاپونيانىڭ تەرريتورياسىنا اسكەري بازالار ورنالاستىرىپ، قاتاڭ باقىلاۋىنا الدى. بۇدان كەيىن كورەي توعىسى، افريكاداعى دەربەستىك الۋ قوزعالىستارى، ۆەتنام سوعىسى، شىعاناق سوعىسى، اۋعان سوعىسى، يراك سوعىسى قاتارلى اسكەري وپەراتسيالاردىڭ ورايىمەن سول ەلدەر مەن وڭىرلەردە اسكەري بازالار سالدى. ءتىپتى، قىرعىزستان مەن وزبەكستانعا دا اسكەري بازالارىن ورنالاستىرۋعا تىرىستى. ونىڭ سوڭعى قىرعىزستانداعى دۇربەلەڭگە ۇلاسىپ، ساتسىزدىككە ۇشىراعانىمەن، ۋكرايناداعى جاعدايدا ورنىن تولتىردى.

اقش-تىڭ اسكەري بازالارى ورنالاسقان ەلدەر.

اقش اسكەري بازالارى جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تايۋان، فيليپپين، تايلاند، اۋستراليا قاتارلى ەلدەردە كوبىرەك شوعىرلانعان. وسى ەلدەردەگى 30-دان استام پورتقا تىكەلەي يەلىك ەتىپ، 1300 سوعىس كەمەلەرىن ورنالاستىرعان. ءتىپتى، جاپونياداعى جىڭ ءشۇيحى بازاسىندا اقش ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەلەرىن قايتا جوندەۋدەن وتكىزە الادى. ال، تايۋانعا 640 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ءچىڭچۇن بازاسى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى اقش اسكەري جابدىقتارىنىڭ 60 پايىزى ورنالاسقان. فيليپپيندە 8 بازاسى بولسا، سينگاپۋرداعى جاڭ ي بازاسى مالاككا بۇعازىن باقىلايتىن ماڭىزدى پورت. ۇشقىشتار قوسىنىنان جاپونيادا 5, كورەيادا 7, گۋام ارالىندا 2 قوسىنى ورنالاسقان. بۇلار وتكەن عاسىردا كەڭەس وداعىنا قارسى پايدالانعان، ال قازىر قىتايدىڭ ىقپالىن تەجەۋ ماقساتىنا پايدالانىلادى.

امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ الەمنىڭ 70-تەن استام ەلىندەگى اسكەري بازالارىندا 500 مىڭنان استام اسكەرى ورنالاسقان. بۇلار ءۇشىن جىلىنا 15 ملرد اقش دوللارى جۇمسالادى. اقش اسكەري قۋاتى الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. سونداي-اق، قورعانىس قۋاتىن جان-جاقتى سالىستىرعاندا وزىنەن كەيىنگى 46 ەلدىڭ قورعانىس قۋاتىنا تەڭ. 2018 جىلى قورعانىس شىعىندارى 71 ملرد 600 ملن دوللار بولسا، بيىلعى جىلى 2,2 ترلن دوللار بولادى دەپ بولجانۋدا. بۇل الەمدىك قورعانىس بيۋدجەتىنىڭ 47 پايىزىنا تەڭ. اسكەر سانى – 1 ملن 460 مىڭ 930 ادام. اسكەرلەرىنىڭ زاماناۋي قارۋلانۋى جاعىنان دا ەڭ الدىدا. اقش ارمياسى بەس ۇلكەن قۇرامنان تۇرادى – قۇرلىق ارمياسى، اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى، اسكەري-اۋە كۇشتەرى، تەڭىز كورپۋسى جانە جاعالاۋ قورعاۋ كۇشتەرى. امەريكا قۇراما شتاتتارى الەمدەگى ەڭ ءىرى يادرولىق ارسەنالعا يە جانە ناقتى شايقاستا يادرولىق قارۋ قولدانعان الەمدەگى جالعىز ەل.

ترامپ بيلىككە كەلگەننەن كەيىن دە بار كۇشپەن اسكەري بيۋدجەتتى ارتتىرعان.

ترامپ ۇكىمەتىنىڭ بيۋدجەتتىك جوسپارى.

تايۋان اسكەري سالاسىمەن اقش تىعىز بايلانىس ورناتقان. ولار قىتايدىڭ اسكەري دامۋىن باقىلاۋ، ارنايى قىزمەتتەر مەن جاساندى جەر سەرىكتەرى ارقىلى جيناقتالعان مالىمەتتەردى ءبولىسۋ سىندى ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىرادى دەگەن بولجامدار دا بار. ال، اۋعانستانداعى اقش اسكەري بازالارى شىنجاڭ ماسەلەسىمەن تىعىز بايلانىستى دەگەن كوزقاراستار دا كەزدەسەدى.

ەرزات كارىباي

قاتىستى سىلتەمەلەر:

https://popularresistance.org/americas-growing-military-footprint-is-sparking-an-anti-war-resurgence/

https://thoughtmaybe.com/the-coming-war-on-china/?fbclid=IwAR3g38x9DvVBcisZ7VD12E_SEH4BajvQKNzhWvTXFLp_UD4pHrLuxj7HWTE

“The Qazaq Times”