Qıtaydı qorşağan AQŞ äskeri bazaları. Foto: YouTube.com.

Soñğı jıldarı AQŞ pen Qıtay ekonomika, qorğanıs sındı eñ negizgi salalarda bäsekelese bastadı. Qwrama Ştat tarabı  strategiyalıq bäsekelesi retinde Resey men Qıtaydı qatar qoydı. Sonımen birge Ündi-Tınıq mwhitındağı äskeri äreketteri AQŞ pen Qıtay arasında tuıluı mümkin soğıs qaupin elestetti. Osığan baylanıstı AQŞ-tıñ äskeri bazaları qanday röl atqarıp twr? Qıtaydıñ bastı qauipteri nede? AQŞ-tıñ äskeri bazaları qayda, qalay ornalasqan degen swraqtarğa jauap izdep kördik.

«2030 jılı AQŞ Qıtaydı bölşekteui mümkin»

2009 jılı 20 qaraşada Qıtaydıñ Halıqtıq azattıq armiya äskeri-äue küşteri universiteti professorı Däy Şüy (Dai Xu) atalğan joğarı oqu ornında «Qıtaydı bölşekteu 2030 – AQŞ-tıñ ğalamdıq strategiyası jäne Qıtay dağdarısı» attı atışulı lekciyasın söylegen. Onıñ lekciyası Qıtaydıñ özge äskeri mamandarı aytqanday «biz qwdiretti armiyamız» degen oyğa qwrılmağan, kerisinşe Qıtaydıñ eñ kürdeli äskeri qiındıqtarı, AQŞ-tıñ Qıtayğa bağıttağan «C tärizdi qorşau strategiyasın» alğa tartqan.

Atı şulı bwl lekciyada Däy Şüy Tibet pen Şınjañ mäselesin de tilge tiek etip, atalğan avtonomiyalı region twrğındarın «özderin eşqaşan Qıtaydıñ bwqarası sezinbeytinin», «Qıtaydıñ twraqtılığına qauip töndiretin küş» retinde bağalağan. Sonı ayta otırıp, aldağı uaqıtta Qıtaydıñ twraqtılığı üşin bwl aymaqtarda asa qatañ saqtıq şaraların engizu kerek ekenin ortağa salğan. Atalğan regiondardağı basşılıqtıñ jalğan «wlttar ıntımağın» wrandağan köz boyauşılığın aşıq sınğa alğan. Äri, bwl aymaqtar şeteldik küşterdiñ qoldauına ie bolsa derbestik alu mümkindiginiñ bar ekenin basa aytqan.

Professor Däy Şüy lekciyasında Qıtay üşin eñ ülken qauip retinde Qwrama Ştattı körsetedi. AQŞ-tıñ Qıtay aynalasına äskeri bazalar ornalastırıp, Qıtaydı «S» tärizdi qorşap twrğanın ayta kelip: «Qazir Qıtay qorşauda qalğan memleket! Qıtay ekonomikası aldağı uaqıtta Qwrama Ştattı basıp ozuı mümkin. Biraq, iri ekonomika qwdiretti eldiñ kepildigi emes. Kezinde dünieniñ 33 payız ekonomikasın ielegen Cin' imperiyası Angliya men Japoniyadan oñbay jeñilgen. Biz qazir ekinşi iri ekonomikalıq el bolğanımızben, ekonomika qwrılımın twrğın üy, twrmıstıq twtınu bwyımdarı ğana qwrap otır. Ekonomika qwrılımı AQŞ sekildi äskerilengende ğana biz qwdiretti el bola alamız. Aytalıq, ekonomikası bizden kenje qalğan Resey bizden älde qayda qwdiretti el; Izrail' kişkentay ğana el bola twra äskeri tehnologiyası bizden ozıq. Bizdiñ teñiz armiyamızdıñ äskeri tehnologiyası 1960 jıldardağı Keñes odağınıñ teñiz küşteriniñ quatımen qaraylas. Bwl – namıs, bizde şındıqtı aytatın adam kem. 2030 jılı AQŞ Qıtaydı bölşekteui mümkin», – dep tüyindegen.

AQŞ-tıñ Qıtaydıñ qorşağan 400 äskeri bazası

2017 jılı 31 qañtarda Angliyada «Tayau merzimde boluı mümkin Qıtayğa qarsı soğıs» attı derekti  fil'mi jarıq kördi.  Bwl derekti fil'mde AQŞ-tıñ Qıtay territoriyasın qorşap twrğan 400 äskeri bazası tolıq aytılğan.  Fil'm taralısımen bwl Qıtay tarabınan qızu talqığa tüsti. Qıtaydıñ äskeri mamandarı da AQŞ-tıñ Qıtaydı qorşağan 400 äskeri bazasınıñ bar ekenin rastağan, äri bwl äskeri bazalarda şabuıldauşı, şarlauşı, wşaq tasımaldauşı jäne joyğış kemelerimen qatar, strategiyalıq bombalauşı wşaqtar, yadrolıq oq twmsıqtar, zımıran qorğanıs jüyeleriniñ ornalasqanın ayttı.

Ündi-Tınıq mwhitındağı AQŞ teñiz küşteri. Foto: VOA.

Al, 2017 jılı Qıtay men Oñtüstik-Şığıs Aziya elderi arasındağı janjal küşeyip, taraptar jii qarsılıqqa keldi. Talastı territoriyalarda äskeri jattığular ötkizdi nemese özge de äskeri qadamdarğa bardı. Bwnıñ bärinde Qwrama Ştat aşıq aralasıp otırdı.

Ündi-Tınıq mwhitındağı AQŞ äskeri bazaları jalpı Qwrama Ştat äskeri bazalarınıñ 42,7 payızın wstaydı. Olar negizinen üş ülken negizgi şep pen jeti ülken şoğırğa bölinip ornalasqan.

Birinşi şep: Alyaska-Japoniya-Oñtüstik Koreya-Tayuan (Tayuan)-Papua Jaña Gvineya-Australiya şebi; Mindeti – Strategiyalıq mañızdı araldar men teñiz joldarın baqılau; Teñiz aumağın tizgindeu;

Ekinşi şep: Guam aralı–Papua Gvineya–Australiya–Jaña Zelandiya şebi; Qatañ baqılaudağı äskeri bazalar şebi;

Üşinşi Şep: Gavay araldarı men oğan jaqın şağın araldardağı äskeri bazalar; Eger AQŞ-Qıtay arasında äskeri qaqtığıs bolğan jağdayda osı atalğan üşinşi şep artqı şep qızmetin atqaradı.

Mañızdı bazalarınıñ biri Japon teñizindegi Okinaua bazası. Bwl bazanı Qwrama Ştat 1945 jıldan beri öz meñgeruine alğan. Bwl bazada köptegen iri äskeri qarular ornalasqan jäne oq twmsıqtar 2 mıñ şaqırım aumaqtağı mañızdı qalaların (Beyjiñ, Şanhay, Çwñçin, Şi-an) qarauılğa alğan. Oñtüstik Koreyadağı äskeri bazalarda süñguir qayıqtar, mañızdı soğıs kemeleri ornalasqan. Al, Tınıq mwhitındağı Marşall top araldarı da asa mañızğa ie. Ötken ğasırda köptegen yadrolıq sınaqtar osı araldarda jasalğan. Mine osı Tınıq mwhit araldarındağı bazalar men Ündi mwhitındağı, Päkistan jäne Auğanstandağı äskeri bazalar arqılı Qıtaydı «S» tärizdi qorşauğa alğan. Qazirgi kezde osı äskeri bazalar arqılı Qıtaydıñ teñizdegi tauar tasımalına kedergi keltiruge, sol arqılı ekonomikasın älsiretuge de küş saladı.

Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin Amerika Qwrama Ştattarı bar jağınan eñ quattı elge aynaldı. Biraq, soğıstan da az zardap şekken joq. Äsirese, özine tikeley qauip töndirgen Japoniyanıñ territoriyasına äskeri bazalar ornalastırıp, qatañ baqılauına aldı. Bwdan keyin Korey toğısı, Afrikadağı derbestik alu qozğalıstarı, V'etnam soğısı, Şığanaq soğısı, Auğan soğısı, Irak soğısı qatarlı äskeri operaciyalardıñ orayımen sol elder men öñirlerde äskeri bazalar saldı. Tipti, Qırğızstan men Özbekstanğa da äskeri bazaların ornalastıruğa tırıstı. Onıñ soñğı Qırğızstandağı dürbeleñge wlasıp, sätsizdikke wşırağanımen, Ukrainadağı jağdayda ornın toltırdı.

AQŞ-tıñ äskeri bazaları ornalasqan elder.

AQŞ äskeri bazaları Japoniya, Oñtüstik Koreya, Tayuan, Filippin, Tayland, Australiya qatarlı elderde köbirek şoğırlanğan. Osı elderdegi 30-dan astam portqa tikeley ielik etip, 1300 soğıs kemelerin ornalastırğan. Tipti, Japoniyadağı Jıñ Şüyhı bazasında AQŞ wşaq tasımaldauşı kemelerin qayta jöndeuden ötkize aladı. Al, Tayuanğa 640 şaqırım qaşıqtıqtağı Çıñçün bazası Ündi-Tınıq mwhitındağı AQŞ äskeri jabdıqtarınıñ 60 payızı ornalasqan. Filippinde 8 bazası bolsa, Singapurdağı Jañ I bazası Malakka bwğazın baqılaytın mañızdı port. Wşqıştar qosınınan Japoniyada 5, Koreyada 7, Guam aralında 2 qosını ornalasqan. Bwlar ötken ğasırda Keñes odağına qarsı paydalanğan, al qazir Qıtaydıñ ıqpalın tejeu maqsatına paydalanıladı.

Amerika Qwrama Ştatınıñ älemniñ 70-ten astam elindegi äskeri bazalarında 500 mıñnan astam äskeri ornalasqan. Bwlar üşin jılına 15 mlrd AQŞ dolları jwmsaladı. AQŞ äskeri quatı älemde birinşi orında twradı. Sonday-aq, qorğanıs quatın jan-jaqtı salıstırğanda özinen keyingi 46 eldiñ qorğanıs quatına teñ. 2018 jılı qorğanıs şığındarı 71 mlrd 600 mln dollar bolsa, biılğı jılı 2,2 trln dollar boladı dep boljanuda. Bwl älemdik qorğanıs byudjetiniñ 47 payızına teñ. Äsker sanı – 1 mln 460 mıñ 930 adam. Äskerleriniñ zamanaui qarulanuı jağınan da eñ aldıda. AQŞ armiyası bes ülken qwramnan twradı – Qwrlıq armiyası, Äskeri-teñiz küşteri, Äskeri-äue küşteri, Teñiz korpusı jäne jağalau qorğau küşteri. Amerika Qwrama Ştattarı älemdegi eñ iri yadrolıq arsenalğa ie jäne naqtı şayqasta yadrolıq qaru qoldanğan älemdegi jalğız el.

Tramp bilikke kelgennen keyin de bar küşpen äskeri byudjetti arttırğan.

Tramp ükimetiniñ byudjettik josparı.

Tayuan äskeri salasımen AQŞ tığız baylanıs ornatqan. Olar Qıtaydıñ äskeri damuın baqılau, arnayı qızmetter men jasandı jer serikteri arqılı jinaqtalğan mälimetterdi bölisu sındı ıntımaqtastıqtı jüzege asıradı degen boljamdar da bar. Al, Auğanstandağı AQŞ äskeri bazaları Şınjañ mäselesimen tığız baylanıstı degen közqarastar da kezdesedi.

Erzat Käribay

Qatıstı siltemeler:

https://popularresistance.org/americas-growing-military-footprint-is-sparking-an-anti-war-resurgence/

https://thoughtmaybe.com/the-coming-war-on-china/?fbclid=IwAR3g38x9DvVBcisZ7VD12E_SEH4BajvQKNzhWvTXFLp_UD4pHrLuxj7HWTE

“The Qazaq Times”