قازاقستان-فرانتسيا ارىپتەستىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا 2018 جىلدان باستاپ ەكى ەل اراسىندا «اباي-ۆەرن» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ قولعا الىنعان بولاتىن. «اباي-ۆەرن» باعدارلاماسى جوعارى بىلىكتى مامانداردى دايىنداۋ، قوس ديپلومدى ءبىلىم بەرۋدى ماقسات ەتەدى. اتالمىش باعدارلاما اياسىندا بۇگىندە فرانتسيادا 66 ىزدەنۋشى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جاتىر، ونىڭ 55-ءى ماگيسترانتتار بولسا، 9-ى دوكتورانتتار.

فرانتسيا نوبەل سىيلىعىن سانى جاعىنان اقش-تان كەيىن يەمدەنگەن ەكىنشى مەملەكەت. ءبىلىم بەرۋ سالاسى بويىنشا دا الدىڭعى قاتارداعى ەلدەردىڭ ءبىرى. ال قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمى وزىق فرانتسيادا ءبىلىم الىپ، تاجىريبە جيناقتاۋى جاس عالىمدار ءۇشىن - ۇلكەن مۇمكىندىك. بەكجان بەردىقۇل «اباي-ۆەرن» باعدارلاماسى اياسىندا فرانتسيانىڭ نانسي قالاسىنداعى لوتارينگيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ جاتقان بيولوگتاردىڭ ءبىرى. جاس عالىمنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى بويىنشا تۇيگەن ويلارى مەن جيناقتاعان تاجىريبەسى تۋرالى سۇراعان ەدىك.

- «اباي-ۆەرن» باعدارلاماسى بويىنشا فرانتسيادا 1 جىل وقۋ ءۇشىن اعىلشىن نەمەسە فرانتسۋز ءتىلىن ءبىلۋىڭ كەرەك. ىرىكتەۋ كەزىندە ءتىل بىلۋدەن باسقا قانداي ەرەكشە تالاپتارى بولدى؟ 

- ادەتتە اۋىلدا وسكەن بالالار اعىلشىن تىلىنە شورقاقتاۋ كەلەدى. مەن دە اۋىلدا ءبىلىم الىپ، قارا شاڭىراق قازۇۋ-دىڭ  بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە 6 جىل ءبىلىم الدىم. ماگيستراتۋراعا تاپسىرعان كەزىمدە دە مەملەكەتتىك تەست ناتيجەسى بويىنشا جوعارى بالل جيناي المادىم. پاندىك ناتيجەم جوعارى بولعاندىقتان، ماگيستراتۋراعا ءتۇسۋ بۇيىردى. ال «اباي-ۆەرن» باعدارلاماسى تۋرالى فاكۋلتەتتەگى وقىتۋشىلاردان ءبىلدىم. اعىلشىن دارەجەم تومەندەۋ بولسا دا تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، بار كۇشىمدى ۋاجدەمەلىك ەسسەگە سالدىم. حاتىمدى شابلون، تاپتاۋرىن سوزدەرمەن ەمەس، وزگەشە باستادىم، ويتكەنى جوعالتار ەشتەڭەم جوق ەدى. زەرتتەۋىم ورمان شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى بولعاندىقتان حاتتىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ ەڭ ءشولدى ايماعىندا تۋعانىمدى جانە بالا كەزدەن الەمنىڭ كەرەمەت تابيعاتىن، ورماندارىن كورۋگە تالپىنعانىمدى ايتتىم. ۇتقان جەرىم دە وسى بولدى. اعىلشىن دەڭگەيى مەنەن الدەقايدا جوعارى وزگە ىزدەنۋشىلەر وقۋعا قابىلدانا المادى، ال مەنىڭ ماقساتىم لوتارينگيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارىن قىزىقتىرىپتى. سيپاتتامالارىندا ماقساتى ايقىن، نە ىستەيتىنىن جانە نەنى قالايتىنىن انىق بىلەدى دەپ جازىپتى. نەگىزىندە ەۋروپانىڭ حالقى، جالپى ۋنيۆەرسيتەتتەرى ادامنىڭ بويىنان جاسامپازدىقتى، قازىرگى تىلمەن ايتساق كرەاتيۆتىلىكتى باعالايدى، ەرەكشەلىكتى جاقسى كورەدى. وقۋعا بارام دەگەنشە تىنباي اعىلشىن ءتىلىن پىسىقتادىم.  اۋەلى كەلگەندە اعىلشىن تىلىندە اعىپ تۇرعان ىزدەنۋشىلەردى كورگەندە ابدىراپ قالعانىم راس، بىراق وسى التى ايدىڭ ىشىندە عىلىمي تىلدە سويلەسۋگە شامام جەتەتىندەي اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ الدىم.

- ورمان شارۋاشىلىعى سالاسىن زەرتتەپ جاتىرسىڭ. ەۋروپادا، ونىڭ ىشىندە فرانتسيادان بۇل جاعىنان ۇيرەنەرىمىز كوپ بولار...

- مەنىڭ وقىپ جۇرگەن باعىتىم – قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ەكولوگيا، ونىڭ ىشىندە ورمان جانە ونى باسقارۋ.  بۇل عىلىمي جاڭالىق اشاتىن ميكروبيولوگيا نەمەسە گەنەتيكا ەمەس، بۇل بىرنەشە جىلدار بويى قالىپتاسقان كلاسسيكالىق سالا. ونىڭ ىشىندە ورمان جانە ونى باسقارۋ ەۋروپا ءۇشىن وزەكتى سالا بولىپ قالا بەرمەك. مەنى تاڭداندىرعانى مۇندا عالىمدار اعاش ءوندىرىسىنىڭ جاي-كۇيىن 150-200 جىلعا الدىن الا بولجايدى ەكەن. جانە ءبىر ايتا كەتەرلىگى عىلىمداردىڭ بىرىگۋى جاقسى دامىعان. مىسالى، ءبىر عىلىمي جوبانى ىسكە اسىرۋدا بيولوگ، بيوحيميك، ەكولوگ، گەوينفورماتيك، ەكونوميست، IT مامانى بىرىگەدى. وسىدان كەيىن ول عىلىمي جوبا بارلىق جاعىنان مەملەكەت ءۇشىن پايدالى بولادى.

مۇندا ەۋروپا ورماندارىن تولىق زەرتتەپ، باقىلاپ، ونى وندىرىسكە دۇرىس قولدانا ءبىلۋ شارالارى كەشەندى تۇردە وقىتىلادى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مەملەكەتتىڭ ورمان سالاسىنداعى ساياساتىن وزگەرتۋگە قاۋقارلى. البەتتە، بۇل زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى وسى سالاداعى كاسىپكەرلەر دە ۇنەمى حاباردار. ياعني عالىمداردىڭ جوباسى – تەوريادان وندىرىسكە دەيىن تولىق جەتىپ، مەملەكەت ەكونوميكاسىنا ءوسىم اكەلىپ وتىر. بىزدەگى كوپتەگەن مىقتى عىلىمي جوبالار تەك قاعاز جۇزىندە قالىپ، وندىرىسكە جەتپەي قالادى. سەبەبى ءوندىرىس دامىماعان جانە ونى دامىتۋعا ەشكىم مۇددەلى ەمەس. دامىپ جاتىر دەگەننىڭ وزىندە وتاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەگى باعالانا بەرمەيدى. مۇنىڭ سالدارى، ءوندىرىس ءۇشىن ەمەس، تەك گرانت ۇتۋ ءۇشىن جاسالاتىن عىلىمي جوبالاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى.

- فرانتسۋز جاستارىنىڭ عىلىمعا كوزقاراسى قانداي؟ مەملەكەت جاستارعا قانداي قولداۋ كورسەتەدى؟

- فرانتسۋز جاستارى عىلىمعا قۇمار جانە ءوز جۇمىستارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ءوز كەزەگىندە مەملەكەت ولارعا جاعداي جاساعان. شاكىرتاقىسى ايىنا 1000 ەۋروعا دەيىن جەتەتىن ستۋدەنتتەر بار. ءاربىر ستۋدەنت وقۋ بىتىرگەن سوڭ تاعىلىمدامادان ءوتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن عىلىمي ينستيتۋتتارمەن كەلىسىمگە وتىرادى جانە ولارمەن جۇمىس ىستەيدى. ورتاشا ەسەپپەن التى اي تاجىريبەدەن وتەدى. فرانتسيا زاڭى بويىنشا كەز كەلگەن ستۋدەنتتىڭ تاعىلىمداما ۋاقىتى 2 ايدان اساتىن بولسا، مەملەكەت وعان ايلىق تولەۋگە مىندەتتى. ول 500 ەۋرودان كەم بولمايدى.

ەۋروپا ستۋدەنتتەرىنىڭ 3-4 ءتىلدى مەڭگەرۋى ۇيرەنشىكتى جاعداي. بىرگە وقىپ جۇرگەن فرانتسۋز ستۋدەنتتەرىنىڭ كوبى اعىلشىن، يسپان، نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ قابىلەتى استە كەم ەمەس. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى نارسە – ءتىل مەن تەحنيكالىق ءبىلىم ۇيرەنىپ، ونى ءوز ماماندىعىڭا قولدانا ءبىلۋ ەكەن. ال ودان دا ماڭىزدى نارسە سول بىلگەنىڭدى قازاقتىڭ عىلىمىنىڭ دامۋىنا ارناۋ. مەنىڭ ماقساتىم فرانتسۋز عالىمدارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ ادىستەرىن ۇيرەنۋ. قاي سالاداعى زەرتتەۋلەر بولسىن، بولاشاقتا عىلىمنىڭ قازاقتىڭ ەكونوميكاسىنا قوساتىن ۇلەسىن ارتتىرۋدى ويلاعانىمىز دۇرىس.

- فرانتسيادا ورمانداردى باقىلاۋ، زەرتتەۋ قالاي جۇرگىزىلەدى؟

- مۇندا ورمانداعى ءاربىر اعاشتىڭ ءنومىرى بار. ورماندى باقىلايتىن ارنايى زەرتحانالىق ايماقتار ورمان ىشىندە ورنالاسقان. ونداعى تەمپەراتۋرا، جەل، رادياتسيا، توپىراق قۇرامى، pH, قۇنارلىلىق دەڭگەيى، توپىراقتاعى سۋ مولشەرى، وسموستىق قىسىم، فوتوسينتەز، جاپىراقتىڭ ءتۇسۋ قارقىنى، اعاشتىڭ ءوسۋ ديامەترى سياقتى مالىمەتتەر سەكۋند سايىن تىركەلىپ وتىرادى. بۇل پروتسەستىڭ ءبارىن قولىنا پلانشەت ۇستاعانا ءبىر عانا ينجەنەر ارنايى سەنسورلار ارقىلى باقىلايدى. ءبىر وقىس جاعداي بولىپ قالماسا، بۇل باقىلاۋ جۇمىسى ادەتتە ورماننىڭ ەمەس، ءوفيستىڭ ىشىندە جۇرگىزىلەدى.

فرانتسيانىڭ بيولوگيا سالاسىنداعى مالىمەتتەر بازاسى وتە جاقسى دامىعان. بۇل عالىمداردىڭ جۇمىسىن الدەقايدا وڭايلاتادى جانە زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنىڭ قاتە شىقپاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ول مالىمەتتەر بازاسىندا نەگىزىنەن – بيولوگيالىق (فلورا مەن فاۋنا سانى، جويىلۋ قاۋپى بار بيولوگيالىق تۇرلەر ءتىزىمى، زيانكەس تۇرلەر ءتىزىمى), ەكولوگيالىق (كليمات وزگەرىسى، جاۋىن-شاشىن), حيميالىق (توپىراق pH, كومىرتەك، ازوت، كالتسي، ماگني، كالي، ت.ب. ەلەمەنتتەردىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى), گەوگرافيلىق (كوورديناتالارى، بيىكتىگى), فيزيكالىق (تەمپەراتۋرا، كۇن رادياتسياسى) تۋرالى مالىمەت بولادى. بۇدان بولەك مالىمەتتەر بازاسى قوسىمشا وتە كوپ اقپاراتتى قامتيدى. باسقاشا ايتقاندا، فرانتسيانىڭ ءاربىر شارشى مەترى زەرتتەلگەن، زەرتتەلىپ جاتىر جانە بولاشاقتاعى جاي-كۇيىن بولجاپ قويعان. فرانتسۋز عالىمدارى بيولوگيا سالاسىنداعى مالىمەتتەر بازاسىن جاساۋدى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتىسىمەن-اق قولعا الا باستاعان. شىنىمدى ايتسام، باكالاۆردا قازاقستاننىڭ بيولوگيالىق مالىمەتتەر بازاسىن قولدانىپ ەشقانداي جۇمىس جاسامادىق. ول بازا جوق شىعار مۇمكىن. جوق بولسا – قۇرىپ،  بار بولسا – جەتىلدىرۋ قاجەت. ونى ستۋدەنتتەرگە قولدانىپ، قالاي جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىگىن كورسەتۋ كەرەك.

مالىمەتتەر بازاسى دەگەنىمىز – جۇيە. ورتاق جۇيە بولماسا، ەشتەڭەگە انىق كوز جەتكىزە المايمىز. مالىمەتتەر بازاسىمەن جۇمىس ىستەي الۋ ءۇشىن كومپيۋتەرمەن دوس بولۋعا تۋرا كەلەدى. قۇجىناعان سانداردان گرافيكا شىعاراتىن، ونىڭ ديناميكاسىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن ستاتيستيكالىق باعدارلاما ءتىلىن (R, Python) مەڭگەرۋگە تۋرا كەلدى. بۇل كود جازۋ ارقىلى ىسكە اساتىن كادىمگى باعدارلاماشىنىڭ جۇمىسى. ودان بولەك گەوينفورماتيكالىق جۇيەنى (GIS) ۇيرەنۋ كەرەك بولدى. بىراق مۇنداعى ءاربىر بيولوگ ستۋدەنتتىڭ بويىندا بۇل تۋرالى تەحنيكالىق ءبىلىم بار. جاسىراتىنى جوق، وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ءبىراز ستۋدەنتتەر Excel مەن Access-ءتىڭ ءوزىن جاقسى بىلمەيدى.

مەنى اسىرەسە مالىمەتتەر بازاسىمەن جۇمىس ىستەۋ قىزىقتىردى. سەبەبى بۇل قازاق بيولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن.  الداعى التى ايدا GIS نەگىزىندە قۇرىلعان مالىمەتتەر بازاسى تۋرالى تاعىلىمدامادان وتەمىن. بۇل جۇمىستىڭ ماقساتى الەمنىڭ، ەۋروپانىڭ، فرانتسيانىڭ جانە ونىڭ جەكەلەگەن اۋداندارىندا جاسالعان مالىمەتتەر بازاسىنىڭ ءبارىن جيناپ، ولاردى سۇرىپتاپ، ايىرماشىلىعىن، قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن، ارتىقشىلىعىن تابۋ. سوڭىندا ىرىكتەلگەن مىقتى مالىمەتتەر بازاسى تۋرالى ۇسىنىس جازامىز. وسىدان كەيىن زەرتتەۋشى عالىمدار قاي بازانى قولدانسام ەكەن دەپ باس قاتىرمايدى، ءبىزدىڭ ۇسىنىستاردى نازارعا الادى. البەتتە بۇل تەك فرانتسيا اۋماعى ءۇشىن. مەن ەلگە كەلگەن سوڭ وسى مالىمەتتەر بازاسى ماسەلەسىمەن اينالىسىپ، وقىعان-كورگەندەرىمدى تاجىريبە جۇزىندە جۇزەگە اسىرسام دەيمىن.

"The Qazaq Times"