Qazaqstan-Franciya äriptestigin nığaytu maqsatında 2018 jıldan bastap eki el arasında «Abay-Vern» bağdarlamasın jüzege asıru qolğa alınğan bolatın. «Abay-Vern» bağdarlaması joğarı bilikti mamandardı dayındau, qos diplomdı bilim berudi maqsat etedi. Atalmış bağdarlama ayasında büginde Franciyada 66 izdenuşi bilimin jetildirip jatır, onıñ 55-i magistranttar bolsa, 9-ı doktoranttar.

Franciya Nobel' sıylığın sanı jağınan AQŞ-tan keyin iemdengen ekinşi memleket. Bilim beru salası boyınşa da aldıñğı qatardağı elderdiñ biri. Al qazaqstandıq studentterdiñ ğılımı ozıq Franciyada bilim alıp, täjiribe jinaqtauı jas ğalımdar üşin - ülken mümkindik. Bekjan Berdiqwl «Abay-Vern» bağdarlaması ayasında Franciyanıñ Nansi qalasındağı Lotaringiya universitetinde bilim alıp jatqan biologtardıñ biri. Jas ğalımnıñ zertteu taqırıbı boyınşa tüygen oyları men jinaqtağan täjiribesi turalı swrağan edik.

- «Abay-Vern» bağdarlaması boyınşa Franciyada 1 jıl oqu üşin ağılşın nemese francuz tilin biluiñ kerek. İrikteu kezinde til biluden basqa qanday erekşe talaptarı boldı? 

- Ädette auılda ösken balalar ağılşın tiline şorqaqtau keledi. Men de auılda bilim alıp, qara şañıraq QazWU-dıñ  biologiya jäne biotehnologiya fakul'tetinde 6 jıl bilim aldım. Magistraturağa tapsırğan kezimde de memlekettik test nätijesi boyınşa joğarı ball jinay almadım. Pändik nätijem joğarı bolğandıqtan, magistraturağa tüsu bwyırdı. Al «Abay-Vern» bağdarlaması turalı fakul'tettegi oqıtuşılardan bildim. Ağılşın därejem tömendeu bolsa da täuekelge bel buıp, bar küşimdi uäjdemelik essege saldım. Hatımdı şablon, taptaurın sözdermen emes, özgeşe bastadım, öytkeni joğaltar eşteñem joq edi. Zertteuim orman şaruaşılığına baylanıstı bolğandıqtan hattıñ basında Qazaqstannıñ eñ şöldi aymağında tuğanımdı jäne bala kezden älemniñ keremet tabiğatın, ormandarın köruge talpınğanımdı ayttım. Wtqan jerim de osı boldı. Ağılşın deñgeyi menen äldeqayda joğarı özge izdenuşiler oquğa qabıldana almadı, al meniñ maqsatım Lotaringiya universitetiniñ ğalımdarın qızıqtırıptı. Sipattamalarında maqsatı ayqın, ne isteytinin jäne neni qalaytının anıq biledi dep jazıptı. Negizinde Europanıñ halqı, jalpı universitetteri adamnıñ boyınan jasampazdıqtı, qazirgi tilmen aytsaq kreativtilikti bağalaydı, erekşelikti jaqsı köredi. Oquğa baram degenşe tınbay ağılşın tilin pısıqtadım.  Äueli kelgende ağılşın tilinde ağıp twrğan izdenuşilerdi körgende abdırap qalğanım ras, biraq osı altı aydıñ işinde ğılımi tilde söylesuge şamam jetetindey ağılşın tilin meñgerip aldım.

- Orman şaruaşılığı salasın zerttep jatırsıñ. Europada, onıñ işinde Franciyadan bwl jağınan üyrenerimiz köp bolar...

- Meniñ oqıp jürgen bağıtım – qorşağan ortanı qorğau jäne ekologiya, onıñ işinde orman jäne onı basqaru.  Bwl ğılımi jañalıq aşatın mikrobiologiya nemese genetika emes, bwl birneşe jıldar boyı qalıptasqan klassikalıq sala. Onıñ işinde orman jäne onı basqaru Europa üşin özekti sala bolıp qala bermek. Meni tañdandırğanı mwnda ğalımdar ağaş öndirisiniñ jay-küyin 150-200 jılğa aldın ala boljaydı eken. Jäne bir ayta keterligi ğılımdardıñ birigui jaqsı damığan. Mısalı, bir ğılımi jobanı iske asıruda biolog, biohimik, ekolog, geoinformatik, ekonomist, IT mamanı birigedi. Osıdan keyin ol ğılımi joba barlıq jağınan memleket üşin paydalı boladı.

Mwnda Europa ormandarın tolıq zerttep, baqılap, onı öndiriske dwrıs qoldana bilu şaraları keşendi türde oqıtıladı. Ğalımdardıñ zertteu nätijeleri memlekettiñ orman salasındağı sayasatın özgertuge qauqarlı. Älbette, bwl zertteu jwmıstarı turalı osı saladağı käsipkerler de ünemi habardar. YAğni ğalımdardıñ jobası – teoriyadan öndiriske deyin tolıq jetip, memleket ekonomikasına ösim äkelip otır. Bizdegi köptegen mıqtı ğılımi jobalar tek qağaz jüzinde qalıp, öndiriske jetpey qaladı. Sebebi öndiris damımağan jäne onı damıtuğa eşkim müddeli emes. Damıp jatır degenniñ özinde otandıq ğalımdardıñ eñbegi bağalana bermeydi. Mwnıñ saldarı, öndiris üşin emes, tek grant wtu üşin jasalatın ğılımi jobalardıñ payda boluına äkeldi.

- Francuz jastarınıñ ğılımğa közqarası qanday? Memleket jastarğa qanday qoldau körsetedi?

- Francuz jastarı ğılımğa qwmar jäne öz jwmıstarına jauapkerşilikpen qaraydı. Öz kezeginde memleket olarğa jağday jasağan. Şäkirtaqısı ayına 1000 euroğa deyin jetetin studentter bar. Ärbir student oqu bitirgen soñ tağılımdamadan ötui tiis. Ol üşin ğılımi instituttarmen kelisimge otıradı jäne olarmen jwmıs isteydi. Ortaşa eseppen altı ay täjiribeden ötedi. Franciya zañı boyınşa kez kelgen studenttiñ tağılımdama uaqıtı 2 aydan asatın bolsa, memleket oğan aylıq töleuge mindetti. Ol 500 eurodan kem bolmaydı.

Europa studentteriniñ 3-4 tildi meñgerui üyrenşikti jağday. Birge oqıp jürgen francuz studentteriniñ köbi ağılşın, ispan, nemis tilderin meñgergen. Degenmen, bizdiñ qazaq studentteriniñ qabileti äste kem emes. Biz üşin mañızdı närse – til men tehnikalıq bilim üyrenip, onı öz mamandığıña qoldana bilu eken. Al odan da mañızdı närse sol bilgeniñdi qazaqtıñ ğılımınıñ damuına arnau. Meniñ maqsatım francuz ğalımdarınıñ jwmıs isteu ädisterin üyrenu. Qay saladağı zertteuler bolsın, bolaşaqta ğılımnıñ qazaqtıñ ekonomikasına qosatın ülesin arttırudı oylağanımız dwrıs.

- Franciyada ormandardı baqılau, zertteu qalay jürgiziledi?

- Mwnda ormandağı ärbir ağaştıñ nömiri bar. Ormandı baqılaytın arnayı zerthanalıq aymaqtar orman işinde ornalasqan. Ondağı temperatura, jel, radiaciya, topıraq qwramı, pH, qwnarlılıq deñgeyi, topıraqtağı su mölşeri, osmostıq qısım, fotosintez, japıraqtıñ tüsu qarqını, ağaştıñ ösu diametri siyaqtı mälimetter sekund sayın tirkelip otıradı. Bwl procestiñ bärin qolına planşet wstağana bir ğana injener arnayı sensorlar arqılı baqılaydı. Bir oqıs jağday bolıp qalmasa, bwl baqılau jwmısı ädette ormannıñ emes, ofistiñ işinde jürgiziledi.

Franciyanıñ biologiya salasındağı mälimetter bazası öte jaqsı damığan. Bwl ğalımdardıñ jwmısın äldeqayda oñaylatadı jäne zertteu nätijeleriniñ qate şıqpauına septigin tigizedi. Ol mälimetter bazasında negizinen – biologiyalıq (flora men fauna sanı, joyılu qaupi bar biologiyalıq türler tizimi, ziyankes türler tizimi), ekologiyalıq (klimat özgerisi, jauın-şaşın), himiyalıq (topıraq pH, kömirtek, azot, kal'ciy, magniy, kaliy, t.b. elementterdiñ tabiğattağı aynalımı), geografilıq (koordinataları, biiktigi), fizikalıq (temperatura, kün radiaciyası) turalı mälimet boladı. Bwdan bölek mälimetter bazası qosımşa öte köp aqparattı qamtidı. Basqaşa aytqanda, Franciyanıñ ärbir şarşı metri zerttelgen, zerttelip jatır jäne bolaşaqtağı jay-küyin boljap qoyğan. Francuz ğalımdarı biologiya salasındağı mälimetter bazasın jasaudı İİ Düniejüzilik soğıs bitisimen-aq qolğa ala bastağan. Şınımdı aytsam, bakalavrda Qazaqstannıñ biologiyalıq mälimetter bazasın qoldanıp eşqanday jwmıs jasamadıq. Ol baza joq şığar mümkin. Joq bolsa – qwrıp,  bar bolsa – jetildiru qajet. Onı studentterge qoldanıp, qalay jwmıs isteu qajettigin körsetu kerek.

Mälimetter bazası degenimiz – jüye. Ortaq jüye bolmasa, eşteñege anıq köz jetkize almaymız. Mälimetter bazasımen jwmıs istey alu üşin komp'yutermen dos boluğa tura keledi. Qwjınağan sandardan grafika şığaratın, onıñ dinamikasınıñ sebebin tüsindirip beru oñay emes. Ol üşin statistikalıq bağdarlama tilin (R, Python) meñgeruge tura keldi. Bwl kod jazu arqılı iske asatın kädimgi bağdarlamaşınıñ jwmısı. Odan bölek geoinformatikalıq jüyeni (GIS) üyrenu kerek boldı. Biraq mwndağı ärbir biolog studenttiñ boyında bwl turalı tehnikalıq bilim bar. Jasıratını joq, ökinişke oray, bizdiñ biraz studentter Excel men Access-tiñ özin jaqsı bilmeydi.

Meni äsirese mälimetter bazasımen jwmıs isteu qızıqtırdı. Sebebi bwl qazaq biologiya ğılımınıñ damuına äser etedi dep oylaymın.  Aldağı altı ayda GIS negizinde qwrılğan mälimetter bazası turalı tağılımdamadan ötemin. Bwl jwmıstıñ maqsatı älemniñ, Europanıñ, Franciyanıñ jäne onıñ jekelegen audandarında jasalğan mälimetter bazasınıñ bärin jinap, olardı swrıptap, ayırmaşılığın, qateligin, kemşiligin, artıqşılığın tabu. Soñında iriktelgen mıqtı mälimetter bazası turalı wsınıs jazamız. Osıdan keyin zertteuşi ğalımdar qay bazanı qoldansam eken dep bas qatırmaydı, bizdiñ wsınıstardı nazarğa aladı. Älbette bwl tek Franciya aumağı üşin. Men elge kelgen soñ osı mälimetter bazası mäselesimen aynalısıp, oqığan-körgenderimdi täjiribe jüzinde jüzege asırsam deymin.

"The Qazaq Times"