كەزەكتى زىمىران اپاتىنان كەيىن: قازاقستانعا رەسەيلىك "بايقوڭىر" كەرەك پە؟

زىمىران قۇلاسا جۇرەگىمىز زىرق ەتە قالادى. اكىمشىلىك ءبولىنىس تۇرعىسىنان بايقوڭىر رەسەي فەدەراتسياسىنا قاراعانىمەن تەرريتوريالىق تۇرعىدان قازاقستاننىڭ قاق ورتاسىندا جاتىر. سوندىقتان قۇلاماق تۇرماق، الدەبىر بولشەگى مەن موتورىنىڭ ءبىر جەرى كۇيىپ كەتسە دە كۇلىمسى ءيىسى ءبىزدىڭ اۋاعا تارايدى. ال قۇلاسا قانداي زارداپ كەلەتىنى امبەگە ايان. بۇل تاقىرىپ ايتىلا ايتىلا جاۋىر بولعان. سوندىقتان قاسيەتتى جەزقازعان دالاسى «قۇلاساڭ قۇلا، قۇشاعىم اشىق» دەپ كوككە قاراپ داليىپ جاتىر.

وسى ايدا تاعى ءبىر اپاتتى باستان كەشتىك. بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان تۇمسىعىن كوككە تىرەپ سامعاي جونەلگەن «سويۋز» عارىش كەمەسى ىستەن شىققان. ول حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا باعىت العان جانە عارىشتا 187 تاۋلىك وتكىزۋى ءتيىس بولعان ەكەن. ابىروي بولعاندا ەكيپاج مۇشەلەرى، استرونوۆتار امەريكالىق نيك حەيگ پەن رەسەيلىك الەكسەي وۆچينين ءدىن امان دەپ جاتىر ماماندار. ولار ارناۋلى كاپسۋلامەن جەزقازعان ولكەسىنە قونعان.

ال اپاتقا بايلانىستى ارنايى قۇرىلاتىن ۇكىمەت ارالىق كوميسسيا نە تىندىرا الادى؟ قر ءىىم توتەنشە جاعدايلار كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير بەككەر «ءتيىستى ساراپتاما جاسالادى. وقيعا تەكسەرىلەدى. اقپاراتتاردى جاريا ەتەمىز» دەپ جاباسىركەلەتىپ وتە شىعىپتى.

فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جۋرناليست دۋمان كەڭشىلىك اپات تۋرالى ءوز ويىمەن بولىسكەن.

«122 سەكۋندتا، ەكىنشى ساتىلى قوزعالتقىشتان بەلگىسىز سەبەپپەن اقاۋ شىعىپ، توتەنشە جاعداي ورىن الدى. ناتيجەسىندە كەمە باقىلاۋدان شىعىپ كەتكەن. كەمەنىڭ اۆاريالىق جۇيەسى ىسكە قوسىلعاننان كەيىن، عارىشكەرلەر ارنايى قۇتقارۋ كاپسۋلاسىمەن جەزقازعان ماڭىنا قونادى. عارىشكەرلەر ءدىن امان. عارىش كەمەسى شامامەن 530 سەكۋند (8-9 مينۋت) ىشىندە عارىش اپپاراتىنا جالعانۋى ءتيىس ەدى. ال ماماندار، بۇل 35 جىل ىشىندەگى «سويۋز» كەمەسىمەن ورىن العان العاشقى اپاتتاردىڭ ءبىرى دەپ وتىر. دەگەنمەن وسىنشا ۋاقىت ىشىندە كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە كىرگەن كەمە اپاتىنا كىمنىڭ كىنالى ەكەنى انىقتالىپ جاتىر. بولجام بويىنشا اپاتقا ادامي فاكتور اسەر ەتكەن دەسەدى. ال يگور ادولفوۆيچ: «اپاتتىڭ سەبەبى مىقتى مامانداردىڭ جوقتىعىنان» دەيدى. ايتۋىنشا، رەسەيلىك عارىش سالاسىنىڭ مىقتىلارى الەمدىك عارىش ۇيىمدارىنا قاشىپ كەتكەن. ونىڭ ورنىن جاس كادرلار تولىقتىردى. الايدا ولاردىڭ عارىش الەمىنە مۇلدەم قىزىعۋشىلىعى جوق ەكەن.
ەندى ءبىر بولجام بويىنشا عارىش كەمەسىنىڭ سالماعى اۋىر بولعان. ەكى عارىشكەردىڭ قاسىنا وتىرۋى ءتيىس ءۇشىنشى ادامنىڭ ورنىنا تاعام سالىنعان كونتەينەر تيەلگەن. بۇل تۋرالى ۇشقىش-عارىشكەر ۆلاديمير تيتوۆ ايتتى.
– جۇكتەمەلەر وتە ۇلكەن بولدى. كەمە جەڭىل بولعاندا بۇل جاعداي ورىن الماس ەدى، – دەيدى ول.

بىرىككە اراب امىرلىگىنىڭ عارىشكەرلەرى ءدال وسى «سويۋز» كەمەسىمەن 2019 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا عارىشقا ۇشۋى كەرەك بولاتىن. قىزىعى، بۇدان كەيىن وسى ءبىر اپتالىق ساپار ورىن الا ما ەكەن؟» دەپ جازادى ول.

وسى رەتتە «كوسميچەسكيە يسسلەدوۆانيا ي تەحنولوگي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى نۇرلان اسەلقانعا حابارلاسىپ، اپات جانە عارىش ايلاعىنا قاتىستى كوكەيدەگى كوپ ساۋالدى قويدىق.

– بۇل اپات بىزدەن گورى رەسەيگە، رەسەيدىڭ عارىش وندىرىسىنە اۋىر زاردابىن تيگىزەدى. كەڭەس وداعى تارقايمىن دەگەنشە قۇراستىرىلعان، جاقسى جاعدايدا تۇرعان عارىش كەمەسى قۇلاپ وتىر. زىمىران 60 شاقىرىم بيىكتىكتەن، جەزقازعاننان 25 شاقىرىم جەرگە قۇلاعان. بۇل – وتە جاقىن قاشىقتىق. بىزگە وسى اپاتتان كەلگەن شىعىندى ەسەپتەپ، باعالاۋ دا كەرەك. بىراق ودان بۇرىن زىمىران ۇشاتىن اۋماقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تەحنيكالىق جاعدايىن جاقسارتۋ دا ماڭىزدى. اپات بولعان جاعدايدا ونىڭ ەلدىمەكەندەر ۇستىنە تۇسپەۋى ءۇشىن ءتيىستى قادامدار جاسالۋى كەرەك. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاراپ ءوز ازاماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى ەسەپكە الىپ، قاداعالاپ، باقىلاپ، ءتيىستى شارالار قابىلداپ، ءتيىستى ەسكەرتۋلەردى رەسەيگە قورىقپاي ايتا بىلگەنى ءجون. ءدال بۇلاي اۋزىمىزدى اشىپ وتىرا بەرەتىن بولساق ءبىر كۇنى زىمىراندار قالانىڭ قاق ورتاسىنا دا قۇلاپ ءتۇسۋى مۇمكىن. رەسەي اقشا بەرسە بولدى، نە قالاساڭدار سونى ىستەڭدەر دەپ وتىرۋعا بولمايدى. قازاقستان مۇنداي قاساڭ پوزيتسياسىن وزگەرتۋ كەرەك، – دەيدى ول.

ودان سوڭ قازاقستاننىڭ قازىرگى عارىشتىق پوتەنتسيالى تۋرالى دا ءسوز قوزعادىق.

– قازاقستاننىڭ عارىشتىق پوتەنتسيالى سوڭعى جىلدارى سالىستىرمالى تۇردە ارتتى. ءبىزدىڭ سوزىمىزگە دالەل بولاتىن – تۇراقتى رەجيمدە جۇمىس ىستەپ جاتقان ەكى سپۋتنيك: Kazsat-2 جانە Kazsat-3. سونداي-اق ازاماتتىق جانە اسكەري تۇتىنۋشىلىق ماسەلەلەرى بويىنشا اسپاننان جەردى سۋرەتكە تۇسىرۋمەن اينالىساتىن تاعى ەكى سپۋتنيك بار. بۇل قۇرىلعىلاردى ساپالى ەۋروپالىق كومپانيالار جاساعان. مۇنداي سپۋتنيكتەردىڭ انالوگى تمد اۋماعى بويىنشا، ونىڭ ىشىندە رەسەيدە دە جوق. سوندا بىزدە سپۋتنيكتەردىڭ ەكى توبى بار دەگەن ءسوز. ءبىرى – بايلانىس سالاسىنا ارنالعان بولسا، ەكىنشىسى – جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋمەن اينالىسادى. جاقىندا استانادا سپۋتنيكتەردى قۇراستىرۋ كەشەنى اشىلايىن دەپ جاتىر. اتالعان كەشەن جىل سوڭىندا ىسكە قوسىلادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز. بىزگە تەز ارادا ورىنداۋ كەرەك ءبىر تاپسىرما بار. ول – بايقوڭىردا ءوزىمىزدىڭ ستارتتىق كەشەنىمىزدى قۇرۋ. ءسويتىپ، وزىندىك زىمىران ۇشىرۋ پروتسەسىمەن اينالىسىپ، مەملەكەتتىك مۇددەمىزدى جوعالتپاۋ. بىراق بۇل وپ-وڭاي ىسكە اسا سالاتىن نارسە ەمەس. سەبەبى، سوناۋ 2004 جىلى قۇرىلعان «بايتەرەك» جوباسى العا جىلجىماي، سول ورنىندا ءالى تۇر. بۇدان دا قاۋىپتى، قوعام الاڭدايتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول – قازاقستاننىڭ سوڭعى 15 جىلدا بايقوڭىردا ەشقانداي ناقتى قادامدار جاساي الماعانى. مەملەكەت بايقوڭىردى ءوزىنىڭ قورعانىس سالاسى، قاۋىپسىزدىگى، كوممەرتسيالىق مۇددەسى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋى قاجەت. قازاقستاندىق زىمىران تاسىعىشتار بايقوڭىردا شەتەلدىك قۇرىلعىلارمەن بىرگە قولدانىلۋى ءتيىس.

قازاقستان مەن رەسەيدىڭ بىرلەسكەن جوباسىنا كەلەتىن بولساق، «سويۋز-5» جاڭا زىمىران تاسىعىشىن ۇشىرادى دەلىنگەن «بايتەرەك» عارىشتىق زىمىران كەشەنى 2022 جىلعا دەيىن جاسالىپ ءبىتۋى ءتيىس ەدى. بىراق كوپشىلىك وعان دا كۇمانمەن قارايدى. سەبەبى، جىل وتكەن سايىن رەسەيدىڭ عارىش ءوندىرىسى دەگراداتسياعا ۇشىراپ بارا جاتىر. سول سەبەپتى، قازاقستان بايقوڭىر ىسىنە بەلسەندى ارالاسىپ، باسقا ءبىر ءۇشىنشى سەرىكتەس مەملەكەتپەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋى كەرەك. ويتكەنى رەسەيدىڭ عارىشتىق ءوندىرىسى قازىر تىم اۋىر حالدە. ەندى وعان ءارى قاراي ارقا سۇيەي بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى، – دەيدى ساراپشى.

نۇرلان اسەلقاننىڭ سوزىنشە، قازىرگى تاڭدا بايقوڭىردىڭ وڭ جاق بولىگىندەگى «زەنيت» زىمىراندارى ۇشىپ جۇرگەن كەشەن قازاقستانعا بەرىلگەن. ەگەر سول كەشەندى قولعا الساق وندا قالاعا ادامداردىڭ كەلۋى ءۇشىن ماسكەۋدىڭ رۇقساتىن الۋ دەگەن پروبلەمادان دا قۇتىلۋىمىز مۇمكىن. ياعني، قازاقستاندىق قۇزىرەتتىڭ كۇشى جۇرەتىن تاۋەلسىز عىرىشتىق كەشەنىمىز بولادى دەگەن ءسوز.

– رەسەي قانشا جەردەن اقشا تولەگەنىمەن، بايقوڭىر – قازاقستاننىڭ قالاسى. ءبىز وعان كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. بالالارعا جاعداي جاساسىن، الاڭقايلار سالسىن. ول جەرگە ساۋدا قاتىناستارى، ساۋدا ۇيلەرى، قوناق ۇيلەر كەرەك. مەملەكەت بويىنشا قارجى بولگەن كەزدە مينيسترلىكتەر دە بايقوڭىردى تىزىمنەن سىزىپ تاستايدى. ءبىز وعان جاقسى كوڭىل بولسەك، تۋريستەردى دە تارتا الامىز. نەگىزى قازاقستان «بايقوڭىر بىزگە كەرەك پە، جوق پا» دەگەن ماسەلەدە ءالى تولىققاندى شەشىم قابىلداماعان سياقتى... ، – دەدى ول.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، ەگەر زىمىراندار كەروسين سۇيىق وتتەگىسىمەن ۇشسا وندا تابيعاتقا ايتارلىقتاي قاۋىپ تونبەيدى. ەڭ باستىسى عارىش كەمەلەرىنىڭ گەپتيلمەن «قورەكتەنۋىنە» جول بەرمەگەن ءجون بولماق. بۇدان دا باستى، بۇدان دا ماڭىزدى دۇنيە – ارينە، قازاقستاننىڭ «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى بويىنشا ناقتى قادام جاساۋى. سول عانا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەمىز بەن ەكولوگيامىزدى امان ساقتاي الماق.

"The Qazaq Times"