قىتاي ورتا-تاياۋ شىعىستاعى ىمىراسىز ءۇش ەلدى قالاي تىلىنە كوندىرە الدى؟

قىتاي ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قارقىندى كەمەسىنە مىنۋدەن بۇرىن دا، كەيىن دە وزىنە كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتارعا ساۋدا جولىن اشۋعا اسا مۇددەلى بولدى. قىتايدىڭ شىعىسى ونسىز دا وتكەن عاسىردىڭ سوڭى مەن جاڭا عاسىردىڭ باس شەنىندە قارقىندى دامۋدىڭ كورسەتكىشتەرىنە جەتكەن ەلدەر مەن ايماقتار ەدى. بۇل ايماقتاردا ساۋدا-ەكونوميكالىق، ستراتەگيالىق بايلانىس ورناتۋدىڭ قىتايدا ءداستۇرلى تاجىريبەلەرى دە بار بولاتىن. ال، باتىسىندا قىتاي ەكونوميكاسى قارقىن العان تۇستا، ەندى عانا قۇرىلىپ جاتقان بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالار بولدى دا، بۇل ءبىرشاما ءالسىز ەكونوميكالىق ايماق ءبىر ەسەپتەن قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ جەبەۋىنە مۇقتاج ەدى.

قىتاي ءۇشىن ءوز تەرريتورياسىنىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ەلدەر مەن ايماقتارعا ساۋدا جولىن اشۋ ءبىرشاما قيىن ءتيدى. وعان قىتاي مەن وسى ايماقتاعى ەلدەردىڭ ۇقساماعان مادەنيەتى، تاريحى، ءدىنى جانە گەوگرافيالىق فاكتورلاردىڭ ىقپالى بولدى.

ورتا جانە تاياۋ شىعىس الەمدەگى ساياسي جاعداي كۇردەلى، تىنىشسىز ايماق.  بىر-بىرىنە ىرگەلەس جاتقانىنا قاراماستان، وت پەن سۋداي وتاسا المايتىن مەملەكەتتەر اراسىنداعى قايشىلىق، ايماقتىڭ تۇراقسىزدىعى مەن ساياسي اۋمالى-توكپەلىلىكتى اسقىندىرىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە يران، ساۋد ارابياسى جانە يزرايل ەلدەرى اراسىنداعى قايشىلىق ماڭگى ىمىراسىز كۇيدە قالىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا يران مەن ساۋد ارابياسى ايماقتاعى ليدەرلىككە تالاسقان باقتالاستار بولسا، ساۋد جۇرتى مەن يزرايل اراب-ەۆرەي جانە يسلام-يۋديزم اراسىنداعى تاريحي تەكە-تىرەستىڭ ەكى باسىندا تۇرعان ەلدەر.  سولاي بولا تۇرسا دا، يراننىڭ يادرولىق قاۋىپ-قاتەرىنە كەلگەندە بۇل ەكەۋى اقش-تىڭ وداقتاستارى بولىپ شىعا كەلەدى. وسىدان بۇرىن پارسى مەن اراب اراسىنداعى قايشىلىق اراب-ەۆرەي ىنتىماقتاستىعىن قالىپتاستىرۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجامدار ايتىلعان بولاتىن.

بەيجىڭ جوعارىدا ايتىلعانداعىداي كۇردەلى جاعدايداعى ورتا-تاياۋ شىعىسپەن مامىلەگە كەلۋگە مۇددەلى بولدى. وڭىردەگى مۇناي مەن تابيعي گاز سىندى شيكىزات بايلىعىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، بازار ىزدەگەن قىتايلىق وندىرۋشىلەر مەن تاۋارلارىنا جول اشىپ، باتىسقا جالعاناتىن ساۋدا جولىن قالىپتاستىرۋى كەرەك ەدى. تاڭقالارلىعى بەيجىڭ ۇكىمەتى ءۇندى، اراب، پارسى جانە ەۆرەي ەلدەرىمەن بىردەي ءتىل تابىسىپ، ورتاق مامىلەگە جەتە الدى.

قىتايدىڭ ورتا-تاياۋ شىعىسپەن ماملەگە جەتۋ ءۇشىن ءار ءبىر قادامدى اسا ساقتىقپەن جانە بايىپپەن جاساعانىن كورۋگە بولادى. قىتاي دامۋى ءۇشىن باسىپ وتۋگە ءتيىستى بۇل ماڭىزدى قادامدى شي جينپيڭ (سي ستسينپين) بيلىككە كەلىسىمەن جاسادى. شي قكپ مەن ەل بيلىگىنە جەتىسىمەن العاشقى مەملەكەتتىك ساپارلارىن ورتا-تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە جاساپ، ساۋد ارابياسى، يران، يزرايل، وزگە اراب ەلدەرى، پاكىستان جانە ۇندىستانمەن ەكىجاقتى بايلانىستاردى جاقسارتۋعا كەلىسىمدەر جاساستى. سوڭعى جىلدارداعى مەملەكەتتىك ساپارلاردان قىتايدىڭ تاياۋ-شىعىستى ءوز مۇددەسىنە قالاي پايدالانعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى.

ءشيدىڭ يرانداعى العاشقى ساپارى. فوتو: IRNA.

يران مەن قىتاي بايلانىسى 

قىتايدىڭ تاياۋ-شىعىستاعى ىمىراسىز ءۇش ەلمەن قالاي ورتاق مامىلەگە جەتە العانى تۋرالى BBC  ساراپشىسى انحەل بەرمۋدەس جەكە-جەكە تالداۋ جاساعان. ول قىتاي-يران قاتىناسىنىڭ 1979 جىلداعى يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى جاعدايلاردا شىڭدالىپ بۇگىنگە جەتكەنىن ايتادى. ايتالىق، يران-يران سوعىسى (شىعاناق سوعىسى) كەزىندە قىتاي يراننىڭ نەگىزگى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋشى ەلدەرىنىڭ ءبىرى بولعان. 2000 جىلداردان كەيىن اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى يرانعا باعىتتالعان سانكتسيالاردى ۇلعايتۋ كەزىندە دە، بەيجىڭ مەن تەھران اراسىنداعى ساۋدا بايلانىسى ۇزىلمەي ساقتالعان. ءتىپتى، 2010 جىلى بۇۇ يرانعا باعىتتالعان سانكتسيانى مويىنداعاننان كەيىن دە ەكى ەل اراسىندا ساۋدا بايلانىستارى جالعاسا بەرگەن. ال سوڭىندا يران قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنداعى ماڭىزدى سەرىكتەسىنە اينالدى. بيىلعا جەتكەندە، ترامپ ۇكىمەتىنىڭ يران يادرولىق كەلىسىمىنەن باس تارتۋى قىتايدىڭ يرانعا دەگەن ماڭىزدىلىعىن ەكى ەسە ارتتىرعانداي بولدى.

قىتاي مەن ەۆرەي باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى. فوتو: GETTY IMAGES/BBC,

قىتاي مەن ءيزرايلدىڭ ساۋدا بايلانىسى 

ەڭ ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا اقش-تىڭ يزرايلمەن بولعان قارىم-قاتىناسى جوعارى دەڭگەيدە. ءتىپتى، يزرايل مۇددەسىن قورعاۋ اقش-تىڭ تاياۋ شىعىستاعى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولگى بولىپ تابىلادى. سوعان قاراماستان، ءيزرايلدىڭ قىتايمەن بولعان بايلانىسى دا جوعارى دەڭگەيدە. سوڭعى جىلداردا ەكى ەلدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىسى قارقىندى دامىدى. بىلتىر قىتايعا ساپارلاي بارعان ەۆرەي پرەمەر-ءمينيسترى نەتانياحۋ شي جينپيڭمەن كەزدەسۋ كەزىندە 25 ملرد اقش دوللارى كولەمىندەگى ساۋدا كەلىسىمىن جاساسقان بولاتىن. قىتايدىڭ يزرايلدىك تەحنولوگيالارعا سالعان ينۆەستيتسياسىنىڭ ءوزى 2016 جىلى 16 ملرد دوللاردى قۇراعان. قىتايدان يزرايلگە باراتىن تۋريستەر سانى دا جىلدان جىلعا ەسەلەپ ارتۋدا. 2017 جىلى 100 مىڭ قىتايلىق تۋريست ەۆرەي جەرىنە بارعان. دەگەنمەن، حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا قىتاي يزرايلگە قارسى داۋىس بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى.

ساۋد ارابياسى مەن قىتايدىڭ تامىرلاستىعى

قىتاي مەن ساۋد جۇرتىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋى سوڭعى رەت بىلتىر ناۋرىز ايىندا بولدى. شي تاققا وتىرعالى بەرى ەكى مارتە جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر ءوتتى. قازىر قىتاي ساۋد ارابياسىنىڭ مۇنايىن الاتىن ەكىنشى ءىرى ەل. قازىر ساۋد ارابياسىنىڭ بيلىگى مۇنايعا دەگەن تاۋەلسىزدىكتى بارىنشا ازايتىپ، بولاشاعى بار سالالاردى دامىتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ال، قىتاي وسى تۇستا ساۋد ارابياسىنىڭ ماڭىزدى ساۋدا سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگىرگەن. ال، ساياسي مايدان تۇرعىسىندا قىتاي ءبىر جەردە ساۋد ارابياسىنىڭ قارسى جاعىنا شىققانىمەن، كەلەسى ءبىر مايداندا ونى جاقتاپ، تارازى باسىن تەڭ باسۋعا تىرىسىپ تۇر. بۇل دا بولسا ورتا شىعىستاعى الىپ مۇناي ەلىن ۋىستان شىعارماۋ ءۇشىن پەكيننىڭ جاساعان شاراسى دەۋگە بولادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاۋلاسىپ وتىرعان ءۇش ەلدىڭ ورتاق مامىلەسىن الۋ ءۇشىن بەيجىڭ بيلىگى وڭىردەگى ساياسي، ايماقتىق، ءدىني ماسەلەلەردە بارىنشا قىراعىلىقپەن قاراۋدا. ەكى ەلدىڭ مۇددەسىنە تەڭ قايشى بولاتىن نازىك ماسەلەلەردە بەيتاراپ قالىپ وتىرۋ بەيجىڭنىڭ ءداستۇرلى ءتاسىلىنىڭ ءبىرى. ەڭ ماڭىزدىسى قىتاي بۇل ەلدەرمەن تەك ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا تىرىسىپ، قانداي دا ءبىر يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋدان اۋلاق بولۋعا تىرىسۋدا. بۇل قىتايدىڭ ايماقتاعى باسىمدىعىن بارعان سايىن ارتتىرىپ وتىر. دەگەنمەن، قىتايدىڭ تاياۋ شىعىستاعى كۇن سايىن ارتىپ جاتقان ىقپالى، ونىڭ ۇزاق بولاشاعىنا كەرى اسەر ەتۋى دە مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلادى.

“The Qazaq Times”