Qıtay Orta-Tayau Şığıstağı ımırasız üş eldi qalay tiline köndire aldı?

Qıtay ekonomikalıq damudıñ qarqındı kemesine minuden bwrın da, keyin de özine körşiles elder men aymaqtarğa sauda jolın aşuğa asa müddeli boldı. Qıtaydıñ şığısı onsız da ötken ğasırdıñ soñı men jaña ğasırdıñ bas şeninde qarqındı damudıñ körsetkişterine jetken elder men aymaqtar edi. Bwl aymaqtarda sauda-ekonomikalıq, strategiyalıq baylanıs ornatudıñ Qıtayda dästürli täjiribeleri de bar bolatın. Al, batısında Qıtay ekonomikası qarqın alğan twsta, endi ğana qwrılıp jatqan bwrınğı keñestik respublikalar boldı da, bwl birşama älsiz ekonomikalıq aymaq bir esepten Qıtay ekonomikasınıñ jebeuine mwqtaj edi.

Qıtay üşin öz territoriyasınıñ oñtüstik, oñtüstik-batısındağı elder men aymaqtarğa sauda jolın aşu birşama qiın tidi. Oğan Qıtay men osı aymaqtağı elderdiñ wqsamağan mädenieti, tarihı, dini jäne geografiyalıq faktorlardıñ ıqpalı boldı.

Orta jäne Tayau Şığıs älemdegi sayasi jağday kürdeli, tınışsız aymaq.  Bir-birine irgeles jatqanına qaramastan, ot pen suday otasa almaytın memleketter arasındağı qayşılıq, aymaqtıñ twraqsızdığı men sayasi aumalı-tökpelilikti asqındırıp keledi. Solardıñ işinde Iran, Saud Arabiyası jäne Izrail' elderi arasındağı qayşılıq mäñgi ımırasız küyde qalıp keledi. Bwlardıñ arasında Iran men Saud Arabiyası aymaqtağı liderlikke talasqan baqtalastar bolsa, Saud jwrtı men Izrail' arab-evrey jäne islam-iudizm arasındağı tarihi teke-tirestiñ eki basında twrğan elder.  Solay bola twrsa da, Irannıñ yadrolıq qauip-qaterine kelgende bwl ekeui AQŞ-tıñ odaqtastarı bolıp şığa keledi. Osıdan bwrın parsı men arab arasındağı qayşılıq arab-evrey ıntımaqtastığın qalıptastıruı mümkin degen de boljamdar aytılğan bolatın.

Beyjiñ joğarıda aytılğandağıday kürdeli jağdaydağı Orta-Tayau Şığıspen mämilege keluge müddeli boldı. Öñirdegi mwnay men tabiği gaz sındı şikizat baylığın aytpağan künniñ özinde, bazar izdegen qıtaylıq öndiruşiler men tauarlarına jol aşıp, Batısqa jalğanatın sauda jolın qalıptastıruı kerek edi. Tañqalarlığı Beyjiñ ükimeti ündi, arab, parsı jäne evrey elderimen birdey til tabısıp, ortaq mämilege jete aldı.

Qıtaydıñ Orta-Tayau Şığıspen mämlege jetu üşin är bir qadamdı asa saqtıqpen jäne bayıppen jasağanın köruge boladı. Qıtay damuı üşin basıp ötuge tiisti bwl mañızdı qadamdı Şi Jinpiñ (Si Scin'pin) bilikke kelisimen jasadı. Şi QKP men el biligine jetisimen alğaşqı memlekettik saparların Orta-Tayau Şığıs elderine jasap, Saud Arabiyası, Iran, Izrail', özge arab elderi, Päkistan jäne Ündistanmen ekijaqtı baylanıstardı jaqsartuğa kelisimder jasastı. Soñğı jıldardağı memlekettik saparlardan Qıtaydıñ Tayau-Şığıstı öz müddesine qalay paydalanğanın anıq añğaruğa boladı.

Şidiñ Irandağı alğaşqı saparı. Foto: IRNA.

Iran men Qıtay baylanısı 

Qıtaydıñ Tayau-Şığıstağı ımırasız üş elmen qalay ortaq mämilege jete alğanı turalı BBC  sarapşısı Anhel Bermudes jeke-jeke taldau jasağan. Ol Qıtay-Iran qatınasınıñ 1979 jıldağı Islam revolyuciyasınan keyingi jağdaylarda şıñdalıp büginge jetkenin aytadı. Aytalıq, Iran-Iran soğısı (Şığanaq soğısı) kezinde Qıtay Irannıñ negizgi qaru-jaraqpen qamtamasız etuşi elderiniñ biri bolğan. 2000 jıldardan keyin AQŞ pen Europa elderi Iranğa bağıttalğan sankciyalardı wlğaytu kezinde de, Beyjiñ men Tehran arasındağı sauda baylanısı üzilmey saqtalğan. Tipti, 2010 jılı BWW Iranğa bağıttalğan sankciyanı moyındağannan keyin de eki el arasında sauda baylanıstarı jalğasa bergen. Al soñında Iran Qıtaydıñ «Bir beldeu, bir jol» bağdarlamasındağı mañızdı seriktesine aynaldı. Biılğa jetkende, Tramp ükimetiniñ Iran yadrolıq kelisiminen bas tartuı Qıtaydıñ Iranğa degen mañızdılığın eki ese arttırğanday boldı.

Qıtay men evrey basşılarınıñ kezdesui. Foto: GETTY IMAGES/BBC,

Qıtay men Izrail'diñ sauda baylanısı 

Eñ iri derjavalar arasında AQŞ-tıñ Izrail'men bolğan qarım-qatınası joğarı deñgeyde. Tipti, Izrail' müddesin qorğau AQŞ-tıñ Tayau Şığıstağı sayasatınıñ mañızdı bir bölgi bolıp tabıladı. Soğan qaramastan, Izrail'diñ Qıtaymen bolğan baylanısı da joğarı deñgeyde. Soñğı jıldarda eki eldiñ sauda-ekonomikalıq baylanısı qarqındı damıdı. Bıltır Qıtayğa saparlay barğan evrey prem'er-ministri Netan'yahu Şi Jinpiñmen kezdesu kezinde 25 mlrd AQŞ dolları kölemindegi sauda kelisimin jasasqan bolatın. Qıtaydıñ izrail'dik tehnologiyalarğa salğan investiciyasınıñ özi 2016 jılı 16 mlrd dollardı qwrağan. Qıtaydan Izrail'ge baratın turister sanı da jıldan jılğa eselep artuda. 2017 jılı 100 mıñ qıtaylıq turist evrey jerine barğan. Degenmen, halıqaralıq qauımdastıq aldında Qıtay Izrail'ge qarsı dauıs beruşilerdiñ biri bolıp keledi.

Saud Arabiyası men Qıtaydıñ tamırlastığı

Qıtay men Saud jwrtınıñ joğarı deñgeydegi kezdesui soñğı ret bıltır naurız ayında boldı. Şi taqqa otırğalı beri eki märte joğarı deñgeydegi kezdesuler ötti. Qazir Qıtay Saud Arabiyasınıñ mwnayın alatın ekinşi iri el. Qazir Saud Arabiyasınıñ biligi mwnayğa degen täuelsizdikti barınşa azaytıp, bolaşağı bar salalardı damıtuğa tırısıp jatır. Al, Qıtay osı twsta Saud Arabiyasınıñ mañızdı sauda serikteriniñ birine aynalıp ülgirgen. Al, sayasi maydan twrğısında Qıtay bir jerde Saud Arabiyasınıñ qarsı jağına şıqqanımen, kelesi bir maydanda onı jaqtap, tarazı basın teñ basuğa tırısıp twr. Bwl da bolsa Orta Şığıstağı alıp mwnay elin uıstan şığarmau üşin Pekinniñ jasağan şarası deuge boladı.

Bir sözben aytqanda, jaulasıp otırğan üş eldiñ ortaq mämilesin alu üşin Beyjiñ biligi öñirdegi sayasi, aymaqtıq, dini mäselelerde barınşa qırağılıqpen qarauda. Eki eldiñ müddesine teñ qayşı bolatın näzik mäselelerde beytarap qalıp otıru Beyjiñniñ dästürli täsiliniñ biri. Eñ mañızdısı Qıtay bwl eldermen tek ekonomikalıq baylanıs ornatuğa tırısıp, qanday da bir ideologiyanı nasihattaudan aulaq boluğa tırısuda. Bwl Qıtaydıñ aymaqtağı basımdığın barğan sayın arttırıp otır. Degenmen, Qıtaydıñ Tayau Şığıstağı kün sayın artıp jatqan ıqpalı, onıñ wzaq bolaşağına keri äser etui de mümkin degen boljamdar aytıladı.

“The Qazaq Times”