لاتىن الىپبيىندەگى كەمشىلىكتەر

2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ  قول قويعان الىپپە نۇسقاسى الدىنعى ەكى نۇسقادان الدەقايدا جاقسى. بىراق بۇل نۇسقاعا دا  رەفورما قاجەت دەپ ويلايمىن، سەبەبى  مۇندا پەرنەتاقتا،  قالا اتاۋلارى، ۆەب-سايت اتاۋلارى، ەلەكتروندىق پوشتا جانە ت.ب. ماسەلەلەر ءوز شەشۋىن دۇرىس تابا المايدى. ال نۇسقانىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى - ەگەر ءبىز الەمدىك اقش كلاۆياتۋراسىنا بەيىمدەلمەسەك، لاتىن الىپپەسىنىڭ جاعدايى قيىنداي تۇسەدى.

سەبەبى لاتىن الىپپەسىنە كوشكەندە قازاق  لاتىن الىپپەسى قوسىمشا ءتىل بولىپ قوسىلادى.  اعىلشىن ءتىلى  جۇيەنىڭ ءتىلى،  ونى ءبىز الىپ تاستاي المايمىز.  ورىس ءتىلى  ەكوميكامىزعا  سىڭىپ كەتتى، ول دا جانىمىزدا بولۋى ءتيىس.  ءتورتىنشى ءتىلدى ايتپاعاندا،  ۇش تىلدە- اق ءبىر ۋاقىتتا كومپۋتەرمەن جۇمىس  ىستەۋ  ىڭعايسىز جانە پرەزيدەنت  كوتەرىپ وتىرعان تسيفرلى قازاقستان باعدارلاماسى قازاق ءتىلى ءۇشىن ارمانعا  اينالىپ، ايدالادا قالاتىنى ءسوزسىز.

بۇل جونىندە ازداعان ۇسىنىستارىم بار:

• اقش-تىڭ حالىقارالىق پەرنەتاقتادا بىزگە Ǵ، Ń، ǵ، ń باسۋى قيىندىق تۋعىزادى. ال بۇنى ۇسىنعان شەشۋ جولدارى وتە ماردىمسىز.
• ينتەرنەت جەلىسىندە ع، ي، ڭ مازمۇنىن بىلدىرەتىن تولىق اتاۋلاردى جازا المايمىز، مىسالى ينتەرنەت جەلىسىندە عىلىم، عالىم... ۆەب-سايت اتاۋلارىن، ەلەكتروندىق پوشتا ت.ب. جازۋ مۇمكىن ەمەس.ءبىز ۋ، ۇ، ءۇ ارىپتەرىن پايدالاناتىن جەرلەردە ءجيى شاتاسامىز: جۇمباق ، جۇرناق، جۇمىس،  سول تۇستا، ءتۇس، تىس.، سوندىقتان «ءۇ» ارىپىنە قول تيگىزبەگەن ءجون،  ونى  Ý دەپ بەلگىلەسەك، سول ۇيرەنگەن  قالپىندا  جەڭىل قابىلدايمىز جانە سوزگە ءسان مەن ءمان بەرەدى. مىسالى: ءۇي- Ýi,  ۇكىمەت ءۇيى - Ýkimet Ýii .
  جانە   ا، ءو،ءۇ،ۇ  ارىپتەرىن  لاتىن الىپپەسىمەن  Á، Ó، Ý، Ú تاڭبالاساق، بۇل    ارىپتەر  26  لاتىن ارىپتەن تىس بولعاندىقتان،  وقىرمانعا قازاق دىبىستارى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سول سەبەپتەن بۇل ارىپتەرگە ەرەجەلەر قولدانۋعا بولادى.

ي-Yy, Ii  ءسوزدىڭ سoڭىندا، ورتاسىندا  ايتۋار-Aytuar, ەگەر ي ءارپى ءا، ءو، ءۇ، ۇ-دان كەيىن تۇرسا، وندا  ءى  جازامىز  ءۇي-ءÝى، كۇيىنىپ-kýiinip,  اراي-aray, بۋراباي – Burabay, ايىرتاۋ-Ayyrtau

مىسالى:  ايدا –Aida,  سايدا-Saida.  بالا قويلاردى  ايداپ بارادى- Bala qoylardy aydap barady.   جىلقىلار سايدا ءجۇر – Jylqylar sayda jýr.

ۇ ءارىپتىڭ ورنىنا U جازۋ قولايسىز، سەبەبى ءبىز بۇكىلالەمدىك دايىن دەرەكتەر بانكىسىنەن الشاقتايمىز.  وعان  قوسا ورىس ءتىلى ينەرنەت سالاسىندا ءتورتىنشى ءتىل بولىپ سانالاتىنىن ەستە ساقتاعان ءجون.  مىسالى، ءجيى قولدانىلاتىن ۋنيۆەرسيتەت سوزى–اق ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا   قازاق تىلىنە كەرىسىنشە اسەرىن تيگىزەدى.

• ۋ ءارىپتىڭ ورنىنا Ý جازۋ قولايسىز،  سەبەبى ءبىز  بۇكىلالەمدىك دايىن دەرەكتەر بانكىسىنەن الشاقتايمىز. ال دەرەكتەر بانكىسى دەگەنىمىز الەمگە ايگىلى اعىلشىن تىلىمەن جانە وسى تىلگە بەيىمدەلىپ جاسالعان كەز-كەلگەن كۇندەلىكتى پروگراممالارمەن بايلانىستى.  بۇگىن كەز كەلگەن قالا اتى، وزەن اتى  ءتىپتى كەز كەلگەن نارسەنىڭ اتى ينتەرنەتتە 26  لاتىن ارىپتە عانا بەرىلەدى، سول سەبەپتەن ۋ ءارىپتى ءبىز اكۋتسىز جازامىز. سوندا كەز كەلگەن ءسوز ينتەرنەت سالاسىندا قىسقا (ي) نە بولماسا (ى) وقىلادى، سەبەبى ينتەرنەت قولدانۋشىلار براۋزەردەگى ءسوز جولىن اعىلشىنشا قابىلدايدى.  مىسالى كوكشەتاۋ، اقتاۋ، اتىراۋ، شۋ، اقسۋ  ينتەرنەتتە كوكشەتاي، اقتاي، اتىراي، شى، اقسى بولىپ وقىلادى، باسقاشا وقىلۋى مۇمكىن دە ەمەس.  ويتكەنى ينتەرنەتتە  سوڭعى نۇسقامەن ءبىز بىلاي جازامىز:

kokshetay.kz  aqtay.kz  atyray.kz  shy.kz   aqsy.kz. ال ەڭ قىزىعى  بۇگىنگى كۇنى بۇلار ينتەرنەتتە kokshetau.kz  aqtau.kz  atyrau.kz  shu.kz   aqsu.kz   دەپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەندى بۇعان ميللياردتان استام ەلەكتروندىق پوشتالاردى قوسايىق... ءبىز وعان ۇيرەنىپ قالدىق. قازاقستاننىڭ ينتەرنەتى اسىرەسە قازاق تىلىندە  كونتەنتى اقساڭداپ جۇرگەندە  بۇل سالاعا ءوزىمىز قيىندىق تۋعىزساق ەرتەڭگى كۇنىمىز نە بولماق؟

• ي،ي ارىپتەردىڭ ورنىنا I, Í  جازۋ قولايسىزدىق تۋعىزادى، سەبەبى ءبىز  بۇكىلالەمدىك دايىن دەرەكتەر بانكىسىنەن الشاقتاپ، لاتىن الەمىندە اداسىپ قالامىز. سەبەبى مۇندا دا  ورىس ءتىلى ينەرنەت سالاسىندا ءتورتىنشى ءتىل بولىپ سانالاتىنىن، ورىس ءتىلىنىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا  جانە باسقا ۇلت تۇگىلى ءوزىمىزدىڭ قازاق ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانامىزعا كىرىپ كەتكەنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.  ءبىز I, Í  ارىپتەرىمەن قولدانا باستاعان كۇننەن  وزىمىزگە ءوزىمىز پالە سۇراپ  الامىز

لاتىن الىپپەسىنە كوشىپ جاتىرمىز، ال وعان "رەسەيدىڭ ويى قانداي؟" دەگەن سۇراق تۋار. مەنىڭ ءوز جاۋابىم، بىرىنشىدەن ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز  جانە رەسەيدىڭ بار اينالدىراتىنى قازاقستان،  ەگەر ولار بىزگە وسى جولى دا ىقپال جاساعىسى كەلسە،  جاقىن جولداسىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن جانە بۇعان رەسمي وكىلدەرى جاۋاپ بەردى. بىراق ءبىز بۇنى ۇيقى قالپىندا  تۇسىنبەيىك. سەبەبى بارىمىزگە ءمالىم اقپان ايىندا الماتىدا  تسيفرلىق فورۋم ءوتتى. الماتىدا بولعان ساقىلداعان سارى ايازعا قاراماستان، مەدۆەدەۆ مىرزا مودەراتور بولدى دەپ سانايمىن. بۇل فورۋمنىڭ فۋندامەنتى وسىعان قاتىسقان مەملەكەتتەردى تسيفرلى تۇردە قاۋىمداستىققا بىرىكتىرۋ. ەندى ويلانايىقشى، بۇگىنگى كۇنى ينتەرنەتتەن  باسقا قانداي بايلانىس ۇتىمدىلاۋ؟!  ءبىزدىڭ ەلەكتروندىق ۇكىمەتتى قويا تۇرا،  ۇكىمەت پەن پارلامەنتىمىز قازاق  تىلىنە ەندى كوشىپ جاتسا، بۇنى ءبىز قاي قالپىندا قابىلدايمىز؟

بۇل سالادا، مەنىڭ ويىمشا، ەڭ ءبىرىنشى قادام-ەلەكتروندىق سالانى قولعا الۋ. بىزدە زەردە  دەيتىن مەملەكەتتىك اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق حولدينگ بار. كەزىندە بۇل حولدينگ  سامعاۋ بوپ قۇرىلعان، ونىڭ ءبىرىنشى باستىعى سەرىك بۇركىتباەۆ بولعان. بۇل حولدينگتىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنسەك، قازاق ءتىلى وسى مەكەمەدەن باستالۋى ءتيىس.

ەگەر  كەز -كەلگەن ءىستى كادر ماسەلەسى شەشەدى دەسەك، بىرىنشىدەن  بۇل سالادا  جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا جۇمىسقا تۇرار كەزدە ەرەكشە كونكۋرس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. مىسالى، قازاقشا، اعىلشىنشا تەست تاپسىرۋ قاجەت. ال بۇل ءىس گۋماندىق تۇردە  وتۋ ءۇشىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە باستاپقى ۋاقىتتا جەڭىلدىك بولۋى ءتيىس.

مىسالى:

قازاق ۇلت وكىلدەرىنە تەستپەن قوسا، شىعارما جازۋ قاجەت.

تۇركى تىلدەس وكىلدەرىنە جەڭىلدەۋ شىعارما.

ورىس ۇلت وكىلدەرىنە ديكتانت.

بۇل ءىستى ادىلەتتى وتكىزۋ ءۇشىن تەست كومپيۋتەردە ءوتۋى ءتيىس. پرەزيدەنتتىڭ  "قازاقستاننىڭ كەلەشەگى قازاق تىلىندە" دەگەن سوزدەرىن ىسكە اسىراتىن بولساق،  ەڭ باستىسى تسيفرلى قازاقستاندى جەدەل تۇردە مەملەكەتتىك تىلگە بۇرۋىمىز قاجەت.  قازىر ءبىز مەديتسينا سالاسىن  تسيفرعا كوشىرۋگە اسىعىپ جاتىرمىز، ءتىپتى وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇكىل مەديتسينانى تسيفرلى جۇيەگە كوشىرمەكپىز. بۇل جاڭالىق ەمەس، بىراق قازاق ءتىلىنىڭ اۋقىمى قانشا ەكەن بۇل سالادا؟ بۇنى مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ قاجەت.  ايتا كەتەتىن جاعداي، ەگەر دارىلەر لاتىن الىپپەسىندە جازىلاتىن بولسا، قانداي الىپپەنى قولدانامىز دەگەن سۇراق تاعى دا تۋىندايدى.

جانات ايماعانوۆ

“The Qazaq Times”