Latın älipbiindegi kemşilikter

2018 jıldıñ 19 aqpanında QR prezidenti Nwrswltan Nazarbaev  qol qoyğan älippe nwsqası aldınğı eki nwsqadan äldeqayda jaqsı. Biraq bwl nwsqağa da  reforma qajet dep oylaymın, sebebi  mwnda pernetaqta,  qala atauları, veb-sayt atauları, elektrondıq poşta jäne t.b. mäseleler öz şeşuin dwrıs taba almaydı. Al nwsqanıñ eñ bastı kemşiligi - eger biz Älemdik AQŞ klaviaturasına beyimdelmesek, latın älippesiniñ jağdayı qiınday tüsedi.

Sebebi latın älippesine köşkende qazaq  latın älippesi qosımşa til bolıp qosıladı.  Ağılşın tili  jüyeniñ tili,  onı biz alıp tastay almaymız.  Orıs tili  ekomikamızğa  siñip ketti, ol da janımızda boluı tiis.  Törtinşi tildi aytpağanda,  üş tilde- aq bir uaqıtta komputermen jwmıs  isteu  ıñğaysız jäne Prezident  köterip otırğan Cifrlı Qazaqstan bağdarlaması qazaq tili üşin armanğa  aynalıp, aydalada qalatını sözsiz.

Bwl jöninde azdağan wsınıstarım bar:

• AQŞ-tıñ halıqaralıq pernetaqtada bizge Ǵ, Ń, ǵ, ń basuı qiındıq tuğızadı. Al bwnı wsınğan şeşu joldarı öte mardımsız.
• Internet jelisinde Ğ, I, Ñ mazmwnın bildiretin tolıq ataulardı jaza almaymız, mısalı Internet jelisinde ğılım, ğalım... veb-sayt atauların, elektrondıq poşta t.b. jazu mümkin emes.Biz U, W, Ü äripterin paydalanatın jerlerde jii şatasamız: jwmbaq , jwrnaq, jwmıs,  sol twsta, tüs, tıs., sondıqtan «Ü» äripine qol tigizbegen jön,  onı  Ý dep belgilesek, sol üyrengen  qalpında  jeñil qabıldaymız jäne sözge sän men män beredi. Mısalı: Üy- Ýi,  Ükimet Üyi - Ýkimet Ýii .
  Jäne   Ä, Ö,Ü,W  äripterin  latın älippesimen  Á, Ó, Ý, Ú tañbalasaq, bwl    äripter  26  latın äripten tıs bolğandıqtan,  oqırmanğa qazaq dıbıstarı ekendigin körsetedi. Sol sebepten bwl äripterge erejeler qoldanuğa boladı.

Yy-Yy, Ii  sözdiñ soñında, ortasında  Aytuar-Aytuar, eger y ärpi Ä, Ö, Ü, W-dan keyin twrsa, onda  i  jazamız  Üy-Ýi, küyinip-kýiinip,  aray-aray, Burabay – Burabay, Ayırtau-Ayyrtau

Mısalı:  Aida –Aida,  Saida-Saida.  Bala qoylardı  aydap baradı- Bala qoylardy aydap barady.   Jılqılar sayda jür – Jylqylar sayda jýr.

W äriptiñ ornına U jazu qolaysız, sebebi biz bükilälemdik dayın derekter bankisinen alşaqtaymız.  Oğan  qosa orıs tili Inernet salasında törtinşi til bolıp sanalatının este saqtağan jön.  Mısalı, jii qoldanılatın universitet sözi–aq orısşa da, ağılşınşa da   qazaq tiline kerisinşe äserin tigizedi.

• U äriptiñ ornına Ý jazu qolaysız,  sebebi biz  bükilälemdik dayın derekter bankisinen alşaqtaymız. Al derekter bankisi degenimiz älemge äygili ağılşın tilimen jäne osı tilge beyimdelip jasalğan kez-kelgen kündelikti programmalarmen baylanıstı.  Bügin kez kelgen qala atı, özen atı  tipti kez kelgen närseniñ atı internette 26  latın äripte ğana beriledi, sol sebepten U äripti biz akutsiz jazamız. Sonda kez kelgen söz Internet salasında qısqa (y) ne bolmasa (ı) oqıladı, sebebi Internet qoldanuşılar brauzerdegi söz jolın ağılşınşa qabıldaydı.  Mısalı Kökşetau, Aqtau, Atırau, Şu, Aqsu  Internette Kökşetay, Aqtay, Atıray, Şı, Aqsı bolıp oqıladı, basqaşa oqıluı mümkin de emes.  Öytkeni Internette  soñğı nwsqamen biz bılay jazamız:

kokshetay.kz  aqtay.kz  atyray.kz  shy.kz   aqsy.kz. Al eñ qızığı  bügingi küni bwlar Internette kokshetau.kz  aqtau.kz  atyrau.kz  shu.kz   aqsu.kz   dep jwmıs istep jatır. Endi bwğan milliardtan astam elektrondıq poştalardı qosayıq... Biz oğan üyrenip qaldıq. Qazaqstannıñ Interneti äsirese qazaq tilinde  kontenti aqsañdap jürgende  bwl salağa özimiz qiındıq tuğızsaq erteñgi künimiz ne bolmaq?

• I,Y äripterdiñ ornına I, Í  jazu qolaysızdıq tuğızadı, sebebi biz  bükilälemdik dayın derekter bankisinen alşaqtap, latın äleminde adasıp qalamız. Sebebi mwnda da  orıs tili Inernet salasında törtinşi til bolıp sanalatının, orıs tiliniñ bizdiñ ekonomikamızğa  jäne basqa wlt tügili özimizdiñ qazaq wlt ökilderiniñ sanamızğa kirip ketkenin eskeruimiz qajet.  Biz I, Í  äripterimen qoldana bastağan künnen  özimizge özimiz päle swrap  alamız

Latın älippesine köşip jatırmız, al oğan "Reseydiñ oyı qanday?" degen swraq tuar. Meniñ öz jauabım, birinşiden biz Täuelsiz memleketpiz  jäne Reseydiñ bar aynaldıratını Qazaqstan,  eger olar bizge osı jolı da ıqpal jasağısı kelse,  jaqın joldasın joğaltıp aluı mümkin jäne bwğan resmi ökilderi jauap berdi. Biraq biz bwnı wyqı qalpında  tüsinbeyik. Sebebi bärimizge mälim aqpan ayında Almatıda  Cifrlıq forum ötti. Almatıda bolğan saqıldağan sarı ayazğa qaramastan, Medvedev mırza moderator boldı dep sanaymın. Bwl forumnıñ fundamenti osığan qatısqan memleketterdi cifrlı türde qauımdastıqqa biriktiru. Endi oylanayıqşı, bügingi küni Internetten  basqa qanday baylanıs wtımdılau?!  Bizdiñ elektrondıq ükimetti qoya twra,  ükimet pen parlamentimiz qazaq  tiline endi köşip jatsa, bwnı biz qay qalpında qabıldaymız?

Bwl salada, meniñ oyımşa, eñ birinşi qadam-elektrondıq salanı qolğa alu. Bizde Zerde  deytin memlekettik aqparattıq-kommunikaciyalıq holding bar. Kezinde bwl holding  Samğau bop qwrılğan, onıñ birinşi bastığı Serik Bürkitbaev bolğan. Bwl holdingtiñ mañızdılığın tüsinsek, qazaq tili osı mekemeden bastaluı tiis.

Eger  kez -kelgen isti kadr mäselesi şeşedi desek, birinşiden  bwl salada  jwmıs isteytin adamdarğa jwmısqa twrar kezde erekşe konkurs wyımdastıru kerek. Mısalı, qazaqşa, ağılşınşa test tapsıru qajet. Al bwl is gumandıq türde  ötu üşin basqa wlt ökilderine bastapqı uaqıtta jeñildik boluı tiis.

Mısalı:

Qazaq wlt ökilderine testpen qosa, şığarma jazu qajet.

Türki tildes ökilderine jeñildeu şığarma.

Orıs wlt ökilderine diktant.

Bwl isti ädiletti ötkizu üşin test komp'yuterde ötui tiis. Prezidenttiñ  "Qazaqstannıñ keleşegi qazaq tilinde" degen sözderin iske asıratın bolsaq,  eñ bastısı Cifrlı Qazaqstandı jedel türde memlekettik tilge bwruımız qajet.  Qazir biz Medicina salasın  cifrğa köşiruge asığıp jatırmız, tipti osı jıldıñ ayağına deyin bükil medicinanı cifrlı jüyege köşirmekpiz. Bwl jañalıq emes, biraq qazaq tiliniñ auqımı qanşa eken bwl salada? Bwnı mindetti türde eskeru qajet.  Ayta ketetin jağday, eger däriler latın älippesinde jazılatın bolsa, qanday älippeni qoldanamız degen swraq tağı da tuındaydı.

Janat Aymağanov

“The Qazaq Times”