ونەرمەن ءومىر سۇرەتىن تاعدىرلى جاندار

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءبىر تىڭداعاندى ەكىنشى رەت تىڭداعىڭ كەلمەيتىن، ءبىر-بىرىنە ۇقساس، ادامدى مەزى ەتىپ، ءتىپتى جالىقتىرىپ جىبەرەتىن اندەردىڭ كوبەيگەنى راس. قازاقپىز عوي، ەشكىمنىڭ كوڭىلىن جىققىمىز كەلمەيدى. جاڭاشىلداردىڭ «ەكسليۋزيۆتى شەدەۆرلەرىن» قابىلدايمىز دا، تىڭدايمىز دا، قوسىلىپ شىرقايمىز دا. دەگەنمەن، قازاق تازا ونەردىڭ باعاسىن بىلەدى.

ءيا، ونەر ولشەنبەيدى. دەي تۇرعانمەن، كەي كەزدە ەسترادادا جارق-جۇرق جۇرگەن جۇلدىزداردى ەمەس، جەراستى جولدارىندا، ۆوكزالداردا نەمەسە «اربات» ماڭىندا  ونەرىن ساتىپ، نانىن تاۋىپ جاتقانداردىڭ اندەرىن تىڭداعىڭ كەلەدى ەكەن. بالكىم، ولاردىڭ ونەرى ءومىرىنىڭ كورىنىسى بولعاندىقتان، بالكىم ولار... نە دە بولسا، ولار قارا سۋىقتا دالادا  قالتىراپ ءانىن ايتىپ وتىرعانىنان ءلاززات الماسى انىق. تاعدىر باسقا سالماسا، ولاردىڭ بۇلاي قينالماسى اقيقات. سول تاعدىرلى جاندارمەن از-كەم اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلگەن-ءدى.

مەنى رەنجىتكەندەردى جاراتقان جازاسىز قالدىرمادى

قازۇۋ قالاشىعىنىڭ ايالداماسىنا ماڭايلاي بەرگەنىڭدە، جەراستى جولىنان الدەكىمنىڭ اسقاق ءۇنىن، ناقىشىنا كەلتىرىپ ايتىپ جاتقان كەڭ تىنىستى اۋەنىن ەستيسىڭ. ءبىر قۇلاعىن سۇق ساۋساعىمەن بىتەپ الىپ، ءشامشىنىڭ، ەستايدىڭ، ت.ب. كومپوزيتورلاردىڭ جانە كوپتەگەن قازاق دالاسىنىڭ سال-سەرىلەرى مەن بۇلبۇلدارىنىڭ ءانىن شىرقاپ وتىراتىن اپايدى بىلەسىزدەر مە؟ بۇل – دينا اپاي. جۇزىنە قاراساڭىز، وقىعان، زيالى، ينتەللەگەنت ادام ەكەن دەرسىز. الدىنداعى قوراپشاعا اقشا سالعان ادامعا «راحمەت، اينالايىن» دەپ جىميىپ قويادى.  وزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل «كاسىپپەن» اينالىسىپ جاتقانىنا 3-4 جىل بولعان:

– اپا، قالىڭىز قالاي؟ كورىنبەي كەتتىڭىز؟ – دەپ اماندىق سۇراعانىمدا، كۇلىمدەپ قانا جاۋاپ قايتاردى.

– وي، اينالايىن، مۇندا ءبىرشاما كۇن، سوسىن تاعى باسقا جەرلەردە  بىرشاما وتىرامىن، – دەدى. باسقا جەر دەگەنى «ۇلتتىق كىتاپحانا» ماڭىنداعى جانە دوستىق پەن اباي كوشەلەرەنىڭ قيىلىسىنداعى جەراستى جولى ەكەنى ماعان ءمالىم. بەتىمە قاراعان جىميىستىڭ استارىندا ءبىر سۇراق تۇرعانداي سەزىلدى. ارينە، جايشىلىقتا كوپ ەشكىم جاقىنداپ، اڭگىمە تارقاتا بەرمەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان دا، اشىپ ايتپاسقا بولمادى. سۇحبات بەرگىسى كەلمەيتىنىن بىلدىرگەنىمەن، ىشكى شەرىن اقتارىپ سالا بەردى:

– مەن مۇندا امالدىڭ جوقتىعىنان وتىرعان اداممىن. ءوزىم  فيلولوگپىن. كەزىندە وركەسترگە باستى سوليستەردىڭ ءبىرى بولىپ كاستينگتەن  وتكەنمىن. سەنىڭ مەنى "ينتەللەگەنت ادامعا ۇقسايسىز" دەگەنىڭ دە سوندىقتان. مەنىڭ وتباسىم قازىر باي دەگەن وتباسىلاردىڭ ءبىرى بولار ەدى. كەزىندە جولداسىم جاقسى جۇمىس ىستەگەن. سول سەبەپتى، مەنى قىزمەتكە ارالاستىرعىسى كەلمەدى دەپ ويلايمىن. جۇبايىم دا، ەنەم دە ونەرىمە قارسىلىق بىلدىرگەندىكتەن، بارىنەن باس تارتۋىما تۋرا كەلدى. بەكەر ەكەن. بىلەسىڭ بە، ونەرگە قارسىلىق بىلدىرۋگە بولمايتىنىن ۇقتىم. جۇبايىم قارسى بولدى، الايدا ومىردەن ەرتە ءوتتى. ەنەم دە قارسى ەدى، ول كىسى دە ومىردەن وزدى. مەن ەشكىمگە جاماندىق جاساماعانىمدى بىلەمىن. بىراق، اللا – ۇلىق. مەنى رەنجىتكەندەردى جاراتقان جازاسىز قالدىرمادى. اللا تاعالا ماعان كومەيىمە ءان بەردى. بالكىم، مەنىڭ كەيىن الاياقتارعا الدانىپ قالاتىنىمدى ءبىلىپ، اش قالماسىن، وتباسى تەنتىرەپ كەتپەسىن دەپ جىبەرگەن سىيى شىعار.

– كىمدەرگە الداندىڭىز سوندا؟

– بارىنە الداندىم، اينالايىن. مەنىڭ بۇلاي وتىراتىن جايىم  جوق ەدى. 3 ءۇيىم بار بولاتىن. بىرەۋى، تاستاقتاعى 3 بولمەلى ءۇيىم، مىليسالارعا كەتتى. قالاي بولعانىن ءوزىم دە تۇسىنبەي دالمىن. ءوز ۇيىمنەن ايىرىلىپ قالىپ، ەندى سوتقا بەرمەكشىمىن. تىڭداي ما، تىڭداماي ما، ونى الداعى ۋاقىتتا كورەمىن. ەندى ءبىر ءۇيىمدى ۇلكەن قىزىما بەردىم. 24 شارشى مەترلىك كىشى ۇيدە كەنجە قىزىم، ەكى بالاسى جانە مەن تۇرىپ جاتىرمىز. كەنجەمنىڭ دە جولى بولمادى. جۇمىسى جوق، ەكىنشى كۇيەۋىمەن اجىراسىپ كەتتى. «يدي، تى جە ۋمەەش پەت» دەپ مەنى جىبەرەدى.

– سوندا قالاي بولعانى؟..

– مەن قالادا وسكەن اداممىن، قىزدارىم دا قالادا، ورىس ءتىلدى  ورتادا وسكەن عوي...  وسى بالالارىما بىرەن-ساران بىرنارسە جيناپ بەرىپ كەتەيىن دەيمىن. مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم، اش قالادى عوي ولار. اللاعا مىڭ راحمەت ايتامىن. كۇندەلىكتى ءىشىپ-جەمىمىزگە اقشا تاباتىن مۇمكىندىگىم بار.

– بىلەسىز بە، ءسىزدىڭ 20 مىڭنان اسا تىڭدارمانىڭىز بار.

مىنا وقۋ ورداسىنداعى (قازۇۋ) ستۋدەنت جاستاردى ەسەپتەپ، تاۋىپ ايتقان ادام سياقتى جۇزىنە قارادىم. دينا اپام تاعى كۇلدى. كۇلسە سونداي ادەمى. كوزىنەن نۇرى، سوزىنەن جىلۋى توگىلىپ تۇراتىن قامكوڭىل جانى الدەكىمدەردەن قايىرىم كۇتەتىن ءتارىزدى.   سول كەزدە اپايىمىز ءسوزىن جالعاپ:

– مەن وتكەن ىرىكتەۋلەردەن وتپەي قالعان قىزدار بار عوي (قىزدار دەگەنى ءوزىنىڭ قۇرداستارى – رەد.), سول قىزدار قازىر ەفيردەن تۇسپەيدى. ءوزىمنىڭ جاقسى ءانشى ەكەنىمدى بىلەمىن. تەلەديداردان سوندايلاردى كورىپ وتىرىپ، بولمايتىن جىن-ويناقتاردى كورىپ تاڭ قالامىن. مەنى كەيدە وسى وتىرعان جەرىمدە سىناپ كەتەدى. بىردە ءبىر كەلىنشەك كەلىپ، «تى جە حوروشو ودەتا. كوگو تى وبمانىۆاەش» دەپ توبەمنەن ءتونىپ كەلگەنى ەسىمدە. ول جالعىز ەمەس. وندايلار كوپ. ءبارىن وزدەرىنىڭ ساناسىنا قالدىردىم. شىنداپ كەلسەك، مەنىكى شاراسىزدىقتان. جاپ-جاس ەنەرگياسى تاسىپ تۇرعان قىز-جىگىتتەر قايىر سۇراپ جۇرەدى.  مەن دە مىنا جەردە ەرىككەننەن وتىرعان جوقپىن عوي  (دينا اپانىڭ كوزى جاساۋراپ كەتتى)... كەشە عانا ءبىر ايەل جانىما كەلىپ، «ءسىز مەنەن ۇلكەنسىز بە، كىشىسىز بە، بىلمەيمىن. بىراق ءانىڭىزدى توقتاتپاڭىز. ۇيالماڭىز» دەپ جانىمدى جادىراتىپ كەتكەنى بار. ءاننىڭ پارقىن تۇسىنەتىندەر سونداي بولسا كەرەك. بالا كەزىمدە قارسىلىق بىلدىرگەندەردىڭ سوزىنە قۇلاق اسقانىما ناليمىن. ءبارىبىر ونەرىمدى حالىققا ۇسىنىپ شىقتىم عوي. ونەرگە شەك قويىلماۋ كەرەك دەگەندى قايتالاي بەرەمىن، قايتالاي بەرەمىن...

– دينا اپا، اۋىرماڭىز...

– سەن دە بار بول، قىزىم. كەلىپ تۇرا عوي, – دەپ «شىعارىپ سالدى».

4 جىل ۋاقىتىمدى وقۋعا جۇمساعىم كەلمەيدى

ەندى باعىتىمىزدى «اربات» اتالىپ كەتكەن اللەياعا بۇردىق. كوپ ورىندىقتىڭ بىرىندە جاس جىگىت وتىردى. ءوزىن روما دەپ تانىستىرعان 22 جاستاعى ازامات بىلاي دەيدى:

– مەن مۇندا ءوزىم ءۇشىن كەلەمىن. ءوزىڭ ءلاززات الاتىن ىسپەن اينالىسا  وتىرىپ، نەگە اقشا تاپپاسقا. كۇنىنە ەڭ ازى 2000 تەڭگە (جارتى كۇندە) تابىس كەلەدى. مۇندا وسىلاي ونەرىن كورسەتەتىندەر سانى 20-دان اسادى. نەگىزىندە، اقشا كەرەك دەپ كەلسەڭ، از تابىسپەن ورالاسىڭ ۇيگە، ال جانىڭدى سالىپ ءان ايتامىن دەپ كەلسەڭ، جاقسى پايدا كەلەدى. كەيبىرەۋلەرى مەنى قايىر سۇراپ وتىر دەيتىن دە شىعار. مەيلى. باستىسى ولاي ەمەس ەكەنى وزىمە ءمالىم. وزگە جۇمىستاردى ىستەيمىن دەپ ىزدەپ تە كورمەپپىن. ءان ايتىپ جۇرە بەرگىم كەلەدى. اتا-انام دا، ءۇيىم دە بار. ەشكىم قارسى ەمەس، ءوز ومىرىمە ريزامىن. كافە-بارلاردا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن مۋزىكالىق ءبىلىم قاجەت. ال مەن 4 جىل ۋاقىتىمدى وقۋعا جۇمساعىم كەلمەيدى. ولار ماعان مەن بىلمەيتىن نارسەلەردى ايتادى دەپ ويلامايمىن. جەتى نوتانى ۇيرەتە مە، مەن ونى بىلەمىن.     

ونەرلى ولمەيدى دەگەنگە كوزىم جەتتى

حوش، روماعا ساتتىلىك تىلەپ، سودان ارى قاراي بەت الدىق. ارباتتان شىعا بەرىس بۇرىشىندا قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن قۇشاقتاپ ءبىر اپا وتىردى. جاقىنداي بەرگەنىمىزدە، الدىنا جينالعان تۇتاس قاعاز اقشالاردى جيناپ، قالتاسىنا سالا بەردى. ءمان بەرمەگەندەي بولىپ، امانداسىپ، ءجونىمدى ايتتىم. سويتسەك، زەينەپ اپامىزدىڭ ء(وز ەسىمىن اتاماعاندىقتان، سۇحباقا وسىلاي بەرىپ وتىرمىز) جۋرناليستەرگە وكپەسى قارا قازانداي ەكەن. سەبەبىن سۇراعانىمدا:

– وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، مەكتەپتە مۋزىكادان ساباق بەرەتىنمىن. ماماندىعىم – ديريجەر. كۇيەۋىم ەرتە قايتىس بولىپ كەتكەن، جەسىر ايەلمىن، بالالارىم بار. قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىنان وسىلاي دومبىرامدى قۇشاقتاپ، دالادا ءان سالام. بىردە جولاستى جولىندا وتىرعانىمدا، ماريام دەگەن جۋرناليست سۇحبات بەرىڭىزشى دەپ، مەنى تەلەديدارعا شىعارىپ جىبەرگەن. تەلەارنادان كورسەتىلگەننەن كەيىن، ۇياتقا قالدىم. ءبىر كۇن ەمەس، بىرنەشە رەت كورسەتىلىپ، ماسقارا بولدىم عوي. مەكتەپتىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىردىڭ دەپ جۇمىستان شىعارىپ تا  جىبەردى. سودان جۇمىسسىز قالعانىم قالعان. جۋرناليسكە سۇحبات بەرەمىن دەپ اۋزىم كۇيدى. ءبىر قاراساڭىز، ول كەزدە جالاقى دا از، بالالارعا «ماعان 5 تيىن اكەلسەڭدەر، 5 قويامىن» دەمەيسىڭ عوي. ايتەۋىر، ءبىر تىرشىلىكتەرىمدى جاساپ، ۇل-قىزدارىمدى ءوسىرىپ، وقىتتىم. قىزىم تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى، قازىر بالا-شاعاسى بار. ال ۇلىم ۇيلەنگەن جوق. مەنىڭ وتىرىسىم بولسا مىناۋ، اياق-قولىم ىستەمەيدى. پەنسيام ىستىق سۋ مەن جارىقپەن-اق كەتىپ قالادى. ۇلىم، جۇرت 2-3 ايدا تۇرعىزىپ الاتىن ءۇيدى، اقشانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن شەگەرە بەرىپ، مىنە، بەسىنشى جىل سالىپ جاتىر. ول ءۇي سوعىپ جاتقاندىقتان، مەنەن ازىن-اۋلاق كومەك بولسىن دەپ، وسىلاي دومبىرامدى قۇشاقتاپ،  قاشىپ كەلىپ وتىرىپ ءان ايتامىن. ماعان كەرەك قاراجاتتى ۇلىم بەرەمىن دەپ بايبالام سالادى. ايتپەسە، مەنىڭ بۇلاي وتىرعانىمدى قالامايدى ول. ءبىر ادامدار قايىرشى دەپ جاتادى.  دەسە دەي بەرسىن، مەيلى دەيمىن دە، وسىلاي ونەرىمدى ساتىپ وتىرامىن.  

ارعى بەتتە جاپ-جاس ساكسافونيست جىگىت تۇرادى. ول دا – مۋزىكانت، ءدال مەن سياقتى. بىراق نەگە ەكەنىن ۇعا المادىم، ونى قايىرشى دەپ سانامايدى دا، مەنى قايىرشى دەپ سانايدى. رەنجيسىڭ عوي. سەبەبى، مەن قازاقي وتىرمىن. ءساندى كيىنىپ الۋىما بولادى، بىراق مىنا جاسىمدا  سۋىقتا ءۇسىپ قالامىن عوي.

– قىزىڭىز توعىز اي قۇرساعىندا كوتەرگەن اناسىنىڭ بۇلاي جۇرگەنىن كورىپ، جۇرەگى اۋىراتىن شىعار...

– ول – جۇمىسسىز، كوپبالالى انا. كومەكتەسپەي مە دەپ سۇراعىڭ كەلىپ وتىر عوي. ونى ابىرويمەن جىبەردىم، ءوز باقىتىن تاپتى. جۇبايى عانا جۇمىس ىستەيتىندىكتەن، وزدەرىنە جەتپەي قالىپ جاتادى. نەمەرەم ۇزىناعاشتاعى مۋزىكا مەكتەبىنە بارادى. جاقىندا استانادان گران-پري الىپ كەلگەن. ەندىگى ءساۋىر ايىندا ماسكەۋگە بارۋى كەرەك. وعان 150 مىڭ تەڭگە كەتەتىن كورىنەدى. سودان قىزىمنىڭ جىبەرمەيمىز دەگەنىن ەستىگەن سوڭ، مەن قارسىلىق تانىتىپ جاتىرمىن. بارۋى كەرەك ول، كومەكتەسەمىن، پەنسيامنان بەرەمىن دەپ قويدىم. وعان دەيىن جوق دەگەندە 50-100 مىڭ قاراجات جيناسام دەگەن ويىم بار.

بالام اۋىلدا قالدى، مەن جەرلەس ءبىر ايەلدىڭ ۇيىندە تاۋلىگىنە 300 تەڭگە تولەپ تۇرامىن. 24 ساعات جاتا بەرۋگە بولمايدى. وسىلاي از دا بولسا قاراجات جينايىن دەپ ارباتقا كەلەمىن. ساعان سۇحبات بەرىپ، بارلىعىن ايتسام دا، ايتپاسام دا ەشنارسە وزگەرمەيتىنىن بىلەمىن. زەينەتاقىمدى ويلاسام جىلارمان كۇيدە وتىرىپ قالامىن. بۇل دۇنيەدە ادامعا ەشنارسە جەتپەيدى. ادامعا دۇنيە جەتكەن كۇنى ول ولەدى. ءتىرى جان تىرشىلىگىن ىستەيدى.

– اپا، كەشىرەرسىز. جاڭا جاقىنداي بەرگەنىمدە الدىڭىزداعى اقشانى الىپ، قالتاڭىزعا سالا بەردىڭىز. نەگە؟ مۇندا سىزگە قوقان-لوققى جاسايتىندار بار ما؟

– مىنا جەردە مەنىڭ مۇعالىم بولعانىمدى ءبارى بىلەدى. ەشكىم قۋمايدى.  بىلمەيمىن، ەندى ۋنيۆەرسياداعا بايلانىستى قۋماسا، ازىرگە تىنىشپىز. ال اقشانى، ۇيگە قايتۋعا جينالىپ جاتقاندىقتان، قالتاما سالىپ جاتىرمىن. دەگەنمەن ول قاعاز اقشا تۇرماق، مىنا جەردەگى تيىنداردى ۋىستاپ الىپ، قاشا جونەلگەندەر بولدى. ارتىنان كەلە جاتقان ادامدار قۋىپ جەتىپ، شاشىپ بولسا دا اكەلىپ بەردى. مەن تاڭ قالامىن. ول اقشانى سالعان دا قازاق، الىپ قاشىپ بارا جاتقان دا قازاق. ولارعا نە دەيمىن ەندى. ۇرماڭدار دەپ اجىراتتىم دا، «بالام، مەنىڭ اقشام جوق ەدى، جولعا تولەيتىن تيىنىم جوق ەدى دەسەڭ، مۇسىلمانبىز عوي، بەرەتىن ەدىم ساعان» دەپ ايتتىم.

تەگىن ادام تاز بولا ما؟!. مەن مۇندا ونەرىم بار بولعاسىن وتىرمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ايتپەسە ونەرى جوق ادامدار تارىعىپ كۇن كورىپ جاتىر. قايىرشى دەي مە، باسقا دەي مە، ءبارىبىر. مەن ۇرلىق جاساپ جاتقان جوقپىن، بىرەۋدىڭ قالتاسىنا  قولىمدى سالىپ جاتقان جوقپىن. ونەرلى ولمەيدى دەگەنگە كوزىم جەتتى، بالام. مەنىڭ قايتاتىن ۋاقىتىم بولدى، ۇزاق بولماسا دا، ءومىرىم جايلى دەرەك وسى. 

– راحمەت، اپا. ساۋ بولىڭىز، – دەپ قوشتاسىپ ارباتتىڭ اللەياسىمەن ءبىر ءجۇرىپ ءوتتىم. مۇڭعا تولى، سىرعا تولى. شىركىن، اربات، قانشا تاعدىردىڭ كۋاسى بولدىڭ...

«سۇرعىلت تۇمان تورلاماعان زاڭعار جوق،

سور مەن شەرگە شىرمالماعان ساڭلاق جوق»، – دەيتىن تۇرىكتەردىڭ ماقالى بار.  ۇش كەيىپكەرىمىز دە ونەرمەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەڭ اۋىر جولىن تاڭداعان. ولاردىڭ قاتارى، ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا كوپ. روما – ەشنارسەدەن تارشىلىق كورمەيتىن، ءوزى ءۇشىن ءان سالىپ، ءوزى ءۇشىن تابىس تاباتىن جاس جىگىت. ال دينا اپاي مەن زەينەپ اپا – شاراسىز جاندار. جەتىم قوزىلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن، قارا سۋىقتا دالاعا شىعىپ، اللا بەرگەن ونەرىن ساتىپ، كۇن كورىپ كەلەدى. انا جۇرەگى تەڭىزدەن تەرەڭ ەمەس پە؟! ولارمەن اڭگىمە وربىتكەندە جۇرەگىڭ جىلاپ، جانىڭ جابىرقاپ قويا بەرەدى. ونەر – ولمەيتىن اسىل قازىنا عوي، شىركىن. ولتىرمەيىك. جولاستى جولداردان، اربات ماڭىنان قازاقتىڭ سازدى اۋەنىن ەستىپ قالىپ جاتساڭىز، مويىن بۇرا كەتىڭىز.

“The Qazaq Times”