قر پرەزيدەنتىنىڭ اقش ساپارىنان نە كۇتەمىز؟

ءبىر كۇننەن كەيىن قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ امەريكا قۇراما شتاتىنا رەسمي ساپارمەن اتتانادى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل رەتكى ۋاشينگتون ساپارى اق ۇيگە ترامپ بيلىك ەتكەننەن بەرى ءبىرىنشى رەت جاسالعالى وتىر. قىركۇيەكتە تەلەفوندا سويلەسۋ كەزىندە ترامپ نازارباەۆتى قۇراما شتاتقا شاقىرعان بولاتىن.

قر پرەزيدەنتىنىڭ ۋاشينگتون ساپارى الدىندا، كەزدەسۋدە قانداي تاقىرىپتار ورتاعا سالىنىپ، «قازاقستان-اقش قارىم-قاتىناسىن قانداي ارناعا بۇرىلۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراق تۋىندايتىنى انىق. وسىعان دەيىن اقوردانىڭ جانە قر ءسىم-نىڭ جاساعان رەسمي مالىمەتتەرىندە قازاقستان-اقش باسشىلارى باستى تاقىرىپ رەتىندە ەكى ەلدىڭ ارىپتەستىگىن تەرەڭدەتۋ جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى تۋراسىندا تالقىلايدى دەلىنگەن. بىرقاتار ساياساتتانۋشىلار، ساراپشىلار بۇل كەزدەسۋ تۋرالى سۇراعان سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرمەدى. سوندىقتان، قاتىستى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى توپتاستىرا وتىرىپ، بىرقاتار بولجامداردى ۇسىنۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.

ال كەيبىر ساياسي ساراپشىلاردىڭ وسىعان دەيىن ايتقان پىكىرىندە، ترامپ پەن نازارباەۆ اراسىنداعى اڭگىمە تاقىرىبى اتالعان ماسەلەلەردەن اۋىتقىمايدى، اسىرەسە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە كوبىرەك ورىن بەرۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساپتى. سەبەبى، اقش پەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق كولەمى قۋانارلىق دەڭگەيدە ەمەس. ايتالىق 2017 جىلدىڭ كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان-اقش اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 1,5 ملرد اقش دوللارىن (تاعى ءبىر دەرەكتە 1,7ملرد) كورسەتىپتى. ال قۇرما شتاتپەن رەسمي بايلانىس ورناتقان 1993 جىلدان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 26 ملرد اقش دوللارى بولعان.

بۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. الايدا، پرەزيدەنت ءار رەتكى ساپارىندا قازاقستاننىڭ ورتا ازيانىڭ گەوستراتەگيالىق ماڭىزدى جەردە ورنالاسقان، تابيعي بايلىعى مول ەل ەكەنىن ايتىپ كەلە جاتسا دا اقش-تىڭ بىزگە دەگەن، الدە ءبىزدىڭ اقش-قا دەگەن تالپىنىسىمىز كەرەمەت دەڭگەيگە جەتە قويمادى.  سەبەبى، اقش-تىڭ ورتا ازياداعى ستراتەگياسى ورتا شىعىس، ازيا-تىنىق مۇحيت ەلدەرىندەگىدەي بەلسەندى ەمەس. ترامپ وسىدان بىرەر اي بۇرىن جاريا ەتكەن اقش-تىڭ جاڭا ستراتەگيالىق باعىتىندا قىتاي مەن رەسەيدى ءوزىنىڭ باستى ارىپتەسى (بەيرەسمي تۇرعىدا قارسىلاسى) دەپ اتادى. وسى ەكى ەلمەن بىردەي شەكتەسىپ وتىرعان قازاقستان تەرريتورياسى ءبىز جانە وزگە بىرقاتار ەلدەر ءۇشىن ۇرىمتال، گەوستارتەگيالىق ماڭىزدى بولعانى، اقش ءۇشىن اسا سەزىمتال اۋماق. ونىڭ دا ايتۋدى قاجەت ەتپەيتىن سەبەبى مول.

جاھاندىق كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاعان اقش-پەن ديپلوماتيالىق بارىس-كەلىس كەز-كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن اقش بيلىگىن قولىنا العان ترامپ ىشكى-سىرتقى ساياساتتا از بولماعان وزگەرىستەردى جاسادى. سونىڭ ەڭ ەلەۋلىسى «امەريكا كوشباسشى» ۇستانىمى ارقىلى وزگە ەلدەرمەن بايلانىس ورناتۋ. بۇل ۋاشينگتونمەن وسىعان دەيىن دە تىعىز ارىپتەستىك ورناتقان ەلدەر ءۇشىن دە جاڭا وزگەرىستەردى الىپ كەلدى.

قر پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتى ۋاشينگتون ساپارى ەكى ەل عانا ەمەس ورتا ازيا مەن ورتا شىعىستاعى كەيبىر ەلدەر ءۇشىن دە ماڭىزدى بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى قايشىلىقتا قازاقستان بارىنشا بەيتاراپتىق تانىتىپ كەلدى. ءسۇريا ماسەلەسىندە كەلىسسوزدەرگە مۇرىندىق بولدى. 2009-2015 جىلدارى اراسىنداعى قاتتى كۇشەيگەن يران يادرولىق ماسەلەسىندە جانە التى جاقپەن جاساسقان يران يادرولىق كەلىسىمىندە دە قازاقستاننىڭ ەشبىر قاتىسى بولمادى دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى، سول كەزدە قازاقستان الەم ەلدەرىنە ورتاق يادرولىق وتىننىڭ قورىن نەمەسە بانكىن قۇرۋ باستاماسىن كوتەرىپ، سول كەزدەگى يران پرەزيدەنتى احمادينەجاتتىڭ دا، اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ دا قولداۋىن العان بولاتىن.

وباما بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزىندە كوپشىلىك پىكىردە «امەريكانىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى السىرەدى» نەمەسە «اقش ورتا ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستا تىزگىن تارتتى» دەگەن كوزقاراستار كوبىرەك ايتىلدى. ال ترامپ وتكەن جازدا اۋعانستانداعى اقش اسكەرلەرىنىڭ سانىن ارتتىرىپ، بۇل ايماقتاعى بەلسەندىلىگىنىڭ ءالى دە جالعاساتىنىن تانىتقانداي بولدى.

«سەنترال ازيا پورتال» سايتىنىڭ حابارىنا قاراعاندا، اقش ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءسىم باسشىلارىنىڭ باسىن قوسقان وتىرىس وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. «س5+1» كەڭەسىنەن كەيىن اقش-تىڭ وڭىردەگى ەكونوميكالىق، ساياسي قادامدارى قازىرگىدەن ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇعان رەسەيلىك ساراپشىلار پىكىر ءبىلدىرىپ، رەسەي ءۇشىن كەلەر-كەتەرى جوق دەگەن باعا بەرىپتى.

پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن شاۆكات مەرزيەەۆتىڭ ۋاشينگتون ساپارىندا دا «س5+1» وتىرىسىنىڭ ماسەلەلەرى تالقىلاناتىنى انىق. كەزدەسۋدىڭ قاي ەلدە وتەتىنى دە وزىندىك ماڭىزعا يە.

كەزدەسۋدە قاۋىپسىزدىك تاقىرىبىندا اۋعانستان مەن يران جانە ءسۇريا ماسەلەلەرىنىڭ ورتاعا سالىناتىنى دا بەلگىلى. يراك پەن ءسۇريا جەرىنەن قۋىلعان «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمى اۋعانستان جەرىندە بەلسەندىلىك تانىتا باستادى. بۇل دا قازاقستانعا جانە ورتا ازيا وڭىرلىك قاۋىپسىزدىگىندە سالماقتى تاقىرىپ. تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس – قازىرگى ۋاشينگتون بيلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باستى تاقىرىبى. ورتالىق ازيا ەلدەرىن ورتاق تەرروريزمگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋدا اقش قازاقستان مەن وزبەكستاندى باستى سەرىكتەس ەتىپ الادى. اسىرەسە اقش كوزقاراسىندا قازاقستاننىڭ وڭىردەگى سالماعى باسىم. كەزدەسۋدە وسى ماسەلە دە تىلگە تيەك بولادى دەسەك قاتەلەسە قويمايمىز.

وسى ارادا تاعى ءبىر بولجامنىڭ رەتى تابىلادى. ول بولسا ناشارلاي تۇسكەن اقش-رەسەي قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى. ترامپ 2016 جىلعى اقش پرەزيدەنت سايلاۋىندا اقش پەن رەسەي اراسىنداعى بايلانىستى رەتكە سالىپ، ماسكەۋمەن ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتاتىنىن ايتقان. الايدا، ول پرەزيدەنت بولىپ كەلگەننەن كەيىن رەسەيمەن جاقىنداسۋىنا ۋاشينگتون بيلىگىن ۇستاعاندار مۇمكىندىك بەرمەدى. ءتىپتى بۇل سوزدە باسى داۋعا دا قالدى. ال، الداعى كەزدەسۋدە ترامپ قازاقستان باسشىسىن اقش-رەسەي قارىم-قاتىناسىنا دانەكەر بولۋ ۇسىنىسىن دا ايتىپ قالماسىنا كىم كەپىل. بۇنىڭ ىقتيمالدىعى تومەن بولعانىمەن ترامپتىڭ اۋەلگى ويى مەن ۋادەسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى بولىپ تۋارى ءسوزسىز.

بۇدان بولەك، دەربەس ساراپشىلاردىڭ باسىم كوبى ۇلتتىق قوردىڭ بۇعاتتالعان 22 ملرد دوللارى بۇل وتىرىستا شەشىم تابا قويمايدى، ءتىپتى بۇل كەڭەس تاقىرىبىنا الىنباۋى دا مۇمكىن دەگەنگە كەلىسەدى. از سانداعى ساراپشىلار بۇل ماسەلەدە ەكى ەل باسشىلارىنىڭ جەكەلەگەن ديپلوماتيالىق شەبەرلىكتەرىنە بايلانىستى ەكەنىن ايتۋدا. قاي جاعىنان قاراساق تا قر پرەزيدەنتىنىڭ اقش-قا ساپارى قازاقستان مەن قۇراما شتات بايلانىسى ءۇشىن دە، وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن ساياسي تۇراقتىلىق ءۇشىن دە وزىندىك ماڭىزى بار. ال، بۇل بولجامدار مەن ويلاردىڭ قانشالىقتى تياناقتى بولاتىنىن جانە الداعى ساپاردىڭ ەلىمىزگە قايىرى مەن بەرەكەسىنىڭ قانشالىقتى بولارى كەزدەسۋدەن كەيىن ايتىلاتىن بولادى.

“The Qazaq Times”