افريكاعا تالاس – زيمبابۆەدەگى اسكەري توڭكەرىستىڭ ارتىندا كىم تۇر؟

زيمبابۆەنىڭ قارۋلى كۇشتەرى پرەزيدەنت مۋگابەنى ءۇي قاماعىنا الۋدان بۇرىن، سول ەلدىڭ اسكەري جوعارى لاۋازىمدىلارى بەيجىڭگە كەلدى. قىتايدىڭ جوعارى اسكەري لاۋازىمدىلارى بۇنى قالىپتى اسكەري الماسۋلار دەپ ءتۇسىندىردى. شىن مانىسىندە زيمبابۆە مەن قىتايدىڭ بايلانىسى قانشالىقتى تەرەڭ؟ بۇل تۋرالى BBC ساراپشىسى الەكس ۆينس ساراپتاعان ەدى.

زيمبابۆەدەگى اسكەري توڭكەرىستەن بىرنەشە كۇن بۇرىن، قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ەڭ جوعارى كومانديرى كونستانتينو چيۋەنگانىڭ قىتايعا ساپارلاي بارۋى نازار اۋدارماي قالمادى. قىتايداعى ماڭىزدى مالىمدەمەلەر اراسىندا زيمبابۆەنىڭ پرەزيدەنتىن قاماۋعا الۋعا بايلانىستى ايىپتاۋ بولمادى. وسىنىڭ ءوزى بۇل ىستەگى قىتايعا قاتىستى كۇماندى ارتتىرا تۇسەتىن.

قىتاي زيمبابۆەنىڭ ءتورتىنشى ۇلكەن ساۋدا ارىپتەسى جانە ەڭ ۇلكەن ينۆەستيتسيا كوزى. اۋىل شارۋاشىلىعىنان تارتىپ، ينفراقۇرىلىمدارعا ميللياردتاعان قارجى اۋدارعان. ەندى ءبىر جاعىنان، زيمبابۆە - قىتايعا سەنىم ارتۋعا تۋرا كەلەتىن ساۋدا ارىپتەسى، قىتاي زيمبابۆەنىڭ ەكسپورتى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن نارىقتى قامتاماسىز ەتىپ، افريكا ەلدەرىنىڭ نازىك ەكونوميكاسىنا قولداۋ كورسەتتى. ەكى ەلدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى مۋگابەدەن دە بۇرىن باستالعان.

1979 جىلى رەبەرت مۋگابە كەڭەس وداعىنىڭ قولداۋىنا يە بولا الماعاندىقتان، قارۋ-جاراق پەن جاتتىعۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قىتايعا ارقا سۇيەدى. 1980 جىلى زيمبابۆە تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن، ەكى ەل رەسمي تۇردە ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. سول جىلى مۋگابە بەيجىڭگە پرەمەر-مينيستر رەتىندە ساپارلاي باردى. سودان بەرى ول قىتايدا ءجيى قوناق بولىپ كەلەدى.

كوپتەگەن جىلداردان بەرى زيمبابۆە لاۋازىمدىلارى قىتايدىڭ ىقپالىمەن باتىسقا قارسى ارەكەت ەتىپ كەلەدى. اسىرەسە، 2002 جىلى ەۋرووداق زيمبابۆەگە سانكتسيا ەنگىزگەننەن كەيىن ەل ۇكىمەتى ساياساتتىڭ بەتىن تۇگەلدەي «شىعىسقا بۇردى». وسىدان تۋرا ون جىل بۇرىن، مۋگابە حارارە قالاسىندا قىتاي سالىپ بەرگەن ستاديونداعى جينالىستا ءسوز سويلەپ: «ءبىز الدەقاشان بەتىمىزدى شىعىسقا بۇردىق، ول بولسا – كۇن شىعاتىن جاق. ءبىز باتىستان بەت بۇردىق – ول كۇن باتاتىن جاق»، – دەگەن بولاتىن. ءدال زيمبابۆە «شىعىسقا بەت بۇرعان ساياساتى» كەزىندە، قىتاي قارۋلى كۇشتەرى دە ەلدەگى ىقپالىن تەرەڭدەتە ءتۇستى. زيمبابۆە قىتايدان اۋىر اسكەري قۇرالداردى ساتىپ الا باستادى. ايتالىق، «جياۋلان-8» (جاتتىقتىرۋشى) تۇرىندەگى شابۋىلداۋشى ۇشاقتار، JF-17 «Xiaolong» سوعىس ۇشاعى، جاۋىنگەرلىك كولىكتەر، رادار جانە وزگەدە اسكەري قۇرال-جابدىقتار.

الايدا، 2008 جىلعى قارۋلى قاقتىعىستان كەيىن، بەيجىڭ بيلىگى زيمبابۆەنى قارۋ ساۋداسىندا قارا تىزىمگە الۋ شەشىمىنە كەلدى. زيمبابۆەنىڭ قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋ تالابىنا قاراماستان، «شىعىسقا بەت بۇرۋ» ساياساتى كۇتكەن ينۆەستيتسيا كەلمەدى. ون جىل وتكەننەن كەيىن مۋگابە 2015 جىلدىڭ تامىز ايىندا «قايتا باتىسقا بەت بۇرۋ» ساياساتى تۋرالى بايانداماسىن جاريالادى. شىندىعىنا كەلگەندە زيمبابۆەگە قىتاي مەن باتىستىڭ، اسىرەسە ۇلىبريتانيانىڭ قاتار قىزىعۋشىلىعى كۇشەيدى. ەكى ەلدىڭ زيمبابۆەدەگى ەلشىلىكتەرى دە الىس ەمەس. زيمبابۆەنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كوپ ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرى ازايىپ جاتسا دا، قىتايدىڭ ەلشىلىگى جىل سايىن كەڭەيىپ وتىردى. ەلدەگى كەز-كەلگەن ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا قىتايلىق ديپلوماتيا وكىلدەرى بارىنشا بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى.

قىتاي باسشىسى زيمبابۆەدە 2015 جىلى، ال مۋگابە قىتايدا 2017 جىلدىڭ قاڭتارىندا ساپاردا بولدى. كەزدەسۋلەر كەزىندە شي جينپيڭ ينۆەستيتسيا سالۋ جانە قارجى كوزدەرىن ورنالاستىرۋ ارقىلى زيمبابۆەدەگى بيزنەستى جانداندىرا تۇسۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزگەنىمەن، شىن مانىسىندە، زيمبابۆەنىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتانبايىنشا ينۆەستيتسيا سالمايتىنىن انىق اڭعارتتى. وتكەن جىلى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساۋدا اينالىم 1,1 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى. قىتاي زيمبابۆەنىڭ تەمەكى، ماقتا جانە وزگەدە شيكىزات ونىمدەرىى ءۇشىن ۇلكەن يمپورتەر بولىپ شىقتى.  ال قىتاي بۇل ەلگە ەلەكترونيكا، ماتا جانە وزگەدە دايىن ونىمدەردى ەكسپورتتادى. بۇدان سىرت، قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ينفراقۇرىلىمدىق كومپانيالارى زيمبابۆەدەگى 100 ملن. اقش دوللارى قۇنعا يە ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىستارعا (قورعانىس اكادەمياسىن قوسا العاندا) بەلسەندىلىك تانىتتى. وتكەن جىلى قىتاي حارارە قالاسىندا جاڭا 650 ورىندىق پارلامەنت عيماراتىنا ينۆەستيتسيا سالۋعا كەلىستى.

دەگەنمەن، قىتايلىق ديپلوماتتار مەن كوپتەگەن كاسىپورىندار زيمبابۆەدەگى وزدەرىنىڭ جاعدايىنىڭ جاقساراتىن ءبىر كۇندى كۇتۋمەن كەلەدى. كەيبىر كومپانيالار ەلدەگى ينۆەستيتسيالىق احۋال كۇردەلى جانە بالامالى نارىقتارعا يە ەكەنىن انىقتادى. ەكى اپتا بۇرىن قىتايدا وتكەن قىتاي-افريكا تاقىرىبىنداعى كونفەرەنتسيادا زيمبابۆە مۇلدە اتالمادى. ەفيوپيا، سۋدان جانە انگولا سياقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستەردەن نەمەسە نيگەريا، كەنيا جانە وڭتۇستىك افريكا سياقتى ءىرى نارىقتاردان ايىرماشىلىعى زيمبابۆە بەيجىڭنىڭ سوڭعى جوسپارىنا باسىمدىق بەرمەگەنى. سوندىقتان، بەيجىڭدى زيمبابۆەدەگى ينۆەستيتسيالىق جاعدايدىڭ جاقسارىپ كەتۋى الاڭداتادى.

حارارە ءوز كەزەگىندە زاڭدى ۇكىمەتتى تاڭداۋعا اكەلەتىن ايقىن وتپەلى كەلىسىمدى قولدانادى. ال، بۇل بولسا بەيجىڭ مەن لوندوننىڭ دا قاتار مۇددەسىنە سايىپ وتىر. «شىعىسقا بەت بۇرۋ» ساياساتىمەن قاتار باتىستى دا تەڭ ارىپتەستىككە شاقىرۋ قىتايدىڭ دىتتەگەن ۇدەسىنەن شىقپاي قالدى. زيمبابۆە ءۇشىن ەڭ كەرەگى – تۇراقتى ءارى سەنىمدى ۇكىمەت. سودان كەيىن عانا ازيانىڭ، امەريكانىڭ، ەۋروپانىڭ سالعان ينۆەستيتسياسى زيمبابۆەدە وركەندەيدى دەپ سەنەدى. بۇنى وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مۋگابە بەيجىڭدەگى ساپارى كەزىندە ەسكەرتۋ رەتىندە وزىنە قابىلدادى. الدىنعى اپتادا قىتايعا ساپارلاعان قورعانىس كومانديرى دە وسى ەسكەرتۋدى قۇلاعىنا قۇيىپ كەتكەن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا افريكادا كونە جانە جاڭا وتارشىلداردىڭ قاقتىعىسى، ساۋدا-ەكونوميكا، ينۆەستيتسيا تۇرىندە سۇراپىل ءجۇرىپ جاتىر.

“The Qazaq Times”