قازاق-قىرعىز قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىنا ءبىر ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. ەكى ەل اراسىنداعى كەدەن داۋىنىڭ اياقتالاتىن ءتۇرى جوق. ال وعان اپتا سايىن قازاقستان بيلىگىن «جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ» جاتقان المازبەك اتامباەۆ مالىمدەمەلەرىن قوسساق، وندا بۇل تەكەتىرەستىڭ جاقىن ارالىقتا اياقتالمايتىنىنا كوز جەتكىزەمىز. جالپى قازاق-قىرعىز قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋشىعۋى كىمگە كوبىرەك زيانىن تيگىزەدى؟ بۇل جاعداي قاي ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا كوبىرەك اسەر ەتەدى؟ 

قازان ايىنىڭ 10-ىنان بەرى قازاقستاننىڭ قىرعىزستانمەن اراداعى  شەكاراسى كۇشەيتىلگەن رەجيمدە جۇمىس ىستەۋدە. قازاق بيلىگىنىڭ نە ءۇشىن بۇنداي قادامدارعا بارعانىن بىرەۋلەر المازبەك اتامباەۆتىڭ مالىمدەمەسىمەن بايلانىستىرادى. ەندى بىرەۋلەر بۇل تازا كەدەندىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى تۋىنداعان وقيعا دەپ ەسەپتەيدى. رەسمي استانانىڭ ءوزى قازاقستان شەكاراسىنىڭ كۇشەيتىلگەن رەجيمگە كوشۋىن قىرعىزستان كەدەن قىزمەتىنىڭ ەاەو تالاپتارىنا ساي ەمەستىگىمەن تۇسىندىرەدى. ال اتامباەۆ بيلىگى 2014 جىلدان باستاپ، وسى كۇنگە دەيىنگى قىرعىزستاندا بولعان كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بارلىعىنا كورشى ەلدەردىڭ باسشىلارى مەن ۇكىمەتى كىنالى دەپ ەسەپتەيدى. ءجا كىمنىڭ كىنالى، كىمنىڭ كىناسىز ەكەندىگىن كەيىن انىقتاي جاتارمىز. قازىرشە استانا مەن بىشكەك تەكەتىرەسىنەن قاي تاراپ كوبىرەك ۇتىلاتىنىن ەسەپتەيىك.

سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق،  2017 جىلدىڭ سەگىز ايىندا قازاقستاننىڭ قىرعىزستانعا ەكسپورتى 308,4 ميلليون دوللاردى قۇراعان. ال يمپورتى 161,4 ميلليون دوللار بولعان.  قىرعىزستان ەاەو-عا مۇشە بولماي تۇرعان جىلداردىڭ وزىندە ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى باياۋ بولسا دا، وسكەن. قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ شارىقتاۋ شەگى 2015 جىلى تىركەلگەن. ول كەزدە قازاق ەلى قىرعىزستانعا 884,7 ميلليون دوللاردىڭ تاۋارىن ەكسپورتتاعان. ونىڭ 518,55 ميلليونى رەسمي بىشكەك ەاەو-عا مۇشە بولعان ۋاقىتتا بولعان. قىرعىزستان 2015 جىلى ەاەو-عا تولىققاندى مۇشە بولعانان كەيىن، كوپتەگەن ساراپشىلار ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى وسەدى دەپ بولجاعان. بىراق شىن مانىندە ول ولاي بولماي شىقتى. كەرسىنشە قازاقستاننىڭ قىرعىزستانمەن اراداعى يمپورتى رەسمي بىشكەك ەاەو-عا كىرگەننەن كەيىن 30 پايىزعا تومەندەدى. قىرعىز تاۋار تاسمالداۋىنىڭ ازايۋىنا  2015 جىلى قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرۋى سەبەپ بولعان. ال ول ءوز كەزەگىندە دوللاردىڭ كۇشەيۋىمەن قاتار نارىقتا قىرعىز سومىنىڭ دا جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا الىپ كەلگەن. وسىدان كەيىن قازاقستانعا قىرعىزستاننان تاۋار تاسىمالداۋ ءتيىمسىز بولىپ قالعان. بۇدان بولەك بۇل جاعدايعا قىرعىزستان كاسىپكەرلەرىنىڭ قازاقستان زاڭىنا پىسقىرىپ تا قارامايتىندىعى سەبەپ بولعان. ولار 2017 جىلعا دەيىن «قازاق شەكاراسىنان رەسەيگە الىپ بارامىز» دەپ وتكىزگەن تاۋارلارىن قازاقستان اۋماعاندا ساۋدالاپ كەلگەن. اتالمىش وقيعالاردىڭ جيىلەپ كەتۋىنە بايلانىستى قازاق ۇكىمەتى 2017 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەتىن بارلىق قىرعىز تاۋارلارىنا تىيىم سالعان. وسى جاعدايلارعا بايلانىستى قازىرگى تاڭدا قىرعىزستان كاسىپكەرلەرى رەسەيگە نەمەسە ەاەو-عا مۇشە ەلدەرگە ءوز تاۋارلارىن قازاقستان ارقىلى تەك تەمىر جول ارقىلى تاسمالداۋعا قۇقىلى.

فوتو: regnum

ەندى قازاقستاننىڭ قىرعىزستانعا ەكسپورتى جالپى ەكسپورتتىڭ قانشا پايىزىن قۇرايتىنىنا قىسقاشا توقتالساق. 2011-2016 جىلدار ارالىعىنداعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستاننىڭ قىرعىزستانعا ەكسپورتى جالپى ەكسپورتتىڭ 0,54 جانە 1,11 پايىزىن قۇراعان. ونىڭ ىشىندە قازاقستان قىرعىز ەلىنە كوبىنە بيداي ەكسپورتتاعان. مىسالى 2016 جىلعا دەيىن قىرعىزستان قازاقستاننان جىلىنا 246 مىڭ توننادان باستاپ، 475 مىڭ تونناعا دەيىن بيداي ساتىپ الىپ كەلگەن. ال ەكىنشى كەزەكتە ستاتيستيكا بويىنشا، مۇناي، گاز ونىمدەرى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىرعىزستان قازاق ەلىنەن جىلىنا 117 مىڭ توننادان باستاپ، 194 مىڭ تونناعا دەيىن مۇناي ونىمدەرىن ساتىپ الاتىن بولعان.  ودان كەيىنگى كەزەكتە قازاقستان قىرعىزستانعا تەمەكى، ءتۇستى مەتالل، ۇن، سۋ، پارفيۋمەريا ونىمدەرىن ەكسپورتتاعان.

ال ەندى قىرعىزستاننان قازاقستانعا يمپورتتالاتىن ونىمدەرگە كەلەتىن بولساق. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىز قىرعىزستاننان ەڭ كوپ كيىم-كەشەك، جەمىس-جيدەك جانە ءسۇت ونىمدەرىن يپورتتايدى. كيىم-كەشەك قىرعىز يمپورتىنىڭ 32,72 پايىزىن، ال جەمىس-جيدەك 19,81 جانە 9,31 پايىزىن قۇرايدى. بۇعان دەيىن قىرعىزستان يمپورتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلەكتر ەنەرگياسىنا تيەسىلى بولعان. 2011 جىلعا دەيىن قازاقستان قىرعىزستاننان جىلىنا جالپى قۇنى 77,23 ميلليون دوللاردى قۇرايتىن 2,5 ملن كۆت ەلەكتر ەنەرگياسىن ساتىپ الىپ كەلگەن. بىراق بۇل كورسەتكىش جىل وتكەن سايىن تومەندەپ، 2014 جىلى قازاقستان كەرسىنشە، ەلەكتر ەنەرگياسىن ەكسپورتايتىن بولعان.

قورىتا كەلگەندە جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا، استانا مەن بىشكەك قارىم-قاتىناسىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ۋشىعۋى قىرعىز ەكونوميكاسىنا كوبىرەك سالماق تۇسىرەتىنىن كورسەتىپ تۇر. ال قازاقستان ەكونوميكاسىنا بۇل جاعداي ۇلكەن سالماق سالادى دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى قىرعىزستانعا شىعاراتىن ەكسپورت پەن كەلەتىن يمپورت كولەمى  جالپى قازاقستان ەكسپورتى مەن يمپورتىنىڭ 1 پايىزىن عانا قۇرايدى. قازاقستان حالقى استانا مەن بىشكەك اراسىنداعى تەكەتىرەس سالدارىنان تەك كيىم-كەشەك پەن جەمىس-جيدەك جانە ءسۇت ونىمدەرى جەتىسپەۋ نەمەسە قىمباتتاۋ جاعىنان عانا زيان كورۋى مۇمكىن. ونىڭ وزىندە قازاقستان ءۇشىن ول اسا ءبىر ۇلكەن ماسەلە تۋعىزباۋى ءتيىس. سەبەبى قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق جاعدايى وعان وزبەكستان، قىتاي، رەسەي جانە وزگە دە مەملەكەتتەرمەن ساۋدا جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ەل ۇكىمەتى كەرەك بولعان جاعدايدا جەمىس-جيدەكتى وزبەكستاننان، ال ارزان كيىم-كەشەكتى قىتايدان الا الادى. بىراق بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ بيداي وندىرۋشىلەرىنە اۋىر ءتيۋى مۇمكىن. سەبەبى قىرعىزستان قازاق بيدايىنىڭ 10 پايىزىن ساتىپ الادى. ونىڭ ۇستىنە ءبيىل رەسەي بيدايى بىتىك شىقتى. وسىعان بايلانىستى قازاق ديحاندارىنا بيىل جينالعان استىقتى ساتۋ قيىنعا سوعايىن دەپ تۇر. ال قىرعىزستانعا كەلەتىن بولساق، جوعارىدا ايتقانىمىزداي استانا مەن بىشكەك تەكەتىرەسىنەن قىرعىزستان حالقى كوبىرەك زارداپ شەگەدى. ويتكەنى قازاقستان قىرعىزستان ءسۇت ونىمدەرىنىڭ تەڭ جارتىسىن، اينەك ءوندىرىسىنىڭ 50 پايىزىن جانە جەمىس-جيدەك وندىرۋشىلەرىنىڭ 70 پايىزعا جۋىق ءونىمىن ساتىپ الادى. ال وعان قازاقستان ەكسپورتتايتىن تاۋارلاردى قوسساق، وندا قىرعىز ەكونوميكاسى مەن حالقىنا قانشالىقتى اۋىرتپاشىلىق تۇسەتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز.

جالپى العاندا قازاقستان قىرعىزستانمەن اراداعى داۋدان قانداي ساباق الۋى ءتيىس؟ كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، قازاقستان بيلىگىنە شەكارادا، ەلدە، وبلىستاردا بولىپ جاتقان جاعدايلاردى ەسكەرىپ، الداعى ۋاقىتتا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن جەڭىل ونەركاسىپتى ءتيىستى دەڭگەيدە دامىتۋدى قولعا الۋ كەرەك. بۇل بىرىنشىدەن، بولاشاقتا وسىعان ۇقساس جاعدايلار تۋىنداي قالعان جاعدايدا ەلدى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى قاۋىپىنەن ساقتايدى. ەكىنشىدەن، ساۋدا سوعىسىندا اتالمىش سالادا ويسىرا ۇتىلۋدان قۇتقارادى.

“The Qazaq Times”