ت. ىزمۇحامبەتوۆ: بىزدەگى تەمەكى ماگناتتارى «قازاقتار تەمەكىنى تاستاسا، بۇگىن-اق كەتەمىز» دەپ وتىر

تالاپقالي ىزمۇحامبەتوۆ قازاقستان مەديتسيناسى سالاسىندا ۇزاق جىل جەمىستى ەڭبەك ەتكەن ادام. 1987-1990 جىلدارى قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى بولعان. 4 جىل تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى، 12 شاقىرىلمىنىڭ دەپۋتاتى مىندەتىن اتقاردى. 12 جىل الماتى قالالىق ءماسىليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. قازىر «تەمەكىسىز قازاقستان ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ» پرەزيدەنتى. سونىمەن قاتار، جوعارعى وقۋ ورنىندا ۇستازدىق قىزمەت اقتارادى.

– دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ مەديتسينا دەڭگەيى سوعان ساي ما، الدىمەن وسى تۋرالى قىسقاشا پىكىر ايتا كەتسەڭىز؟

– قازىر دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەيدى. ۇمتىلىس جاقسى، بىراق الگى دامىعان 30 ەلدىڭ مەديتسينا دەڭگەيى وتە جوعارى. قازاقستاندى سولارمەن سالىستىرىپ كورەيىكشى. نە جەتىسپەيدى.  "ۆلۋمبەرگ"  رەيتينگ اگەنتتىگىنىڭ ساراپتاۋىنا سەنسەك، بىرەر جىلدىڭ الدىندا مەديتسينا سالاسىندا سينگاپۋر ءبىرىنشى ورىندا بولاتىن. ال، قازاقستان 111-ورىندا.  بۇل ارينە، تومەن دەڭگەي. وسىنى كوتەرۋ ءۇشىن قانداي شارالاردى قولعا الۋىمىز كەرەك دەگەن باعىتتا جۇمىس ىستەلىپ جاتىر.

ءبىز قازىر باتىس مەديتسيناسىنىڭ ىقپالىندا ءجۇرمىز. باتىس مەديتسيناسى ەكى تاسىلگە جۇگىنەدى. ءبىرىنشىسى، پىشاق. كەرەك ەمەس دۇنيەنى كەسىپ الىپ تاستايسى. ەكىنشىسى، حيميا. ءدارىنى كوپ بەرەدى، بولدى اۋرۋ سونىمەن تيىلادى. ءبىز اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان جولدى ۇمىتىپ قالدىق. «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەيدى حالقىمىز. بىراق، ءبىز ونى ەسكەرىپ وتىرعامىز جوق. قارجىنىڭ كوبىن ءدارى-دارمەككە، اپپاراتتار ساتىپ الۋعا، دارىگەرلەر سانىن ارتتىرۋعا جۇمسايمىز. ياعني، اۋرۋدىڭ الدىن الۋمەن ەمەس، ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋگە بەيىمبىز. الماتىدا ەكى ميلليونعا جۋىق جان سانى بار. بىلتىر، ءبىر جىلدا 94 ميلليارد تەڭگە دەنساۋلىق سالاسىنا ءبولىندى. بۇل دەگەن سۇمدىق ۇلكەن قاراجات. بۇنى قايدا جۇمساپ جاتىرمىز؟ ويلاندىق پا؟ وسى اقشانىڭ ءبىر بولىگىن نەگە اۋرۋدىڭ الدىن-الاتىن شارالارعا ارنامايمىز. نەگە ادامدارعا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، دەنساۋلىعىن قالاي دۇرىس كۇتىنۋ كەرەكتىگى جونىندە پروفيلاكتيكالىق جۇمىس ىستەمەيمىز. كەرىسىنشە، قارجىنىڭ ءبارىن ادامدار اۋرۋعا دۋشار بولعان سوڭ، سونى ەمدەۋگە ىستەتەمىز. بۇل شىنىن قۋعاندا، جۇيەسىزدىك.

ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزدا، دارىگەرگە تەك اۋىرعان كەزدە بارۋ كەرەكپىز. پسيحولوگيامىز سوعان داعدىلانعان. دارىگەرلەر دە سوعان ۇيرەنگەن. الدىنا كەلگەن ادامنىڭ اۋرۋىن سۇراپ الادى دا، سوعان ءدارى، ۋكول جازىپ بەرەدى. ال، ونىڭ دياگنوزىن انىقتاپ، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ، ساقتاندىرۋ جوق. بالىقتى قۇيرىعىنان ۇستاي الاسىز با؟ جوق، سۋسىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ونى تەك باسىنان ۇستاۋ كەرەك. سول سەكىلدى، ادام دەنساۋلىعىن اۋەل باستان، اۋىرماي تۇرىپ قاداعالاپ، پروفيلاكتيكا جاساۋ كەرەك. تەك، اۋرۋدىڭ سالدىرمەن ەمەس، ساقتاندىرىپ، دەرتتى بولعىزباۋدىڭ جولدارمەن اينالىسقان ەل وركەنيەتتى مەديتسيناسى بار ەل بولىپ سانالادى.

– حالىقتى وعان ۇيرەتۋ ءۇشىن تاعى قانداي قادامدار جاسالۋى كەرەك. دامىعان ەل تۇرعىندارى دەنساۋلىعىنا ەرتە كوڭىل بولۋگە قالاي ۇيرەندى؟

بۇعان ءبىر مىسال ايتايىن. مەن امەريكاعا باردىم. سوندا، تاڭەرتەڭ ەرتە قاراسام، ادامداردىڭ ءبارى جۇگىرىپ، دەنە قيمىلىن جاساپ ءجۇر. ولار قالايشا سانالى تۇردە دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسادى. بىزدە نەگە ولاي ەمەس. ارتىنان ءتۇسىندىم، امەريكادا دارىگەرگە كورىنىپ، ەمدەلۋدىڭ قىمباتتىعى سونداي – ادامدار اۋرۋحاناعا تۇسۋدەن قاتتى قورقادى. الدا-جالدا ەمحاناعا ەمدەلە قالساڭ، بۇكىل جيناق اقشالارىڭدى سوندا قالدىرىپ شىعاسىڭ. سوندىقتان، ولار اۋرۋدان ساقتانۋعا وتە مۇقيات قارايدى. ول ءۇشىن دۇرىس تاماقتانۋعا كوڭىل بولەدى. ەگەر، دۇكەننەن ىشپەك-جەمەك الاتىن بولسا، سىرتىنداعى قورابىندا تاعامنىڭ قۇرامىندا نە بارى تۇگەل جازىلىپ تۇر. سوعان قاراپ ادامدار وزدەرىنە جەۋگە بولاتىن زاتتاردى ساتىپ الادى. ال، بىزدە شە؟ جوق. ونداي جازىلمايدى. بولعان كۇننىڭ وزىندە ەشكىم وعان كوڭىل بولمەيدى. جوعارعى ءبىلىمى بار دەگەن كىسىلەر دە، وزىنە قانداي قۇرامداعى تاعامنىڭ قاجەت ەكەنىن بىلمەيدى. ياعني، حالىققا ليكبەز جۇرگىزۋدى مىقتاپ قولعا العان ءجون.

ادامدا ەكى جاس بار. ءبىرى قۇجاتتاعى جاسىڭ، ەكىنشىسى بيولوگيالىق جاس. سەن قالاي تاماقتاناسىڭ، نە ويلايسىڭ، قانداي قيمىلمەن اينالىساسىڭ، مىنە سونىڭ ءبارى بيولوگيالىق جاسقا اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى، جاپوندىقتار ادام دەنساۋلىعىن توعىز ءتۇرلى ولشەممەن انىقتايتىن «تانيتا» دەگەن اسپاپ ويلاپ تاپتى. سوعان، سالىپ كەپ جىبەرگەندە، قاي جەرىڭ اۋىراتىنى شىعا كەلەدى. ماسەلەن، مەن قۇجاتتا جەتپىس جاستا بولسام، «تانيتا» بويىنشا بيولوگيالىق جاسىم ەلۋدىڭ ىشىندە. دەمەك، ادامنىڭ دەنساۋلىعىن كۇتۋى، دۇرىس ىشپەك-جەمەك تۇتىنىپ، جاقسى تۇرمىستىق ادەتتەرگە ۇيرەنۋى بيولوگيالىق جاسىڭىزدى جاسارتا تۇسەدى.

سونىمەن قاتار، ادامعا دۇرىس پوزيتيۆ كەرەك. «ۋايىم ءتۇبى تەڭىز، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ» دەيدى قازاق. ادام دۇرىس ويمەن جۇرسە، جاقسى نارسەلەردى ويلاسا اۋىرمايدى. ءپوزيتيۆتىڭ ۇلگىسى – اۋىلداعى قاريالار دەر ەدىم. ولار دۇنيەنىڭ ءبارىن سالماقتاعان، وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ادامدار. بولىپ جاتقان ىسكە ەلەڭدەمەيدى، سابىرمەن قارايدى. ال، ءبىز شە؟ «اناۋ جەتپەيدى، مىناۋ كەم» دەپ ۇنەمى جانتالاسپەن، باسىمىزداعى ساپىرىلىسقان وي، اقپاراتپەن جۇرەمىز. بىردەڭەگە قايعىرامىز، ۋايىمدايمىز، بىرەۋدى جاماندايمىز، كورە المايمىز دەگەن سەكىلدى. سونىڭ ءبارى ادامدى اۋرۋعا الىپ باراتىن فاكتورلار. ياعني، بۇنىڭ بارلىعى نەگاتيۆ.

– ءوزىڭىز دۇرىس تاماقتانۋ ادەتىن قالاي ساقتايسىز؟

– مەن كوبىنەسە تەك تابيعي ىشپەك-جەمەكتى پايدالانامىن. ناقتى مىسال كەلتىرەيىن. كوكبازاردا تۇراقتى ەت الىپ جۇرگەن ادامىم بار. ول ءونىمدى كوكشەتاۋدان اكەلەدى. باعاسى دا لايىقتى، ساتۋشى دا سەنىمدى. سيىر، قوي ەتىن ەمەس، جىلقى ەتىن عانا جەيمىن. سيىر مەن قوي ەتىنىڭ دەنساۋلىققا پايداسى شامالى. وتە تىعىز حولەستەرينى بار. ال، تاۋىق ەتىن السام، تاۋىقتارىن جۇگەرىمەن جەمدەيتىن فيرماعا بارامىن. قىمىزدى بۋتاكوۆكاداعى موڭعوليادان كەلگەن اعايىنداردان الامىن. ولار بيە بايلاپ وتىر. قىمىزعا ەشتەڭە قوسپايدى، تازا ساۋىپ، اشىتادى. دەنە قيمىلىنا كەلەتىن بولساق، كۇن سايىن ءبىر ساعات جاتتىعۋ زالىندا بولامىن. ەنەرگيا كوزىنە قوسپاساڭ، تەلەفونىڭ مەن كومپيۋتەرىڭ ءسونىپ قالادى. ادام ولارعا قاراعاندا مىڭ ەسە كۇردەلى عوي. دەنەڭدى ۇنەمى قيمىل-قوزعالىستا ۇستاپ، زاريادتاپ تۇرماساڭ بولمايدى. سول سەكىلدى، جاتتىعۋ زالىنا بارعان ءبىر ساعاتىم ماعان ءبىر سوتكەگە جەتەدى.

سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاعان قاريا.

– تەمەكىگە قارسى قوعامدىق ۇيىمنىڭ باسشىس رەتىندە ءبىر سۇراق. ادام دەنساۋلىعىنا ۇلكەن اقاۋ كەلتىرەتىن فاكتوردىڭ ءبىرى تەمەكى. ودان قۇتىلۋ تۋرالى قانداي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟

– مەن ون بەس جىلدان بەرى «تەمەكىسىز قازاقستان ۇلتتىق كواليتسياسىنىڭ» پرەزيدەنتىمىن. اراق، تەمەكى، ناشاقورلىق دەگەن نارسەلەر – مەديتسينا كوزىمەن قاراعاندا مۇلدە زيانكەس دۇنيەلەر. بۇنىڭ ءبارى سىرتتان كەلدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز تەمەكى تارتقان جوق. ازداپ ناسىباي اتقاندارى بار. ونىڭ ءوزى ءىشىنارا وڭتۇستىك وبلىستاردا كەزىكتى. اراق ىشكەن جوق. قىمىزدى سۋسىن ەتتى. ال، ونىڭ دەنساۋلىققا قانداي زور پايداسى بارىن بىلەسىز. اۋرۋ تاراسا كوشپەندى بابالارىمىز باسقا جاققا تەز قونىس اۋدارىپ وتىردى. ءبىزدىڭ قازىرگى ەڭ ۇلكەن جاۋىمىز – وكپە تۋبەركۋلەزى دە سىرتتان كەلدى. رەسەيدىڭ كاتورگىدەن ايدالعاندارى كەلىپ جۇقتىردى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وعان قارسى يممۋنيتەتى بولعان جوق. سوندىقتان، بۇگىنگە دەيىن وسى دەرتكە كوپ شالدىعىپ جاتىرمىز. سول سەكىلدى، ياكۋتتەر نەگە اراققا سالىنىپ كەتتى. ولاردىڭ بويىندا ەتيل سپيرتىنە قارسى ەنديزما بولعان جوق. بىرەن جانىپ كەتتى.

ءبىزدىڭ ەلىمىز ون جىلدىڭ الدىندا تەمەكىگە قارسى تۇرۋ كونۆەنتسياسىنا قول قويدى. ول – بولاشاعى جارقىن قازاقستاندىقتار تەمەكى تارتپايدى دەگەن ءسوز. بىلتىر تۇركىمەنستانعا باردىم. ولاردىڭ پرەزيدەنتى دارىگەر عوي. تۇكىمەندەر دە تەمكىگە جاپپاي قارسى شارالار باستالىپتى. تەمەكى مۇلدە بولمايدى دەيدى. تەمەكىگە قارسى قاتال زاڭ قابىلداۋدا رەسەي دە بىزدەن وزىپ كەتتى. تەمەكى تارتۋ – بولاشاعىمىزعا بالتا شابۋمەن بىردەي. اينالدىرعان ون جەتى ميلليون حالىقتىڭ ءتورت ميلليونى وسى تەمەكىنىڭ زاردابىنا ۇشىرايدى. ميلليون ادام ءوز ەركىمەن شىلىم تارتسا، قالعاندارى سونىڭ ءتۇتىنى مەن يىسىنەن ۋلانادى. بۇل بىزگە ۇلكەن پروبلەما بولۋدا. بىزدە زاڭ بار، بىراق ونىڭ ورىندالۋى وتە ناشار. ەكىنشىندەن، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سانا دەڭگەيى تومەن.

– بۇل جونىندە تەمەكى وندىرۋشىلەر نە دەيدى؟

– مەن تەمەكى ونىمدەرىن وندىرەتىن ۇلكەن كورپوراتسيالاردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەستىم. ولار زاۋىتتارىنا وزدەرى اپارىپ، كورسەتتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ءبىز ءۇشىن قازاقستان نارىعى قاجەت تە ەمەس دەيدى. «ءبىز بۇندا تەك قىتاي مەن وڭتۇستىك شىعىس ازيانىڭ نارىعىنا قادام باسۋ ءۇشىن عانا ورنىعىپ وتىرمىز. ەگەر، قازاقتار تەمەكىنى تاستاسا، ءبىز بۇگىن-اق كەتەمىز. سول ءۇشىن قازاقتار وزدەرى شەشىم قابىلداۋى كەرەك» دەپ وتىر.

دەسە دە، ولار جاس ۇرپاقتى تەمەكىگە بىلدىرتپەي ۇيرەتىپ جاتىر. ءتۇرلى-ءتۇستى، ءيىستى شىلىمداردى شىعارۋدا. بۇلار ەلەۋسىز دۇنيە كورىنگەنىمەن، جاستاردى تەمەكىگە ءۇيىر قىلادى. كينولاردا تەمەكىنى ناسيحاتتايدى. باس كەيىپكەر تەمەكى شەگەدى نەمەسە Marlboro-نىڭ كوستيۋمىن كيىپ، ماشيناسىن ءمىنىپ الادى. ادامداردىڭ ساناسىنا سولاي اسەر ەتەدى. بىراق، سول Marlboro-نىڭ باس جارناماشىسى ۋەين ماكلارەن راكتان قايتىس بولدى. ولەرىنىڭ الدىندا ادامداردان كەشىرىم سۇراپ حات جازدى. قۇداي مەنى اۋرۋ جىبەرىپ جازالادى دەي كەلىپ، ادامداردان كەشىرىم سۇراعان. الايدا، سول حاتتى كەيىن تەمەكى كومپانيالارىنا ساتىلعان جۋرناليستەر جاسىرىپ تاستاعان بولۋ كەرەك. تولىق ءماتىنىن تابا الماي ءجۇرمىن.

قىسقاسى، قازاقستاندا تەمەكى ۇلكەن پروبلەما بولىپ تۇر. جىل سايىن ەلىمىزدە شىلىممەن بايلانىستى اۋرۋلاردان 25 مىڭ ادام كوز جۇمادى. ءتۇرلى اۋرۋلار بار. ەگەر، ءبىر ادام 50 جاسىندا قايتىس بولسا، ول مىندەتتى تۇردە تەمەكى تارتقان ادام بولىپ شىعادى. تەمەكى ادامدى اجالىنان بۇرىن الىپ كەتەتىن جالماۋىز.

– ادامزات قوعامى تەمەكىدەن باس تارتا الا ما؟

– مۇمكىن. بولاشاقتا تەمەكىسىز الەمگە ۇمتىلاتىن جاڭا مادەنيەت قالىپتاسىپ كەلەدى. امەريكادا بولعان كەزىمدە، تەمەكى تارتىپ جۇرگەن اق ناسىلدىلەردى كورمەدىم. شىلىم تارتاتىندار سول – افروامەريكالىقتار، مەكسيكالىقتار ت.ب. بۇلاردىڭ كوبى قارا جۇمىسپەن اينالىساتىن ەكىنشى سورتتى ادامدار عوي. ءتىپتى، اقش-تىڭ جاڭا پرەزيدەنتى ترامپ مەكسيكامەن ارادا جاڭا قورعان تۇرعىزتىنىن ايتتى. دەمەك، وركەنيەتتى بولاشاققا قادام باسقان قازاق جاستارى تەمەكىدەن اۋلاق بولعانى ءجون. ۇكىمەت سول باعىتتا ۇتمىدى شارالار ۇيىمداستىرۋ ءتيىس.

– تەمەكى ادام ومىرىنە، ءتىپتى ادامزاتقا قاۋىپتى ەكەن. ولاي بولسا بۇكىل الەمدە تەمەكى ءوندىرىسىن توقتاتىپ، بۇل پروبلەمادان ءبىرجولاتا قۇتىلۋعا بولماي ما؟

– قازاقستان نارىعىن رەسەيدىڭ تەمەكى ماگناتتارى ۇستاپ وتىر. جان سانى از قازاق ەلىندە ءتورت بىردەي ترانسۇلتتىق كومپانيا جۇمىس ىستەيدى. الەم بويىنشا تەمەكى ءوندىرىسىن جويا المايسىڭ. سەبەبى، بۇل وتە ۇلكەن اقشا، بيزنەس. ولار ءبىزدىڭ دەنساۋلىعىمىز ارقىلى ميللياردتاعان پايداعا كەنەلىپ وتىر. دەمەك، ولاردىڭ مۇددەسى الەمدىك دەڭگەيدە مىقتى قورعالعان. ءتىپتى، ءوز پارلامەنتىمىزدە دە تەمەكى كومپانيالارىنىڭ پايداسىنا لوببي جاسايتىن دەپۋتاتتار بار. ونى جوققا شىعارا المايسىڭ. ۇكىمەت، قۇىق قورعاۋ ورىندارى دا ولاردىڭ جاعىندا.

ءبىر جاقسىسى، تەمەكىنىڭ قورابىنا قورقىنىشتى سۋرەتتەردى سالعالى، تەمەكى تارتاتىنداردىڭ قاتارى ءسال دە بولسا كەمىدى. جاقىندا امەريكالىق زەرتتەۋ ورنى وسى جامان سۋرەتتىڭ قازاقستاندىقتارعا قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى قورىتىندى جاريالادى. سوڭعى جىلداردا ەلىمىزدە 200 مىڭ ادام تەمەكىنى تاستاپتى. مىنە، ناتيجە بار. سول ءۇشىن جاستاردى تەمەكىدەن اراشالاپ، تەمەكىسىز قوعام ورناتۋ ءۇشىن ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتۋ كەرەك. ەگەر، باي، سالاۋاتتى ادام بولعىڭ كەلسە تەمەكىگە جولاما. ماسەلەن، بىرەۋمەن ميلليون دوللارلىق كەلىسىمگە وتىردىڭ دەيىك، ەگەر سەن تەمەكى تارتاتىن بولساڭ، ارىپتەسىڭ ودان باس تارتۋى مۇمكىن. سەبەبى، ول ميلليون دوللارىن ءوزىنىڭ السىزدىگىمەن، ناشار ادەتىمەن كۇرەسە المايتىن ادامعا قالاي سەنىپ بەرەدى.

بالكىم، بولاشاقتا تەمەكى بۇتىندەي جويىلادى. ويتكەنى، ادام بالاسىنا «حومو ساپيەنستەن» بەرى ءجۇز مىڭ جىل تاريح ءوتتى. ال، تەمەكىنىڭ پايدا بولعانىنا نەبارى 500 جىل عانا بولدى. سول ءۇشىن، كەلەشەكتە بۇل جامان ادەتتەن بارشا ادامزات باس تارتادى دەپ سەنەيىك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

«The Qazaq Times»