Talapqali İzmwhambetov.

Talapqali İzmwhambetov Qazaqstan medicinası salasında wzaq jıl jemisti eñbek etken adam. 1987-1990 jıldarı Qazaq KSR densaulıq saqtau ministri bolğan. 4 jıl täuelsiz Qazaqstannıñ Joğarğı Keñesi, 12 şaqırılmınıñ deputatı mindetin atqardı. 12 jıl Almatı qalalıq mäsilihatınıñ deputatı boldı. Qazir «Temekisiz Qazaqstan wlttıq koaliciyasınıñ» prezidenti. Sonımen qatar, Joğarğı oqu ornında wstazdıq qızmet aqtaradı.

– Damığan otız eldiñ qatarına kirudi maqsat etip otırğan elimizdiñ medicina deñgeyi soğan say ma, aldımen osı turalı qısqaşa pikir ayta ketseñiz?

– Qazir damığan 30 eldiñ qatarına qosılamız deydi. Wmtılıs jaqsı, biraq älgi damığan 30 eldiñ medicina deñgeyi öte joğarı. Qazaqstandı solarmen salıstırıp köreyikşi. Ne jetispeydi.  "Vlumberg"  reyting agenttiginiñ saraptauına sensek, birer jıldıñ aldında medicina salasında Singapur birinşi orında bolatın. Al, Qazaqstan 111-orında.  Bwl ärine, tömen deñgey. Osını köteru üşin qanday şaralardı qolğa aluımız kerek degen bağıtta jwmıs istelip jatır.

Biz qazir Batıs medicinasınıñ ıqpalında jürmiz. Batıs medicinası eki täsilge jüginedi. Birinşisi, pışaq. Kerek emes dünieni kesip alıp tastaysı. Ekinşisi, himiya. Därini köp beredi, boldı auru sonımen tiıladı. Biz ata-babamızdan kele jatqan joldı wmıtıp qaldıq. «Auırıp em izdegenşe, auırmaytın jol izde» deydi halqımız. Biraq, biz onı eskerip otırğamız joq. Qarjınıñ köbin däri-därmekke, apparattar satıp aluğa, därigerler sanın arttıruğa jwmsaymız. YAğni, aurudıñ aldın alumen emes, onıñ saldarımen küresuge beyimbiz. Almatıda eki millionğa juıq jan sanı bar. Bıltır, bir jılda 94 milliard teñge densaulıq salasına bölindi. Bwl degen swmdıq ülken qarajat. Bwnı qayda jwmsap jatırmız? Oylandıq pa? Osı aqşanıñ bir böligin nege aurudıñ aldın-alatın şaralarğa arnamaymız. Nege adamdarğa ügit-nasihat jürgizip, densaulığın qalay dwrıs kütinu kerektigi jöninde profilaktikalıq jwmıs istemeymiz. Kerisinşe, qarjınıñ bärin adamdar auruğa duşar bolğan soñ, sonı emdeuge istetemiz. Bwl şının quğanda, jüyesizdik.

Bizdiñ wğımımızda, därigerge tek auırğan kezde baru kerekpiz. Psihologiyamız soğan dağdılanğan. Därigerler de soğan üyrengen. Aldına kelgen adamnıñ auruın swrap aladı da, soğan däri, ukol jazıp beredi. Al, onıñ diagnozın anıqtap, aurudıñ aldın alu, saqtandıru joq. Balıqtı qwyrığınan wstay alasız ba? Joq, susıp tüsip ketedi. Onı tek basınan wstau kerek. Sol sekildi, adam densaulığın äuel bastan, auırmay twrıp qadağalap, profilaktika jasau kerek. Tek, aurudıñ saldırmen emes, saqtandırıp, dertti bolğızbaudıñ joldarmen aynalısqan el örkenietti medicinası bar el bolıp sanaladı.

– Halıqtı oğan üyretu üşin tağı qanday qadamdar jasaluı kerek. Damığan el twrğındarı densaulığına erte köñil böluge qalay üyrendi?

Bwğan bir mısal aytayın. Men Amerikağa bardım. Sonda, tañerteñ erte qarasam, adamdardıñ bäri jügirip, dene qimılın jasap jür. Olar qalayşa sanalı türde dene şınıqtırumen aynalısadı. Bizde nege olay emes. Artınan tüsindim, Amerikada därigerge körinip, emdeludiñ qımbattığı sonday – adamdar auruhanağa tüsuden qattı qorqadı. Alda-jalda emhanağa emdele qalsañ, bükil jinaq aqşalarıñdı sonda qaldırıp şığasıñ. Sondıqtan, olar aurudan saqtanuğa öte mwqiyat qaraydı. Ol üşin dwrıs tamaqtanuğa köñil böledi. Eger, dükennen işpek-jemek alatın bolsa, sırtındağı qorabında tağamnıñ qwramında ne barı tügel jazılıp twr. Soğan qarap adamdar özderine jeuge bolatın zattardı satıp aladı. Al, bizde şe? Joq. Onday jazılmaydı. Bolğan künniñ özinde eşkim oğan köñil bölmeydi. Joğarğı bilimi bar degen kisiler de, özine qanday qwramdağı tağamnıñ qajet ekenin bilmeydi. YAğni, halıqqa likbez jürgizudi mıqtap qolğa alğan jön.

Adamda eki jas bar. Biri qwjattağı jasıñ, ekinşisi biologiyalıq jas. Sen qalay tamaqtanasıñ, ne oylaysıñ, qanday qimılmen aynalısasıñ, mine sonıñ bäri biologiyalıq jasqa äser etedi. Osığan baylanıstı, japondıqtar adam densaulığın toğız türli ölşemmen anıqtaytın «Tanita» degen aspap oylap taptı. Soğan, salıp kep jibergende, qay jeriñ auıratını şığa keledi. Mäselen, men qwjatta jetpis jasta bolsam, «Tanita» boyınşa biologiyalıq jasım eludiñ işinde. Demek, adamnıñ densaulığın kütui, dwrıs işpek-jemek twtınıp, jaqsı twrmıstıq ädetterge üyrenui biologiyalıq jasıñızdı jasarta tüsedi.

Sonımen qatar, adamğa dwrıs pozitiv kerek. «Uayım tübi teñiz, batasıñ da ketesiñ» deydi qazaq. Adam dwrıs oymen jürse, jaqsı närselerdi oylasa auırmaydı. Pozitivtiñ ülgisi – auıldağı qariyalar der edim. Olar dünieniñ bärin salmaqtağan, oy eleginen ötkizgen adamdar. Bolıp jatqan iske eleñdemeydi, sabırmen qaraydı. Al, biz şe? «Anau jetpeydi, mınau kem» dep ünemi jantalaspen, basımızdağı sapırılısqan oy, aqparatpen jüremiz. Birdeñege qayğıramız, uayımdaymız, bireudi jamandaymız, köre almaymız degen sekildi. Sonıñ bäri adamdı auruğa alıp baratın faktorlar. YAğni, bwnıñ barlığı negativ.

– Öziñiz dwrıs tamaqtanu ädetin qalay saqtaysız?

– Men köbinese tek tabiği işpek-jemekti paydalanamın. Naqtı mısal keltireyin. Kökbazarda twraqtı et alıp jürgen adamım bar. Ol önimdi Kökşetaudan äkeledi. Bağası da layıqtı, satuşı da senimdi. Siır, qoy etin emes, jılqı etin ğana jeymin. Siır men qoy etiniñ densaulıqqa paydası şamalı. Öte tığız holesterini bar. Al, tauıq etin alsam, tauıqtarın jügerimen jemdeytin firmağa baramın. Qımızdı Butakovkadağı Moñğoliyadan kelgen ağayındardan alamın. Olar bie baylap otır. Qımızğa eşteñe qospaydı, taza sauıp, aşıtadı. Dene qimılına keletin bolsaq, kün sayın bir sağat jattığu zalında bolamın. Energiya közine qospasañ, telefonıñ men komp'yuteriñ sönip qaladı. Adam olarğa qarağanda mıñ ese kürdeli ğoy. Deneñdi ünemi qimıl-qozğalısta wstap, zaryadtap twrmasañ bolmaydı. Sol sekildi, jattığu zalına barğan bir sağatım mağan bir sötkege jetedi.

Salauattı ömir saltın saqtağan qariya.

– Temekige qarsı qoğamdıq wyımnıñ basşıs retinde bir swraq. Adam densaulığına ülken aqau keltiretin faktordıñ biri temeki. Odan qwtılu turalı qanday aqıl-keñes aytasız?

– Men on bes jıldan beri «Temekisiz Qazaqstan wlttıq koaliciyasınıñ» prezidentimin. Araq, temeki, naşaqorlıq degen närseler – medicina közimen qarağanda mülde ziyankes dünieler. Bwnıñ bäri sırttan keldi. Bizdiñ ata-babalarımız temeki tartqan joq. Azdap nasıbay atqandarı bar. Onıñ özi işinara oñtüstik oblıstarda kezikti. Araq işken joq. Qımızdı susın etti. Al, onıñ densaulıqqa qanday zor paydası barın bilesiz. Auru tarasa köşpendi babalarımız basqa jaqqa tez qonıs audarıp otırdı. Bizdiñ qazirgi eñ ülken jauımız – ökpe tuberkulezi de sırttan keldi. Reseydiñ katorgiden aydalğandarı kelip jwqtırdı. Bizdiñ halıqtıñ oğan qarsı immuniteti bolğan joq. Sondıqtan, büginge deyin osı dertke köp şaldığıp jatırmız. Sol sekildi, yakutter nege araqqa salınıp ketti. Olardıñ boyında etil spirtine qarsı endizma bolğan joq. Biren janıp ketti.

Bizdiñ elimiz on jıldıñ aldında temekige qarsı twru konvenciyasına qol qoydı. Ol – bolaşağı jarqın qazaqstandıqtar temeki tartpaydı degen söz. Bıltır Türkimenstanğa bardım. Olardıñ prezidenti däriger ğoy. Tükimender de temkige jappay qarsı şaralar bastalıptı. Temeki mülde bolmaydı deydi. Temekige qarsı qatal zañ qabıldauda Resey de bizden ozıp ketti. Temeki tartu – bolaşağımızğa balta şabumen birdey. Aynaldırğan on jeti million halıqtıñ tört millionı osı temekiniñ zardabına wşıraydı. Million adam öz erkimen şılım tartsa, qalğandarı sonıñ tütini men iisinen ulanadı. Bwl bizge ülken problema boluda. Bizde zañ bar, biraq onıñ orındaluı öte naşar. Ekinşinden, bizdiñ halıqtıñ sana deñgeyi tömen.

– Bwl jöninde temeki öndiruşiler ne deydi?

– Men temeki önimderin öndiretin ülken korporaciyalardıñ basşılarımen kezdestim. Olar zauıttarına özderi aparıp, körsetti. Olardıñ aytuınşa, biz üşin Qazaqstan narığı qajet te emes deydi. «Biz bwnda tek Qıtay men Oñtüstik Şığıs Aziyanıñ narığına qadam basu üşin ğana ornığıp otırmız. Eger, qazaqtar temekini tastasa, biz bügin-aq ketemiz. Sol üşin qazaqtar özderi şeşim qabıldauı kerek» dep otır.

Dese de, olar jas wrpaqtı temekige bildirtpey üyretip jatır. Türli-tüsti, iisti şılımdardı şığaruda. Bwlar eleusiz dünie köringenimen, jastardı temekige üyir qıladı. Kinolarda temekini nasihattaydı. Bas keyipker temeki şegedi nemese Marlboro-nıñ kost'yumin kiip, maşinasın minip aladı. Adamdardıñ sanasına solay äser etedi. Biraq, sol Marlboro-nıñ bas jarnamaşısı Ueyn Maklaren raktan qaytıs boldı. Öleriniñ aldında adamdardan keşirim swrap hat jazdı. Qwday meni auru jiberip jazaladı dey kelip, adamdardan keşirim swrağan. Alayda, sol hattı keyin temeki kompaniyalarına satılğan jurnalister jasırıp tastağan bolu kerek. Tolıq mätinin taba almay jürmin.

Qısqası, Qazaqstanda temeki ülken problema bolıp twr. Jıl sayın elimizde şılımmen baylanıstı aurulardan 25 mıñ adam köz jwmadı. Türli aurular bar. Eger, bir adam 50 jasında qaytıs bolsa, ol mindetti türde temeki tartqan adam bolıp şığadı. Temeki adamdı ajalınan bwrın alıp ketetin jalmauız.

– Adamzat qoğamı temekiden bas tarta ala ma?

– Mümkin. Bolaşaqta temekisiz älemge wmtılatın jaña mädeniet qalıptasıp keledi. Amerikada bolğan kezimde, temeki tartıp jürgen aq näsildilerdi körmedim. Şılım tartatındar sol – afroamerikalıqtar, meksikalıqtar t.b. Bwlardıñ köbi qara jwmıspen aynalısatın ekinşi sorttı adamdar ğoy. Tipti, AQŞ-tıñ jaña prezidenti Tramp Meksikamen arada jaña qorğan twrğıztının ayttı. Demek, örkenietti bolaşaqqa qadam basqan qazaq jastarı temekiden aulaq bolğanı jön. Ükimet sol bağıtta wtmıdı şaralar wyımdastıru tiis.

– Temeki adam ömirine, tipti adamzatqa qauipti eken. Olay bolsa bükil älemde temeki öndirisin toqtatıp, bwl problemadan birjolata qwtıluğa bolmay ma?

– Qazaqstan narığın Reseydiñ temeki magnattarı wstap otır. Jan sanı az qazaq elinde tört birdey transwlttıq kompaniya jwmıs isteydi. Älem boyınşa temeki öndirisin joya almaysıñ. Sebebi, bwl öte ülken aqşa, biznes. Olar bizdiñ densaulığımız arqılı milliardtağan paydağa kenelip otır. Demek, olardıñ müddesi älemdik deñgeyde mıqtı qorğalğan. Tipti, öz parlamentimizde de temeki kompaniyalarınıñ paydasına lobbi jasaytın deputattar bar. Onı joqqa şığara almaysıñ. Ükimet, qwıq qorğau orındarı da olardıñ jağında.

Bir jaqsısı, temekiniñ qorabına qorqınıştı suretterdi salğalı, temeki tartatındardıñ qatarı säl de bolsa kemidi. Jaqında amerikalıq zertteu ornı osı jaman surettiñ qazaqstandıqtarğa qalay äser etkeni turalı qorıtındı jariyaladı. Soñğı jıldarda elimizde 200 mıñ adam temekini tastaptı. Mine, nätije bar. Sol üşin jastardı temekiden araşalap, temekisiz qoğam ornatu üşin ügit-nasihattı küşeytu kerek. Eger, bay, salauattı adam bolğıñ kelse temekige jolama. Mäselen, bireumen million dollarlıq kelisimge otırdıñ deyik, eger sen temeki tartatın bolsañ, äriptesiñ odan bas tartuı mümkin. Sebebi, ol million dolların öziniñ älsizdigimen, naşar ädetimen kürese almaytın adamğa qalay senip beredi.

Bälkim, bolaşaqta temeki bütindey joyıladı. Öytkeni, adam balasına «homo sapiensten» beri jüz mıñ jıl tarih ötti. Al, temekiniñ payda bolğanına nebarı 500 jıl ğana boldı. Sol üşin, keleşekte bwl jaman ädetten barşa adamzat bas tartadı dep seneyik.

– Äñgimeñizge rahmet!

«The Qazaq Times»