سۋ استىندا قالعان وركەنيەت. فوتو: Worldpress.com

ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءسابي شاعىندا تەڭىز-مۇحيت ادامدار ءۇشىن بەيماعلۇم بولىپ كەلدى. دولى تولقىندارىمەن ۇرەيلەندىرىپ، شەكسىزدىگىمەن تاڭداندىرىپ، تۇپسىزدىگىمەن قورقىتتى. جومارتتىعىمەن ءتانتى ەتىپ، سىر-قۇپياسىمەن باۋراپ كەلدى. ادامدار عارىش كەمەلەرىن جاساپ، كوك زەڭگىرگە كوتەرىلگەندە جەر شارى دەپ اتالاتىن الىپ پلانەتامىزدىڭ شىن مانىسىندە الىپ «سۋ شارى» ەكەنىن كوردى. عىلىم-تەحنيكا دامىپ، تەڭىز جولدارى اشىلعان سايىن، تەڭىزگە جاسالاتىن عىلىمي ەكسپەديتسيالار كوبەيگەن سايىن، ادام مەن تەڭىز قارىم-قاتىناسى ەتەنە كۇيگە ءوتتى.

XXI عاسىرعا اياق باسقان ادامزات قوعامى بايلىق-رەسۋرستارى مەن ەنەرگيا كوزدەرىنە دەگەن سۇرانىسى ارتتى، ناتيجەسىندە جەر استى قازبا بايلىقتارى كوپتەپ اشىلدى. الايدا سونىڭ ءوزى بىرتە-بىرتە ادامزاتتىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق قاناعاتتاندىرا الماۋعا بەت الدى. حالىق سانىنىڭ تەز ءوسۋى ازىق-تۇلىككە، رەسۋرستارعا دەگەن قاجەتتىلىكتى كۇن ساناپ جوعارلاتىپ كەلەدى. بولاشاق ادامزاتقا ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋ قاۋپى مەن قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، بۇلىنۋىنەن تۋاتىن قاۋىپتەر ءتونىپ تۇر. ەكولوگيالىق ورتانىڭ لاستانۋى، جەردىڭ شولەيتتەنۋى الەمدىك پروبلەماعا اينالىپ بارا جاتىر. ال بۇلار كەرىسىنشە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن كەلتىرىپ شىعاراتىن باستى فاكتورلار. قوعام دامۋى تۋدىراتىن وسىنداي قايشىلىقتاردى شەشۋ ءۇشىن ادامزاتتىڭ جاساندى عىلىمى ىزدەنىسىن توقتاتقان ەمەس.

قازىرگى تاڭدا عالىمدار تەڭىز-مۇحيتتى زەرتتەپ اشۋدى ورتاعا قويىپ كەلەدى. تەڭىز بارلاۋ كەمەلەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى جوعارلاپ، تەڭىزدىڭ شۇڭەت تەرەڭدەرىندە بارلاۋلار جاساۋ ارقىلى كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتاردى تاپتى. عىلىمي زەرتتەۋلەر ارقىلى تەڭىز-مۇحيتتارعا ادامزاتقا كەرەكتى مۇناي، كومىر، تابيعي گاز، تەمىر، مىس، قالايى، مارگانەتس، كۇكىرت ت.ب. باي قازىنالاردىڭ جاسىرۋلى جاتقانىن دالەلدەدى. بۇل قازبا بايلىقتارعا قاجەتتىلىكتى شەشۋگە كومەكتەسسە، تەڭىز ونىمدەرى الدا تۋىلاتىن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن شەشۋى مۇمكىن. عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا XXI عاسىردا ادامداردىڭ تاماق مازىرىندە تەڭىز ونىمدەرى بارعان سايىن كوبەيەدى. تەڭىز ونىمدەرىن تۇتىنۋ الەمدىك ۇردىسكە اينالادى. بارا-بارا جەر بەتىنەن الىناتىن ازىق ونىمدەرى قىمباتتايدى، كوبى جەۋگە جارامسىز بولا باستايدى. ورتانىڭ وزگەرىسى كۇشەيگەن سايىن، جەر بەتىندە ىشپەك-جەمەك ءوندىرۋ قيىنعا سوعادى، سول كەزدە ادامدار ەرىكسىز وزىندىك قۇنى ارزان، ءارى ءبىرشاما قاۋىپسىز تەڭىز ونىمدەرىنە ويىسادى دەپ وتىر.

بۇگىنگى كۇندەگى  تاعى ءبىر وزەكتى الەمدىك ماسەلە – ەنەرگيا تاپشىلىعى. كۇندەلىكتى قاجەتسىنەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ قۇنىن بارىنشا ازايتۋ، قازىرگى كەزدىڭ باستى تالابى. سۋ، جەل سىندى جاسىل ەنەرگيا كوزدەرى كوپتەپ دارىپتەلىپ جاتادى. تەڭىز-مۇحيتتى دا بولاشاقتا وسى قاجەتتىلىككە پايدالانۋعا بولادى. تەكتەن-تەككە ىسىراپ بولىپ جاتقان تولقىنداردىڭ جانە تەڭىزدىڭ كوتەرىلىپ-قايتۋىنداعى ەنەرگيا بولاشاقتا ەلەكتر وندىرەتىن نەگىزگى كوزگە اينالادى دەۋگە بولادى.

بولاشاقتاعى سۋاستى قالاسى. فوتو: Pinterest.com

كەيبىر عالىمدار مىناداي بولجامدار جاسايدى: XXI عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ ادامدار تەڭىز سۋلارىن تۇشىتۋ ارقىلى سۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىرعان ەلدەردى سۋمەن قامداي باستايدى. تەڭىزدى بارلاپ-اشۋ دامىعان سايىن سۋاستى قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرى پايدا بولادى. جەر بەتىندەگى ەكولوگيانىڭ بۇلعانۋى اۋىرلاعان سايىن ادامدار تەڭىز استىنا مەكەندەۋگە ويىسادى. بولاشاق تەڭىز-مۇحيت پەن ادام قارىم-قاتىناسى بارعان سايىن قويۋلانادى.

تەڭىز استى قالاسى. فوتو: Wallpaper Abyss

ەجەلگى وركەنيەتتەر تۋرالى دەرەكتەر مەن بولجامداردى تانىعان سايىن، ادامزاتتىڭ بارلىق جاراتىلىستىق اپاتتارعا سەبەپشى ءوزى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بىزبەن قاتىس جوق دەگەن كەيىبىر تابيعي اپاتتاردىڭ دا باستى سەبەپشىسى ادامزات ەكەنىن بايقايمىز. ءوز دامۋى ءوزىنىڭ بولاشاعىن كەسەتىن اقىلدى تىرشىلىك ەندى تەڭىز-مۇحيتتى مەكەن ەتتى دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونىڭ دا بار قازىناسىن تاۋىسىپ، جەر شارىن سۇلىكتەي سورىپ بولعان شاق تا تۋار. الدە وعان جەتپەي ءبىرىن-ءبىرى جەپ تۇگەتە مە!؟ اقىلدى تىرشىلىك يەسى اقىل-پاراساتىمەن «اقىل-ساناسىز» تايعاتتى قورعاۋ ساناسى ەرتە جەتىلمەسە ول كۇن دە تۋىلماي قويماس.

 ەستاي بوجان

“The Qazaq Times”