Open Democracy: Jañaözende qoñız teru nemese Qazaqstannıñ qwpiyası köp tragediyası

Osıdan on jıl bwrın Qazaqstannıñ batıs öñirinde mwnayşılar ereuilge şıqtı. Ereuil altı aydan astam uaqıtqa sozılıp, 2011 jılğı jaz kezinde şırqau şegine jetip, mıñdağan jwmısşı alañğa jinaldı. Qozğalıstıñ epicentri 150 mıñnan astam halqı bar Jañaözen qalası boldı.

2011-de jıl boyına qaladağı mwnayşılar kompaniyasında eñbek qatınası naşarlay tüsti, saldarınan mwnay-gaz öndirisi qwldırap, ol kompaniyanıñ balansına keri äserin tigizdi. 16 jeltoqsanda Qazaqstan Täuelsizdiginiñ 20 jıldığı qarsañında bilik pen ereuilşi jwmısşılar arasında qaqtığıs bastaldı. Policiya oq jaudırıp, saldarınan kem degende 16 beybit twrğın qaza tauıp, jüzdegen adam jaralandı. Sonımen qosa, zorlıq-zombılıq üşin 40-qa juıq jwmısşı, käsipodaq jetekşileri men narazılıq bildiruşilerge ükim şıqtı. Al Qazaqstan biligi bwl oqiğanı täuelsiz zertteuşilerge zertteu jürgizuge tıyım saldı. Keyinnen Wlıbritaniyanıñ eks prem'er-ministri Toni Bler Jañaözen oqiğasın halıqaralıq deñgeyde körsetu jäne köteru jöninde keñes berdi.

Qazaq jazuşısı Irısbek Däbey Jañaözendegi osı oqiğalardı «Qoñız» romanında sipattağan. Qıtaydıñ Altay aymağında düniege kelgen Irısbek Qazaqstanğa 2001 jılı qonıs audarğan. Öziniñ jurnalistik qızmetimen aynalısa jürip, öleñ jäne oçerkter jinağın jarıqqa şığaradı. Ol ekinşi romanı «Qoñız» kitabında Jañaözendegi mwnayşılardıñ ömiri, 2011 jılğı oqiğa kezindegi zorlıq-zombılıq, aytuğa tıyım salınğan äm  jasırılğan ozbır jayttardı şığarmasına arqau etedi.

Britandıq Open Democracy saytında jariyalanğan swhbatta avtor Jañaözen oqiğası turalı jazuğa türtki bolğan alğışart dünieler jäne roman atauınıñ astarın tarqatıp aytıp berdi.

Jañaözen oqiğasın jazu turalı şeşimge qalay keldiñiz?

Jañaözen oqiğası – bwl otız jıl bwrın Qazaqstan Täuelsizdik alğannan bergi basınan ötkergen eñ dramalıq oqiğa. Filolog äri jazuşı retinde men şeteldik ädebietti köp oqimın, onda avtorlar öz qoğamında kezdesetin tragediyalı oqiğalardı jii suretteydi. Alayda, qazaq ädebietinde bwl taqırıptardı jazuğa baulitın mektep te, dästür de joq. Mäselen, men Qıtay jazuşıların oqığanda, olar cenzurağa qaramastan, ülken-ülken tragediyalı oqiğalardı körkem şığarmalarğa arqau etedi. Mwnday cenzura Qazaqstanda da bar. Mine, osınday oylar mağan Jañaözen tragediyası turalı oylanıp, izdenuge bastama boldı, osı oqiğa turalı roman jazuğa itermeledi.

Siz şetel ädebietinen şabıt alğanıñız turalı ayttıñız. Kimderdi oqisız?

Özim qatarlı köptegen jazuşı siyaqtı men de Gabriel' Garsiya Markes pen Ernest Heminguey tärizdi klassik jazuşılardı oqıdım. Soñğı oqığan jazuşılar qatarında Nobel' sıylığınıñ laureatı Mo YAn, Orhan Pamuk, Halid Hosseyn men tibettik jazuşı Alaydıñ kitaptarı bar. Öytkeni olardıñ şığarmaları mağan şabıt sıylaydı. Äsirese, soñğısı, yağni Tibet jazuşısınıñ şığarmaları janıma jaqın. Ol Tibetti otarlau sayasatı turalı jäne tibettikterge qarsı jasalğan qatıgezdik pen zorlıq-zombılıq turalı jazadı.

Alayda «Qoñız» derekti janrında jazılğan roman emes. Onı ädettegi äleumettik prozadan erekşeleytin bastı elementtiñ biri – Batıs Qazaqstannıñ jır stili. Men 1930 jıldardıñ basındağı keñes ükimeti kezindegi maldı tärkileu men 1937 jılğı quğın-sürgin arasındağı kezeñdi bayan etetin «Kökmoynaqtıñ üyiri» degen jergilikti jırdı basşılıqqa aldım. Sonımen qatar, ol «Adaydıñ tağdırı» dep te ataladı.

Meniñ oyımşa, sol zamandağı quğın-sürgin men Jañaözendegi qandı oqiğanı salıstıruğa boladı.

Romannıñ bastı keyipkerleri – mwnayşılar jäne siz olardıñ dene müşelerine erekşe nazar audarasız. Öziñizdiñ keyipkerleriñizdi işip alğan jäne mügedek küyinde, sonday-aq aqır soñında atılğan kezin de ayqın suretteysiz.

Iä, mwnı şığarmanıñ eñ qiın bölimi boldı desem, artıq aytqanım emes. Romandı jazu barısında Mañğıstauğa birneşe ret bardım. Men jambas süyeginiñ 5 santimetri müjilip-jelingen mwnayşını, közinen nemese auzınıñ joğarğı jaq böliginen ayırılğan, bet süyegi zaqımdanğan adamdardı kördim. Men osı oqiğadan eñ köp zardap şekken belsendilermen söylestim. Mañğıstauğa barmas bwrın, gazetter men internetke şıqqan materialdı qarap şıqtım. Alayda, Jañaözen twrğındarımen betpe-bet kezdeskende, jağday müldem basqa ekenin tüsindim.

Mäselen, men Maqsat Dosmağambetovpen kezdestim, ol eki jıl bwrın qaytıs boldı. Biraq qaytıs bolğanğa deyin, türmege qamalıp köp azap şekken. Biz Kaspiy teñiziniñ jağasında söylestik. Onıñ äñgimesin tıñdağanda kezde özegim örtendi.

Bwl kezdesu romandı jazuğa qamşılap, barlıq kümänimdi seyiltti. Qandı oqiğa saldarınan zardap şekken mwnayşılardıñ jağdayın körgennen keyin, olardıñ öz elindegi policiyadan tartqan azabın tüsinu qiın boldı.

Maqsat Dosmağambetov Jañaözendegi 2011 jılğı ereuil kezinde oyın aşıq aytqan jwmısşılardıñ biri boldı. Sol jılı mausımda ol Jañaözendegi oqiğa turalı tolığıraq habar beru üşin Mäskeude ötken baspasöz mäjilisine de qatıstı.

2012 jılı 37 jwmısşı men olardıñ jaqtastarına qatıstı ötken sot procesi kezinde Dosmağambetov tergeu izolyatorında zorlıq-zombılıq körgenin, azaptalğanı turalı aşıp ayttı. Altı aydan keyin onıñ türmedegi azaptaulardıñ saldarınan qaterli isik auruına şaldıqqanı belgili boldı. Medicinalıq tekseruden ötu üşin türme äkimşiligine jasağan ötinişteri eki jıl boyına qarausız qaldı, keyin oğan bettegi qaterli isik diagnozı qoyıldı.

Kelesi tört jılda oğan mwnayşı äriptesteriniñ qarjılay kömeginiñ arqasında Oñtüstik Koreyada altı operaciya jasaldı. Dosmağambetov 2018 jılı 29 qırküyekte 36 jasında qaytıs boldı.

Osığan qosa, sizdiñ romanıñızda 2011 jılğı 16 jeltoqsandağı oqiğalarmen şektelmey, mwnay ken orındarındağı jäne qala ömirindegi kündelikti zorlıq-zombılıq ta sipattaladı.

Iä, roman oqiğanıñ şarıqtau şeginen, yağni aştıq jariyalap, alañğa kep şatır qwrıp jatqan jwmısşılardan bastau aladı. Köp oqırman roman sol jerden atıs bastalğan sätpen jalğasadı dep kütti. Biraq men eñ aldımen qantögistiñ negizgi sebepterine nazar audarğım keldi. Bwl bwrınnan beri jolğa qoyılmağan bilim beru, densaulıq saqtau salasındağı jäne qauipsizdik apparattarına qatıstı äleumettik problemalar.

Qıtay jazuşısı Mo YAnnıñ «Sarımsaq balladası» (The Garlic Ballads) attı romanı bar, ol şığarma da osılay damidı. Onda 1988 jılı qıtaylıq sarımsaq ösiretin qıtay şarualarınıñ köterilisi suretteledi. Avtor tolqudıñ özine tek on bet qana arnağan. Al romannıñ qalğan böligin osı oqiğanıñ tuuına sebep bolğan äleumettik jağdaylardı zertteuge arnaydı. Sol siyaqtı, men de öz romanımda Jañaözendegi äleumettik jağdaylardı zerttegim keldi: jwmısşılar nege jwmıs ornınan mwnay wrlaydı? Nelikten ayağı auır äyeldiñ bosanuına mümkindigi joq? Nelikten adamdar mwnaydıñ üstinde otırsa da, su men jarıqqa zäru? Bwl jağdaylar osı tragediyanıñ orın aluına ıqpal etti me?

Oqiğağa on jıl ötse de, onı köpşilik arasında talqılau äli de oñay emes. Qazaqstan halqı kitaptı qalay qabıldadı?

Äsirese, jastar arasında, sonday-aq äleumettik media platformalarda köptegen reakciya bolıp, talqığa tüsti. Köpşiligi kitap şınımen de ömirde bolğan oqiğa negizinde jazılğan ba, joq pa degen saualdar qoyıp jattı. Rasımen de osınday memlekette ömir sürip jatırmız ba dep swrağandar da az emes. Köbi kitaptıñ jarıqqa şıqqanınan da beyhabar. Tipti resmi ädebi gazet-jurnaldardıñ eşqaysısında, teledidardağı şoularda da kitaptı talqılap, pikirtalas ötken joq. Eki baspa bwl romandı basıp şığaruğa kelisim bermedi. Tek jaqında «Jalın» jurnalı ğana seriya türinde jariyaladı.

Juırda sizdiñ romanıñızdıñ alğaşqı tarauları orıs tiline audarılıp, reseylik «Literraatura» jurnalında jarıq kördi. Roman atauı «Qoñızdıñ» birneşe mağınası bar. Mäselen, «qoñız terip ketu» sözbe-söz «qoñız jinauğa baru» delinse, beyneli türde «qayır swrau» degen mağınanı bildiredi. Tağı basqa qanday wğımğa negizdeledi?

Qazaq wltında qoñız terip ketu degen naşar jağday, äbden küyi tozğan ahual retinde körinis tabadı. Bwl qayırşınıñ jağdayına wqsaydı.

Sonımen birge, qazaqta siırdıñ tezegin domalatatın qoñız turalı añız bar. Bir küni siñiri şıqqan kedey kisi tilegin orındaytın qasietti äulie adammen kezigip qaladı. Qasietti adam odan tañdau-ıqılası danalıq pen baylıqtıñ qaysısına tüsetinin swraydı. Kedey ekinşisin tañdaydı, sebebi ol ömir boyına joqşılıqtıñ tauqımetin tartqan edi.

Onıñ tilegi orındaladı, biraq äulie kedey bay bolğan şağında qızmetkerlerine jäbir körsetip, olardı şekten tıs paydalanar bolsa, qarğısqa wşıraytının eskertedi. Dese de ol däuleti tasığan boyda bergen uädesin wmıtıp ketedi. Ol qol astındağıların ses körsetip-sabap, eñbekaqısın tölemey qoyadı. Keyin äulie kelip, onı özgertuge tırısqanımen, baylığın böliskisi kelmeydi. Ol osı sätte aqırındap şöge bastaydı, äytkenimen rayınan qayta qoymaydı. Aldımen ayağı, artınşa beli jerge «batadı». Közin aşıp jwmğanşa, iığın qara jer tartıp, aqırında soqa bası soqsiıp topıraqqa tiedi. Dey twrğanımen ol baylıqtan bas tarta almay, mülkine eşkimdi juıtpaytının aytadı. Keyin tanauına deyin şañ qarpıp şökkende mwrnınan qan saulaydı. Söytip, onıñ qatqan qanı men qaldığınan qoñız payda boladı. Bwl qoñız qanşa baqayşıqtay ülken bolsa da tezek döñgeletip, sonıñ mañında jüredi. Qiğa äues piğılı bir ğwmır sarsañğa salıp qoyğan desedi. Onı jeu üşin azdap qazıp ta aladı, biraq sodan keyin onı qayda qoyğanın wmıtıp ketedi. Bwl cikl ömir boyına jalğasadı. Bwl jağdayda qoñız özge jandardıñ aqısın jeytin, tarazıdan «payda köretin» aşköz adamnıñ metaforası.

Jañaözendegi jağday osığan wqsas. Onda monopolister men jekelegen auqattı otbasılar qarapayım adamdardı paydalanıp, olardıñ mañday ter, taban aqı eñbeginiñ esebinen baylıq jiyadı. Bwğan deyin de solay boldı, bwdan keyin de osılay jalğasa bermek. Baylıq üşin tipti adamdarğa oq jaudırdı. Olar osı qoñızğa wqsaydı. Baylıq-mülki artsa da, kemise de öz boğın aynaldıratın qoñızdarğa wqsaydı.

Swhbattasqan: Gent universitetiniñ doktorantı, Mariya-Kyuri grantınıñ iegeri Mauricio Totaro.

Ağılşın tilinen audarğan: "The Qazaq Times"

"The Qazaq Times"