Japoniya prem'er-ministri Esihide Suga. Foto: kommersant

Yomiuri gazeti jürgizgen jalpıhalıqtıq saualnama nätijesinde Japoniya twrğındarınıñ şamamen 60%-ı el prem'er-ministri Esihide Suganıñ otstavkasın talap etken. Halıqtıñ bileuşi partiyağa degen senimi qanday? Şağın top arasında jürgizilgen saualnama qazirgi prem'er sayasatındağı negizgi faktorlardı joqqa şığara ala ma? Saraptap körelik.

Saualnamağa irikteu arqılı anıqtalğan 18-75 jas aralığındağı mıñnan astam azamat qatısqan. Qatısuşılardıñ 12%-ı prem'er-ministr otstavkağa ketui tiis dep sanaydı. 47%-ı ol basqaruşı partiyanıñ jetekşisi retinde qızmet etu merzimi ayaqtalğannan keyin qırküyekte qızmetinen ketui kerek deydi.

71 jastağı Esihide Suga bıltır qırküyekte prem'er-ministr bolıp tağayındaldı. Bwğan deyin basşılıq etken Sindzo Abe densaulığınıñ naşarlauına baylanıstı otstavkağa ketken. Suga Ükimet basşısınıñ mindetin tek qırküyekke deyin, bileuşi partiya jetekşisiniñ kezekti josparlı saylauı bastalğanşa atqaradı. Qazirgi prem'er-ministrdiñ jeñiske jetu mümkindigi joğarı. Degenmen Yomiuri tilşileriniñ pikirinşe, Suga partiyası pandemiyamen küreste aytarlıqtay nätije körsetpegendikten halıqtıñ narazılığı küşeye bastağan.

Suga 2012 jılı jeltoqsanda eldiñ bas hatşısı qızmetine tağayındalıp, japon tarihında bwl qızmetti eñ wzaq uaqıt atqarğan joğarı lauazımdı twlğa atanğan. Japon parlamentine saylanğan, şamamen bir jıl işki ister ministri bolğan. Onı bwrınğı prem'er-ministrdiñ jaqın serikteriniñ biri dep ataydı.

Halıqtıñ bilikke senimi söz bolğanda, Suga partiyası «pandemiyamen küreste sılbırlıq tanıtqanı üşin otstavkağa ketu tiis» degen pikirler jii aytıladı. Degenmen prem'er-ministr qızmetine tağayındalğannan beri onıñ sırtqı sayasattağı poziciyası sınğa wşırağan joq. Esihide Suganıñ bedelin arttırğan negizgi üş mısal bar.

Bıltır ol qıtay-japon daulı mäselesine aynalğan Senkakudağı jağday turalı jedel aqparat jinau jäne taldau boyınşa arnayı dağdarıs ştabın qwrıp, Beyjiñge birneşe märte narazılıq notasın joldadı. Japoniyanıñ şağımınan keyin, AQŞ Qıtayğa eskertu jasadı. AQŞ Memlekettik departamentiniñ bwrınğa basşısı Mayk Pompeo: «Biz Qıtaydıñ Oñtüstik Qıtay teñizin jeke menşik teñiz imperiyası retinde qarastıruına jol bermeuimiz kerek. AQŞ ükimeti osı mäselege şara qoldanadı», – dep mälimdegen.

Şığıs Qıtay teñizindegi Senkaku arhipelagınıñ aynalasındağı aumaqtıq dau 2012 jılı qırküyekte uşığa tüsken. Sol jılı Tokio bwl araldardıñ jeke ielerinen satıp alınğanın jariyaladı. Osıdan keyin Qıtaydıñ birqatar aymaqtarında Japoniyağa qarsı demonstraciyalar ötken. 1895 jılı imperiyalıq Qıtaymen soğısta jeñiske jetken soñ, Senkaku araldarı men Tayuan' Japoniya qwramına qosıldı. Ekinşi düniejüzilik soğısta jeñilgennen keyin Tokio Tayuan'ğa basşılıq etu qwqığınan bas tarttı. Resmi Beyjiñ Senkaku araldarın da ielengisi keledi. Alayda, Japoniya ükimeti bwl araldar soğıs nätijesinde anneksiyalanbadı deydi. Japoniyanıñ jaña prem'er-ministri Esihide Suga da bwl wstanımnan aynığan joq.

Ekinşi mäsele – Japonya men Resey arasındağı negizgi qayşılıqqa aynalğan aral dauı. «Ülken jetilik» elderiniñ işinde Qırım anneksiyasınan keyin Putinmen kezdesu wyımdastırğan ekinşi memleket Japoniya bolatın. Soğan qaramastan, Japoniya men Resey arasındağı ıntımaqtastıq kelisimge 70 jıldan beri qol qoyılmay keledi. YAğni eki el Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin arnayı kelisimşart jasasqan joq. Esihide Suga Reseymen qarım-qatınasta Kuril' araldarınıñ oñtüstik böligi turalı mäseleni tüpkilikti şeşudi qajet dep sanaydı.

Eki el 1855 jıldıñ 7 aqpanında Iturup jäne Urup araldarınıñ arasındağı şekaranı anıqtaytın birinşi orıs-japon kelisimşartına (Simod traktatı) qol qoydı. Sol uaqıttan bastap Iturup, Kunaşir, Şikotan jäne Habomai atalğan şartqa säykes Japoniyağa tiesili. Bwl kün Japoniyada «Soltüstik aumaqtar küni» retinde atap ötiledi.

Japoniya-Resey baylanısın talqılau barısı. Foto: kor.ua

Resey 1875 jılı barlıq Kuril araldarın Sahalin aralınıñ japon böligimen ayırbastau üşin Japoniyağa bergen. Biraq, 1905 jılı orın alğan orıs-japon soğısınan keyin Resey jeñilis tauıp, Oñtüstik Sahalindi Japoniyağa tiesili dep sanaytın «Portsmut» beybit kelisimşartı jasaldı. 1945 jılı Keñes Odağı YAlta kelisimi boyınşa Wlıbritaniya, AQŞ-pen baylanısa otırıp, Japoniyamen soğıs jürgizdi. Sol kezde KSRO Oñtüstik Sahalin men Kuril araldarınıñ Keñes baqılauına beru turalı şart qoydı. Osılayşa, Keñes Odağı Japoniya kapitulyaciyasınan keyin barlıq Sahalin men Kuril arhipelagın öz qwramına qostı. Alayda, KSRO 1951 jılı San-Franciskoda Ekinşi düniejüzilik soğısqa qatısqan memleketter engizgen beybit şartqa qol qoyudan bas tarttı. Sebebi, şartta Kuril men Sahalinniñ Reseyge tiesililigin bekitetin erejeler ayqındalmağan.

Arağa bes jıl salıp, 1956 jılı qos el beybitşilik deklaraciyasın qabıldadı. Soğan säykes Mäskeu beybit kelisimşart jasasqannan keyin Habomai jäne Şikotandı Japoniyağa beru mümkindigin qarastıruğa kelisti. Qwjatta Kunaşir men Ituruttıñ «tağdırı» qozğalmağan. Sonımen qatar, kelisim boyınşa KSRO beybitşilik ornağannan soñ eki araldı Japoniyağa qaytarıp beru mäselesin qarastıruı tiis edi. Biraq, KSRO Ekinşi düniejüzilik soğıstıñ qorıtındısı boyınşa bükil Kuril arhipelagın öz qwramına qostı.

Üşinşi kezekte, adam qwqıqtarınıñ bwzıluına baylanıstı şet elderge, qwrılımdar men jeke twlğalarğa sankciyalar zañnamanı wsınu. Qazirgi uaqıtta Japoniyada adam qwqıqtarın bwzğanı üşin ayıptaularğa baylanıstı sankciyalar saluğa mümkindik beretin jüye joq. Bwl mäselede Tokio ädette BWW Qauipsizdik Keñesiniñ qatañ qaulılar boyınşa qararların orındaydı, biraq eşqanday täuelsiz qadamdar jasamaydı. Japoniya «Ülken jetilik» tobında mwnday zañnaması joq jalğız el. G7 qramındağı Wlıbritaniya, Italiya, Kanada, AQŞ, Franciya jäne Germaniya da adam qwqıtarı mäselesi boyınşa zañnama bar.

Bwğan deyin Tokio Qıtaydıñ Şıñjañdağı sayasatına baylanıstı AQŞ pen Euroodaq engizgen qatañ şaralarğa qosılğan joq. Sarapşılardıñ aytuınşa, endi japon ükimeti Qıtay men özge elderdegi adam qwqığı mäselesine baylanıstı sankciya engizu mäselesin qarastıruı mümkin.

"The Qazaq Times"