Añdatu:Osı apta M'yanmadağı äskeri töñkerispen bastaldı. Eldegi äskeriler prezident Aun San Su Çi men qosa bilik partiyasınıñ jetekşilerin qamauğa alıp, elde bir jılğa deyin äskeri jağday ornatatının mälimdedi.

M'yanma äskerileri eldiñ biligin basıp aldı. Foto: abc.net.au

Şiratu:

Kezdeysoqtıq pa, älde qaynauına jetken eldegi sayasi jağday ma?! Qalay bolğan künde de, bir jağında Qıtay, endi bir jağında AQŞ pen onıñ Ündi-Tınıq mwhitındağı odaqtastarı Şığıs Oñtüstik Aziyadağı üstemdikke talasıp jatqan kezde M'yanmada äskeri töñkeris boldı. Älem arenasında bwl aymaqtıñ geo-strategiyalıq mañızı kün sanap küşeyip, ay sanap artıp kele jatqanın bwğan deyin de köptegen saraptamalarımızda körsetken edik. Osınday kezde M'yanmadağı äskeri töñkeris sarapşılardıñ nazarın özine audaruı zañdı. Keminde bwl töñkeristiñ artında öñirge ıqpalın jürgizgisi keletin qos taraptıñ biri twrğan joq pa degen saualdıñ tuatını anıq.

Qauzau: 

Äueli, osı saraptamada qauzamaq bolğan swraqtardı oqırman nazarına tartalıq, sodan keyin swraqtardı bir-birlep taratıp körelik:  M'yanmadağı jağday qalay damıp bügingidey küyge jetti? Äskeri töñkeriske halıqaralıq qauımdastıq jäne özge elderi qanday wstanımda boldı? Qıtaydıñ közqarası neni bildiredi? M'yanmadağı töñkeris AQŞ pen Qıtaydıñ wlttıq müddesine qanday äser etpek? Töñkeristiñ artında Qıtay nemese AQŞ twruı mümkin be?

Taratu: 

M'yanmadağı jağday qalay damıp bügingidey küyge jetti? Eger bwl töñkeristiñ sebebin arıdan qozğasaq wzaq äri tausılmas taqırıpqa jol aşamız. Sondıqtan M'yanmadağı jağdaydıñ qalay damıp bügingidey küyge kelgenine qısqaşa ğana toqtalayıq. Elde 2010 jılğa deyin bügingidey äskeri biliktiñ twrğanı belgili. Bwdan on jıl bwrın eldegi sayasi özgeristerden keyin M'yanma özin demokratiya jolına tüsken memleket retinde äygileuge tırıstı. Äskeri bilikti demokratiyalıq jüyege auıstırudağı eñbegi üşin Aun San Su Çi hanım «Beybitşilik salasındağı Nobel' sıylığın» alğanın da jwrt biledi. Al, bügingi jağdayğa keler bolsaq, mäsele eldi demokratiyalandıruğa negizdegen 2008 jılğı el Konstituciyasına barıp tireledi. Bügingi bilikti basıp alğan äskerilerdiñ «Konstituciyanı qorğau üşin» dep qorazdanuı da sodan.  Eldik talpınıstan ba, älde sırtqı ıqpaldan ba soñğı on jılda Birma demokratiyağa qaray wmtılğanımen onıñ nätijesi tım körneki bola qoymadı. Elde demokratiyalıq özgerister tım az jäne eldiñ qay bağıtqa qaray jürip bara jatqanı da anıq emes bwldır sayasi küy aqırı äskerilerdiñ bilikti töñkerispen basıp aluına wrındırdı.

Äskeri töñkeriske halıqaralıq qauımdastıq jäne özge elderi qanday wstanımda boldı? M'yanmada äskeriler bilikti basıp ala salısımen, Japoniya bastap, AQŞ, Australiya, Kanada jäne özge de köptegen elder töñkeristi ayıptap şıqtı. Bayden ükimeti M'yanma qarulı küşterin öz äreketterinen bas tartıp, eldi beybit jağdayğa qaytaruğa şaqırdı. BWW tarabınan da qatañ bolmasa da äskerilerdiñ äreketin teristegen mälimdeme jasaldı. BWW ökiliniñ BBC-ge bergen jauabında Birma äskerileriniñ äreketi «eldegi demokratiyalıq procesti tübegeyli üzip, eldiñ talpınısınan bolğan bolmaşı nätijeni de joqqa şığarıp, memleketti keri ketiru» dep bağaladı jäne halıqaralıq qauımdastıq tarabınan qatañ şara körilui kerek degen pikirin bildirdi.

Bayqağanımızday, Birma qarulı küşteriniñ äreketi köptegen elder tarabınan ayıptaldı. Biraq, Qıtay ğana äskeri töñkeristi ayıptağan joq. Anığın aytsaq, Aun San Su Çidıñ «Demokratiya üşin Wlttıq liga» partiyasın da, äskerilerdi de jaqtamadı, ayıptamadı.  Qıtay SİM ökili resmi mälimdemesinde: «Barlıq müddeli taraptar äleumettik beybitşilik pen twraqtılıqtı qamtamasız ete otırıp, öz kelispeuşilikterin Konstituciya men zañ şeñberinde dwrıs şeşe aladı dep ümittenemiz», – dedi. Resmi Beyjiñniñ M'yanma jağdayına qaratqan pikiri osınday-aq boldı.

Aun San Su Çi jäne Min Aungü Foto: asia.nikkei.com.

Qıtaydıñ közqarası neni bildiredi?

Beyjiñniñ M'yanmadağı mäselege mwnday közqaras tanıtuı, bılayşa aytqanda tañqalarlıq is emes. Ädette Qıtay ükimeti bir eldegi dürbeleñdi oqiğalarda özin beytarap körsetedi. Azamattıq soğıs sipattı, bilikti basıp alu nemese partiyalar arasındağı qayşılıqtarda Beyjiñ özin bir taraptı wstaudan barınşa saqtanadı. Özge elderdegi işki tolqularda Beyjiñniñ bir taraptı ayıptauın nemese jaqtauın tım sirek köremiz. Qıtaydıñ osınday diplomatiyalıq dästürinen alıp aytqanda, M'yanmadağı äskerilerdiñ bilikti basıp aluı sol eldiñ işki isi.

Köbinşe beytaraptılıq tanıtu Qıtay biliginiñ diplomatiyalıq dästüri ekeni belgili. Bwl eñ äueli Qıtaydıñ özine kerek princip. Qıtay biliginiñ şeşuge tiisti, şeşe almay kele jatqan ğasırlıq işki problemaları da aytaqalsın köp. Onıñ bärinde Beyjiñ sırtqı elderdiñ aralasuın boldırmauğa küş saladı. Sondıqtan sırtqı elderdiñ mäselesine de Qıtay beytarap wstanımda boladı.

Ärine, Qıtay öziniñ osınday diplomatiyalıq dästürine jäne M'yanmağa qaratqan ejelgi tatu äri jaqın körşi wstanımı boyınşa jaña ornağan äskeri bilikti de ayıptamaydı. M'yanmadağı äskeri töñkeris qazirşe aymaqqa auqımdı äser etti deuge bolmas. Biraq, onıñ öñirdiñ beybitşiligi men twraqtılığına birtindep äserin jetkizui de mümkin. Solay bolsa da Qıtay BWW Qauipsizdik keñesinde M'yanma mäselesin talqılaudıñ qajeti joq dep taptı jäne Qauipsizdik keñeste talqılauğa Qıtay öz tarabınan veto qoydı. Beyjiñ közqarası boyınşa Qauipsizdik keñestiñ kezekten tıs M'yanma mäselesin talqılauğa qwqıqtıq negizi joq bolıp şıqtı.

M'yanmadağı töñkeris AQŞ pen Qıtaydıñ wlttıq müddesine qanday äser etpek?

Bizden alıs jatqan M'yanmada AQŞ pen Qıtaydıñ qanday ekonomikalıq, sayasi jäne osınıñ bärin qamtığan wlttıq müddeleri jatqanın anıq ayta almaymız. Sondıqtan, bwl arada şeteldik sarapşılardıñ pikirine süyene otırıp saraptap körelik. Uaşingtondağı Hadson institutınıñ ağa ğılımi qızmetkeri, Sayasi jäne äskeri taldau ortalığınıñ direktorı, doktor Riçard Uayts M'yanmadağı jağday boyınşa AQŞ pen Qıtay üşin mañızdılığın tüsindirip VOA agenttigine pikirimen bölisken eken. Onıñ aytuınşa M'yanmadağı jağdaydıñ AQŞ üşin keri äseri bolmasa, oñ äseri joq.

«AQŞ M'yanmada demokratiyalıq üderisti ilgeriletu jäne etnikalıq qaqtığıstardı jeñildetu üşin köp äreket jasadı. Äskeri töñkeris eki maqsatqa da kedergi bolıp tabıladı», – degen Riçard Uayts. Sondıqtan bolar, Bayden äkimşiliginiñ töñkeriske qatıstı mälimdemesi qatqıl boldı.  Al AQŞ-tıñ özge odaqtastarı oğan ün qostı. Alda AQŞ äskeri bilikke qarsı sankciyalar men özge de şaralardı oylastıruı mümkin dep kütilude.

«Biraq meniñ tüsinuimşe, AQŞ ükimeti jağdaydı dwrıs jolğa qoyudıñ basqa joldarın, äsirese köpjaqtı sayasattı izdeudi qalaydı», – degen doktor Uayts. Onıñ payımdauınşa basqa elderge qarağanda Qıtay M'yanmada töñkeris jasağan äskeri bilikke "renjimeydi". Sebebi, soñğı jıldarı Beyjiñ Birmanıñ äskeri küşterimen de dialogta bolıp kelgen. Onıñ üstine Qıtay M'yanmanı öñirdegi keybir mañızdı ekonomikalıq jobalarğa, halıqaralıq sauda alañdarına tartqan.

Sarapşınıñ pikirinşe, Beyjiñ asa qattı alañdamağanımen M'yanmadağı jağdaydıñ Qıtayğa tiimsiz jağı da bar. Aytalıq, M'yanmadağı äskeri biliktiñ äreketine qarsı batıstıq demokratiyalıq elderdiñ aralasuı jiileydi. Ol öz kezeginde Qıtaydıñ keybir josparlarına kedergi keltiredi. Wzaq bolaşaqtan alıp qarağanda, eger äskeri bilik wzaqqa jalğassa (qazirgi jağdaydan qarağanda äskeriler birşama wzaq uaqıtqa bilikte qalatın türi bar) M'yanmadağı jağday twraqtı bola qoymaydı. Bwl M'yanmanı Mekong aymağına, Ündi mwhitına şığatın däliz etkisi kelip otırğan Qıtaydıñ wlttıq müddelerine ülken kedergiler jasauı da mümkin.

AQŞ ne isteui mümkin?

Qıtayğa qarağanda AQŞ-tıñ qazirgi M'yanmamen mämilesi näzik küyde twrğanı bayqaladı. Sebebi, AQŞ müddeli bolğan demokratiyalıq ürdis töñkeristiñ nätijesinde toqtap qaldı. Oğan qosa elde belgili deñgeyde twraqsızdıq pen küñgirt sayasi jağday qalıptasqan. Al, öñirdegi barlıq elder üşin eñ ülken sauda serigi jäne ekonomikalıq bastı ıqpal etuşi Qıtay ekeni äuelden tüsinikti. Osınday jağdayda tım qatañ poziciya M'yanmanıñ äskeri biligin Qıtayğa qaray iterui mümkin. Al, Qwrama Ştattar üşin qanday qadam tiimdi degen swraqqa sarapşı Uayts bılay depti: «Bayden äkimşiligi batıstıq demokratiyalıq odaqtastarımen däyekti strategiya qwruı kerek, bwl arqılı M'yanmanı Qıtay ıqpalına jiberip aludıñ aldın aluı tiis. Bwl arada Bayden biligi M'yanma men deomkratiyalıq Batıs elderi arasında üylestiruşi boladı dep ümittenemin».

Qıtay ne isteui mümkin?

Anığında, Qıtay ükimeti de özine körşiles elderde twraqsızdıq ornağanın qalamaydı, investiciyaların qorğağısı keledi. Beyjiñniñ M'yanmadağı demokratiyalıq ükimetipen jäne äskeriler arasındağı qarım-qatınas tüsiniksiz küyde. Qıtay tarabı oqiğadan keyin  ğana salıstırmalı türde tüsiniksiz mälimdeme jasadı. Qıtaydıñ äskeri töñkeristi ayıptamağınına qarap, M'yanmadağı äskeri biliktiñ birşama wzaq jalğasatının boljap otır deuge boladı. Demek, Qıtay äskeri bilikpen mämilege keluge tırısadı. Birmalıq äskeri bilikpen mämilege keluge Qıtaydıñ bwğan deyin de mol täjiribesi bar. Sarapşılardıñ boljauınşa Qıtay tarabı qazirgi äskeri bilikpen bwrınğıday tereñ baylanıs ornatpauı mümkin. Sebebi, äskeri bilikpen mämilege kelu Qıtay üşin qısqa uaqıttıq tiimdilik beredi. Äskeri küşterdiñ biligi wzarğan sayın birma halqı men Qıtayğa onıñ auırtpalığı arta tüsedi. Bılayşa aytqanda,  bwl Birmanıñ äskeri küşterine bäs tikkenmen birdey, al äskeri biliktiñ bolaşğı bwlıñğır.

Töñkeristiñ artında Qıtay nemese AQŞ twruı mümkin be?

AQŞ öziniñ odaqtastarımen birge geosayasi mañızı joğarı bola tüsken aymaqta Qıtaydıñ ıqpalına qarsı küresip jatqanın «Şığıs Aziya üşin küres» attı saraptamamızda aytqan edik. Osı qatarda M'yanmadağı töñkeristiñ artında öñirde öz ıqpalın jürgizgisi kelgen müddeli toptardıñ twruı mümkin be degen zañdı saual tuadı. Degenmen, biz joğarıda M'yanmadağı demokratiyalıq üderisti toqtatıp, eldiñ demokratiyalıq damuın keri bastırğan äskeri töñkeristiñ Qwrama Ştattardıñ müddesine say kelmeytinin aytıp öttik. Onıñ üstine töñkeristi Bayden ükimeti auır sınğa aldı jäne oğan qarsı şaralar qoldanuı da mümkin. Biraq, M'yanmanıñ biligin kim qolına wstasa da eldiñ damuı üşin Qıtay eñ bastı sırtqı küş ekenin moyındaydı. Sondıqtan da, AQŞ-qa M'yanmadağı Qıtaydıñ ekonomikalıq belsendiligine tosqauıl qoyu üşin sankciyalardıñ röli joğarı. Osı sankciyalar üşin de eldegi twraqsızdıq jäne el biligin basıp alğan äskerilerdiñ äreketi taptırmaytın sebep. Bwl twrğıdan alğanda joğarıdağı küdiktiñ negizi barday.

Al, M'yanmadağı bwnday jağday Beyjiñdi alañdatpaydı, kerisinşe Halıqaralıq qauımdastıqqa qısım tüsiredi. Biraq, M'yanmada bwrınğı äskeri ükimet qalpına kelse, onda Qıtay üşin investiciya saluğa degen täuekeldiñ qwnı öse tüsedi. Jaña jağday Qıtay müddesine qalay äser etetini joğarıda aytıldı. Bwl twrıdan qarağanda töñkeris artında Qıtay twruı mümkin emestey. Alayda, bwdan bir ay bwrın Qıtay SİM jetekşisi Uañ I men M'yanmanıñ biligin qolına wstağan general Min Aungtıñ kezdeskeni nazar audartpay qoymaydı.

Bwl kezdesude Uañ I men Min Aung äskeri töñkeris turalı söz etui mümkin be? Bwl swraqqa AQŞ-tağı «Stimson» ortalığı Qıtay jönindegi bağdarlamasınıñ jetekşisi Sun YUn bılay depti: «Olar mwnı talqılamaydı. Sebebi Qıtay diplomatiyası twrğısınan basqa eldiñ äskeri jetekşisimen äskeri töñkeris jasau mümkindigin talqılauğa eşqanday sebep te, wstanım da joq. Eger bwl oqiğa keñ etek jaysa, Qıtay öz jauapkerşiliginen qaşıp qwtıla almaydı». Degenmen, sarapşı Sun YUn osı arada M'yanma generalınıñ Uañ Ige bıltırğı saylau qorıtındısı turalı aytqanın, sonday-aq, oğan qatıstı narazılıqtarmen böliskenine jäne oğan Qıtay sırtqı ister ministriniñ bergen jauabına nazar audaradı.

Äskeri töñkeristen bir ay bwrın Qıtay SİM basşısı men M'yanma generalı kezdesken. Foto: www.fmprc.gov.cn

«Biz Van Idıñ resmi jauabın kördik, onıñ jauabı tereñ boldı, – deydi sarapşı sözinde, – Ol sözinde «Birma armiyası eldiñ sayasi ömirinde tiisti röl atqarıp, oñ üles qosuı kerek» dedi. Onıñ bwl sözi jiti saraptauğa twrarlıq. Bwnıñ qıtaylıq tüsindirmesi boluı mümkin, aytalıq «tiisti röl» degeni wlttıq qauipsizdik pen qorğanıstı saqtau; «oñ üles qosu» degenin eldiñ beybitşiligine, damuına oñ üles qosu dep aytuğa boladı. Alayda onı Birma armisı qalay tüsinui mümkin. M'yanma armiyası: «Meniñ tiisti rölim - 2008 jılğı Konstituciyanı qorğau, jäne qazir 2008 jılğı Konstituciyağa qauip tönip twr, al meniñ tiisti rölim - äskeri töñkeris arqılı röl oynau» dep tüsinbek. Mwnday kezdesude eki tarap tüsindirip eşteñe aytpaydı. Qıtaydıñ diplomatiyalıq dästüri men täjiribesi twrğısınan ol özin basqa elderdegi äskeri töñkeristerdi qoldauşı etip körsetpeydi, Meniñ oyımşa, bwnı elestetu qiın», – degen Sun.

Biraq, bwl arada nazardı tek Qıtayğa ğanaaudarıp, AQŞ tarabınan  keletin mümkindikti eskermey qoyuğa bolmaydı. Täuelsiz sarapşılar, AQŞ-tıñ da Birmanıñ äskerilerimen astırtın baydanısın joqqa şığarmaydı. Onıñ üstine eldi demokratiyalastıruğa uäde  alğan jäne halıqaralıq qauımdastıq aldında beybit süygiş Aun San Su Çi öziniñ Batıs aldındağı qıruar uädesin wmıtıp, Beyjiñge jaqınday tüsti. Bwl öñirdegi öziniñ qwnjılığın ornatuğa tırısqa Uaşingtonğa mülde wnmaydı. Tipti, satqındıq qatarında bağalanadı. Eger tarazınıñ  osı bası basım tüsse, M'yansadağı töñkeristiñ artında AQŞ twr deuge negiz bar.

P.S. Qalay bolğan künde de M'yanmadağı äskeri töñkeris köp eldiñ narazır audardı. Kün sayın artıp kele jatqan mañızına qosa öñirde Tayuan bwğazı qayşılığı, Tayuan qauipsizdigi mäselesi, Oñtüstik Qıtay teñizi dauına endi mine M'yanma mäselesi degen jaña problema qosıldı. Osımen-aq, Mekongtı qamtığan twtas Şığıs Oñtüstik Aziya derjavalar arasındağı oyınnıñ resmi alañına aynaldı deuge boladı. Soğan say, bwl alıs demey, jaqın demey öz bolaşağın arıdan oylaytın elderdiñ ünemi nazarda wstaytın taqırıbı boldı.