Jwmatay aqın qaytqan kün – Bir külermin ğarış jaqqa keterde

Bügin qazaq poeziyasınıñ ömirden erte ozğan jarıq jwldızdarınıñ biri Jwmatay Jaqıpbaevtıñ ömirden ozğan küni. Sonday-aq, biıl klassik aqınnıñ ömirge kelgenine 75 jıl tolıp otır. Jwmatay aqın öziniñ jan terbeter jırlarımen, sırlı lirikalarımen, öleñdegi äsem de tereñ boyauımen oqırmanın köp tapqan aqınnıñ biri. Ol sonday-aq, qazaq poeziyasında keyingi buın qalamgerler auzınan tastamay aytıp jüretin keyipker jasap ketken qalamger. Aqınnıñ «Läylası» bir däuirdegi aqın men «Muzanı» beynese, jas buın aqındar «Jwmataydıñ Läylası» dep jırlarına  tiek eteti. 

J. Jaqıpbaev ömirden erte ozğanımen bay lirikalı, terñe sırlı jırları qalıñ oqırmanımen birge jasap keledi.  

 

 

QASOQ ĞAZALDARI

 

***

 «YA pomnyu çudnoe...»

A.Puşkin

 

Bir külermin ğarış jaqqa keterde,

Köp keşege qay betimmen kektenem?

Bizge baqtıñ qolı bügin jeter me,

Mwqağali, Tölegenge jetpegen?

 

Baylıq meniñ tie almaydı jınıma,

Qwdaysızğa keregi ne pitirdiñ?

Meni eger de közge ilmese qwbıla,

Onda men de qwbılağa tükirdim.

 

Meniñ janım meyirimge qwmar tım,

Dostarım köp şalqar köñil, sayın ün.

Jez şığatın jerden şıqqan bir altın

Jımiısın jiyamın dep bayıdım.

 

Biik ändi süye almaydı özge erin,

Mwnday baqtı twra aladı kim wstap?

Men bir güldiñ gauhar minez sözderin,

Jüregime qwyıp jürmin uıstap.

 

Sonı körem öñimde häm tüsimde,

Älemge ülgi körsetedi ol äli.

Ol ökimet ornatqan baq işinde,

Äkimdikten aqındıq şen joğarı.

 

Bir külermin ğarış jaqqa keterde,

Köp keşege qay betimmen kektenem?

Bizge ölimniñ qolı, sirä, jeter me,

Mwqağali, Tölegenge jetpegen?!

 

 

QAZANĞAPTIÑ QWRDASI AYTIPTI

DEGEN SÖZ

 

Sabası qıldı nalanıñ zamana mwnı,

Şappayber şıqtı şanaqta jarağan mwñı.

Arqauı auır twmanday tuadı bir küy,

Äyeli erge, er jerge qarağan küni.

 

Mi qosar sazdı saqtaytın, ärine, halıq,

Ärine, halıq küyge eltip, nar igeni anıq.

Kempirqosaqtay köñiliniñ bir tini –baran,

Körinbey twrsa, ün tıñda qara üyden barıp.

 

Jesirin tartıp alğanday qwdaydıñ er wl,

Jabırqap östi jas ğwmır şıraylı nebir.

Jer kene qırttar jabılsa jetesiz, essiz,

Atılğan qwstay aspannan qwlaydı köñil.

 

Jarıqsız öter jaqsını körmestiñ küni,

Han tağına da köñilin bermestiñ mwñı –

Qazanğap küyi sananıñ qayrağı emes pe?

Qayraqqa qılış ötpeydi –ölmestiñ biri!

 

Kökeydi tesken tirliktiñ bilgenge mäni,

Köp emes pe edi? Kök midıñ bir demde bäri:

«Öriste malı, ökimi, biligi joqtıñ,

Süyegindegi jüyriktik kimderge däri?

 

«Qazanğap kimge şikirä?» –degenge şıqtı,

Arnadan astı, namısım kemerden şıqtı.

Qaq twrmas jerge qasarıp jalğız öspese,

Äulie dep nege baylaymız emenge şıttı?

 

Qayranım az ba?

Bar meniñ mwnıña tañım,

Biriñe minez jetpeydi, biriñe tälim.

Qwl menen küñşe küñkildep kün keşpes üşin,

Äulie ağaş sekildi wlıña tabın.

 

Toqımı keppes wrı älde wrdajıq pa edi?

Aqqa qwn kesse, bağıda bi jazıqtı edi.

Küyeudey kişik küyşiñniñ körgeni türtki,

Atañnıñ körin aqjürek küy qazıp pa edi?

 

Äspettep küyin jürdiñ be, qwrmettep änin,

Bir betke jasıñ jiılıp, bir betke käriñ?

Ebiñniñ bärin eñsesin ezuge jwmsap,

Qoñtorğay attay su jal qıp minbek pe eñ bäriñ?

 

Bas qosar sazdı saqtaytın, ärine, halıq,

Ärine, halıq küyge eltip, nar igeni anıq.

Kempirqosaqtay köñiliniñ bir tini –baran,

Körinbey twrsa, ün tıñda qara üyden barıp.

 

Nesi adamdar–ne qılar kelgende qırın,

Jer taba almas küylerin kömgenge mwnıñ.

...Auruğa basın kötertken, aruğa – qasın,

Dombıra körge tüspeydi senderden bwrın!

 

 

BOZJİGİTTİÑ JEÑEŞESİNE

AYTQANI

 

Tartılsa kökke tarqatar jüregi şerin,

Qayırğan qwstay qayta wşsam tülegiş edim...

Qara Ertiske qanşama samolet keldi,

İşinde men joq bolamın ünemi sonıñ.

 

Kem qwrbıma da key kezde el teñese dedim,

Teñdik joq jerde kelmeydi egese bergim.

Qara da ketti Ertiske, sarı da ketti,

«Bozjigit» qaynıñ joq onda, jeñeşem meniñ.

 

Jılqışı jinap Jidebay bauırına gülin,

Saydı da bügin toy alar, taudı da bügin.

Barğızbasım bar eken, barğızbay qaldı,

Barmağan edim Aqınnıñ auılına bwrın.

 

Bekerden beker bola ma adam ökpeli,

Alqalı toppen jön edi el ala ketkeni...

Minim men mwñım köp edi, at, ayğır emes,

Kötere almas bolğan ğoy samolet meni.

 

Torığu küter toy-jiın sağınğan erdi,

Jeñeşe, menşe eşkimge jalınba endi.

Ne kütpek, qaydam, qaytarıp sapınıñ jüzin,

Bwyda pışaq beline tağınğan eldi?!

 

Ökpe-naz öleñ auılında kezdese berer,

Öltirmek mwnday sınına tözbeseñ Öner.

...Jeñeşe, Abay qajığa jeter-aq edi,

Mekeni Meke boların sezbese eger.

 

ARISQA BARĞANDA

(Zufarğa)

 

Bir ğajap suret kördim dep erteñ maqtanam,

Bögenniñ jeri bölektep mağan saqtağan.

Er Qıpşaq Edil Evropadan da körmegen,

Jalayır Mwqılay tañğwttardan da tappağan.

 

Aptabı tandır lebinen artıq öñir bwl,

Arısqa kelip añırıp qalğan jerim bir.

Inelik kördim şwğınıq güldey qıp-qızıl,

Inelik kördim totı qwstarday kögildir.

 

Alısqa emes, Arısqa kelip jetip em,

Adamı tügil, jändigi ğajap şetinen.

Kögildir, qızıl boyauşa olar wşadı,

Limonad tüstes sarjasıl sudıñ betimen.

 

«Tülendey jıltır balıqşı dostar janıqtı,

Kördim men sonda qap-qara laqa balıqtı.

Aqınnıñ közi tüspegen bilem bwğan da,

Laqadan qazir kez kelgen baqa dañqtı».

 

Arısım –äkem, äkemdey bağıp-kütti endi,

Arqalap qayttım Bögennen näzik jükterdi.

Atañnan qalğan altı Arıs jeri bolmasa,

...Körersiñ qaydan kögildir inelikterdi?!

 

ĞWNDARDIÑ JÜREGİ

                         «Zamolkni i vsluşaysya v topot tabunnıy,

                          Po stertım dorogam, po travam sırım,

                          V razorvannıh şkurah bezdomnıe gunnı,

                          Stepnoy sarançoy proletayut na Rim...»

                                                                             Pavel Vasil'ev

 

Vokzalğa qaray bwl eldi kim böriktirdi?

Körikti eldiñ qwşağın gül kömip twrdı.

Baqtiyar, Edil kietin susar börikpen,

Kürjistanğa kerik qas ğwn kelip kirdi.

 

Arnaldı ğwnğa kürjiniñ äueni, üni,

Artınan sözi jetti Oğan, äueli güli.

Mıñ auızbenen atağın aspanğa attı,

Qwrsağın qanjar sändegen tau eli mwnı.

 

Ötkendey boldı birjola mwñdı änniñ şağı,

Kirgendey boldı mäulen bas şıñdardıñ säni.

Orıstıq wlı Ordadan osında kelgen,

Şäyirdi qayran qaldırdı ğwndardıñ şalı.

 

Kökjanar aqın körmegen jır, äni kemip,

Toqsanğa kelgen, janı jas bwlanı körip,

Bwlanıñ bwlttay mwñdanıp dirildegenin,

Qasında jürip kördi de, jıladı kelip...

 

Sualttı bir dert jır, äni sualmas wrtın,

Mäjnündi mwnday eşqanday tua almas wltıñ.

Aykümisterdi altı orap alatın swlu –

Kürjiniñ qızı-ay, onday jan tuar ma, şirkin!

 

Dirilder bir sät tudı kep bwl eringe de,

Ölgen joq, tiri. Üzedi küderin nege?

Qıza kelgende: «Qızıñdı... Stalin...» –degen,

Börkimen kirgen edi-au ol Kreml'ge de.

 

Bastaldı qayta birjola mwñdı änniñ şağı,

Şulardıñ mäni qalmadı, şıñdardıñ säni.

Ğaşıq bop qaldı, arudı alğısı keldi,

Toqsanğa kelgen ekeylik ğwndardıñ şalı.

 

...Aru, aq tañım. Men bügin jaralı ğwnıñ,

Qobız keudeniñ zarlatqan sanalı qılın.

«Äkemdey jansız...bir türli...süyemin» deysiz...

Sol söziñ meni öltirip baradı, Künim.

 

Ölmedim, qaldım öziñdi körgende mana,

Kökten de qara közime, jerden de qara.

«Süyemin» deydi otımen, nwrımen barlıq...

Ğwn, qalqam, ğaşıq bolmaydı ölgende ğana.

 

 

AĞA

(O.Süleymenovke)

«Qalay, –dep, –ağam?» –qaradım aspanğa kileñ,

Bağasın jwldız körsetti bas barmağımen.

Qasoqqa*äkep beredi balıq pen suın,

İle özeni Qıtaydan bastalğanımen.

 

Ağam da sonday. Alıstı jaqınğa balap,

Qaqtırğan bizdiñ namıs pen aqılğa qanat.

Deşti – Qıpşaqtan kep, Igor'ge orısşa söylegen

Twrğanday bolam sauıtsız batırğa qarap.

 

Är eldiñ özin özine bilgizer eri,

Bağıda tusa, quanıp mwñdı jır eli,

Baybaqtı Sırım batır da batasın berip,

Keneağañ küreñ arğımaq mingizer edi.

 

Sonımen biik, ör swlu, fänige qara,

Ol barda tilsiz bolmaydı, ärine, dala.

Köşe köp jaña, tek biik qasoqtıñ atın,

Bergendey emşek beredi el säbige ğana.

 

Arttıra bersin bilgenniñ qadirin öleñ,

Marğwlan aytsa aqılı, sabırı kenen,

Bogdıhan qızın beretin Üysinder keşe

Elge tañ, iri wlanın Täñiri degen.

 

Er, köne taypa dästüri oralsa keri,

Qasoqtıñ jäne qasoqqa joğalsa-au kegi.

...Täñiriñ seniñ köbeysin, täkappar elim,

Aldımen seni jarılqar, sonan soñ meni.

 

                                               *Qasoq –qazaq söziniñ tüp-törkini (avtor).

 

QASOQ ĞAZALDARI

1

Qiırdan şıqqan qırğınğa ülgire bilgen,

Alaman qolı atına dürlige mingen

Jalayır Bala noyanday Mälik han menen

Jalaläddindi quam dep Ündige kirgen.

 

Şañdatqan işin san qala, qalaşıqtardıñ,

Köz jazıp jaudan, jaurınmen bal aşıp ta är kün,

Jautañdap qalğan noyanday Seni oylap jürip,

Bar maqsat, arman-müddemnen adasıp qaldım.

 

Közime kelip tigendey jasınnıñ wşı,

Aşıldı sırım, qaysardıñ basıldı mısı.

Qıñsılap ürgen, wlığan ünderge toldı,

Iyu da qiyu itkerke –basımnıñ işi...

 

Ğaşıqtıq tämäm, boldı ma erkelik tämäm?

Qararday älem Sen qwsap jerkenip mağan.

Namıs pen mwñnan Mısırğa halifa bolğan,

Wbaq Qıpşaqtay ızadan örtenip baram.

 

Tağdırğa mınau. Tausıldı aqılım, demim,

Aqırım qorlıq boldı ma, aqırım ölim?

Täuiptey emdep, täñirdey jarılqa meni,

Aru aq Künim, – jwldızday jaqınım meniñ.

 

2

Jaz ötti bastan, qıs qaldı dedim,

jeridiñ menen mülde Sen.

Ğwmırım birden qısqardı meniñ,

ne üşin, ne dep kün keşem?

 

Keudemde meyirim, ar-namıs barın

körermin-dağı sorımnan.

Swr ömir sarañ aldanıştarın

sıpırıp aldı qolımnan.

 

Kökiregime şer tolıp, Tektim,

ayta almay auzım mwñdı ändi,

Ökinişten Men örtenip kettim,

işimde swp-swr kül qaldı.

 

İşimdi swp-swr örteñdey, mine,

jayladı öñi özge mwñ.

Is iisimenen jiirkendirmey me

külde ösken güldey sözderim?

 

3

Körip, tıñdap qanığam,

Köñilime gül qaptap.

Seniñ mäniñ-mağınañ,

Säule sındı mülde appaq.

 

Tabılmas em, daua da,

Bwl sezimge mwñdı, ottı.

Jer ne, seni aua da,

Köteruge mindetti.

 

Şipalı bal – öñ, üniñ,

Güldikindey bedeliñ.

Säl jımisañ, köñilim,

Köktep şığa keledi.

 

Adam tügil, tasqa auır,

Azabıñnan ezilgem.

Janı möldir jas täñir,

Jarılqay gör köziñmen.

 

Süt iisiñ bwrqırap,

Jülgeşe erke jür keyin.

Jüregimdi jırtıp ap,

Kebisiñdi sürteyin.

 

Keşire gör, jırı ülgi,

Küyşi ğwnnıñ armanı,

Minderimdi bwrınğı,

Jäne sosın aldağı!

 

4

Sezimderge bölengende eñ kerim,

Jüzimizge, közimizge nwr wyıp,

Gül men mwnar, kempirqosaq eñbegin,

Bağalaymız mahabbattan jımiıp.

 

Biraz baqıt sıylap edi jomart kün,

Janım, tänim jabırqaudan tağı azdı.

Eñ ğajayıp qazınamdı joğalttım –

Seniñ külkiñ beynelengen qağazdı.

 

Jaman ırım eken dep em birtürli,

Wrladı ma bilmeytin jan obaldı?

Meni körse, jarq etetin külkiñniñ,

İzi de joq, ol da keyin joğaldı.

 

Qara baqır pwtı, bwtı özgeniñ,

Qayqı desem, tayqı ma edi mañdayım?

Meni körse kürsinedi közderiñ,

«Mosfil'mnen» mezi bolğan jandayın.

 

Kök señgirdey körkem, swlu oylarım,

Wsaqtaldı, şaşıldı äri tarıday.

Külkiñe de qanbadım, ne toymadım,

Ketem bilem quanışqa jarımay.

 

Sezimderge bölengende eñ kerim,

Jüzimizge, közimizge nwr wyıp,

Mwnar men gül, kempirqosaq eñbegin,

Bağalaymız jılay jazdap jımiıp.

 

5

Bir baqıttan habar bergen esti ünmen,

Täñirimniñ dauısı ma estilgen?

Mañdayına tigen qoldan es jiğan,

Jaralınıñ jaña halin keştim men.

 

Jüreksinip aytıp twrmın mwnı men,

Mılqaulardıñ mida söyler tilimen.

Täñirim dep tabınıp em, Täñirim,

Oñ köziñmen qaraysıñ ba şınımen?!

 

Esirkey me, soqpay ma endi kök meni?

Qanşa zaman iştey bir zar tökkeli.

«Aq täniñe aua tise, sol aua,

Sorlı erinim jetpegenge jetkeni.

 

Ümitsizdik işkenimdi u qıldı,

Qualaytın kün bar ma eken qu mwñdı?

Boz bieniñ sütindey bet, erinim,

Bola almay ma hlorı bar su qwrlı?!

 

 

GÜL. QASIDA

 

1

Bir muzıka jeteleydi künde örge,

Örde barday men qoyılar bir körme.

Rahmet, janarımnan tamğan dän,

Sol bir dänmen dili tuıs gülderge...

 

2

Şıqtay jannan şıqpaydı bir kekesin,

Şıqtı – bitti, şıñırauğa ketesiñ.

Alamanday atqa miner tap qazir,

Baylap-tañıp jüredi ol şekesin.

 

Er sayını bola alsañız mına siz,

Men aytpay-aq, bir körgennen wğasız.

Ol bir şını sütke salğan surettey,

Ol bir qwşaq muzıkaday künäsiz.

 

Toptı wyıtıp: «Toqiıq, dep, qardan böz»,

Kiimsizge janı aşımas jannan bez.

Kün közindey jılandı da jılıtqan,

Tap osınday möldir beyil, añğal köz.

 

Adamnan tek şığadı äsem diuana,

Diuanağa jetpeytin mal – küy ğana.

Jındı deytin onday jandı Arqada,

Şäyir deytin onday jandı Hiuada.

 

Toy bolsa dep jürgen jeri, twrağı,

Oylağanmen, oqsatpadım bir äli.

...Baylıq joqta balalarğa şaşatın,

Qobız tartqım keledi de twradı.

 

 

***

Ömir de bir ötken-ketken oyınday,

Şeginbeytin şeşenderdiñ toyınday,

Şattıq artı qasiretke soğadı,

Meni arbasañ közderiñmen moyılday,

 

Bäri qızıq, bäri özgeşe boladı.

Köylekteriñ – şeşpegen bir jwmbağım,

Al, öziñe arılmağan mwñdarım.

Aqıldı bop şığuğa endi talpınam.

Qılığıñmen qırıq qaqpan qwrğanım,

Märem sen eñ – jetkenimşe alqınam.

 

 

***

Kilt bastalıp, sap tıyılar külkiñ de,

Qırıq tüske arqau boldı bir tünde.

Aqırında öler boldım qwmartıp.

Moynıñdağı tügi maylı tülkiñ de,

 

Men siyaqtı aş böriden mıñ artıq.

Dausıñdı estip, soqır seni wnatar,

Mılqau körip, estimey-aq gül atar.

Seni körse, jer de, kök te türlengen.

 

Qabırğalı, qara közdi qwba tal,

Mayıstırıp qwşar ma ekem bir qolmen?!

Baq jandanar sen külimdep şıqqanda,

Seniñ söziñ danalıq qoy wqqanğa.

 

Ünemi estip jürer me ekem üniñdi!

Janar jwmıp jwtınğanda, jwtqanda,

Qosa jwtıp qoyar ma ekem tilimdi?!

Men joq bolsam, atımdı aytıp kübirle,

 

Men ölmesem, jaqsılıqtan tüñilme,

Ardaqtayın jer betinen ötkenşe.

Meni körseñ, şaqırımnan külimde,

Quanıştan jer baspayın jetkenşe!

 

 

***

1

Basında täj, altın qamqa kigeni,

Qanı qara qatal edi ne degen! –

Aziyanı Aqsaq Temir biledi,

Tirisinde eşkim aqsaq demegen.

 

Sarı şölde, dalada ötip san küni,

Ğazal jazğan, janı siri ne degen! –

Aziyada Sağdi şäyir qañğıdı,

Tirisinde eşkim wlı demegen.

 

Jwmır jerge kimder kelip, qaytpağan,

Sözi jetpey qalğan joq qoy teñese.

Şındıqtı jwrt qorıqqannan aytpağan,

Mülde tipti bilmegen soñ nemese.

 

2

Qalıñ qauday aq şalğımen şabılğan,

Ölip bitti aqırında äskeri.

Neşe ğasır bizden bwrın salınğan,

Sol küyinde Gür-Ämirdiñ näşteri.

 

Tük qalmadı ämir men bek, qazıñnan,

Birge ketti qazınağa jiğanı.

Neşe ğasır bizden bwrın jazılğan,

Sol küyinde Älişerdiñ jinağı.

 

Sodan beri izdenister köp, tegi,

Bas qatırdı talay jıldar jas-käri.

Jaña boyau ejelgige jetpedi,

Jaña jırlar ejelgiden aspadı.

 

Quanış pen qayğı dämin tatarsıñ,

Şeber, seniñ janarıñda janadı ot.

Jaña dünieñ ejelgi bop atalsın,

Twrsın biraq mäñgi-baqi jaña bop.

“The Qazaq Times”